HAYVAN YETTRME HAYVAN ISLAHI Prof Dr Numan AKMAN

HAYVAN YETİŞTİRME HAYVAN ISLAHI Prof. Dr. Numan AKMAN A. Ü. Ziraat Fakültesi 1

Hayvan başına verim değerleri-2017 Türkiye'nin Sırası Büyükten küçüğe Ortalama Verim, kg Karkas Ağırlığı Süt Verimi Karkas Süt Türkiye Dünya AB Türkiye Dünya Ağırlığı Verimi Sığır 30/206 57/197 AB 274, 1 217, 6 291 16, 0 16, 7 15, 6 76, 8 42, 4 105, 6 64/182 53/112 15, 0 12, 6 10, 2 105, 4 85, 7 261 Manda 13/28 10*/22 218, 7 145, 2 184, 5 998, 6 1809, 8 854, 7 Koyun 84/190 23/82 Keçi Tavuk 41/208 1739, 4 g 1638, 3 g 1632, 2 g 3143, 3 2430, 2 7026, 8 http: //www. fao. org/faostat/en/#data/QL Prof. Dr. Numan AKMAN 2

Bazı damızlıkların ihracat ve ithalat tutarı_2016 Atlar; damızlık Düveler (doğurmamış dişi sığırlar); damızlık Diğer sığırlar (düve veya inek dışındaki); damızlık Koç ve koyun; damızlık Teke ve keçi; damızlık Tavuk civcivi; damızlık, dişi, ağırlık <= 185 gr Civciv; damızlık, diğer, ağırlık <= 185 gr Hindi civcivi; damızlık, ağırlık <= 185 gr Arılar; damızlık Tavuk yumurtaları (Gallus domesticus türü); kuluçkalık, damızlık Tavuk dışındaki kümes hayvanlarının taze yumurtaları; kuluçkalık olmayan, damızlık olmayan Prof. Dr. Numan AKMAN A. Ü. Ziraat Fakültesi İhracat, dolar İthalat, Dolar 0 0 5. 250 79. 309 293. 370 0 310. 016 623. 295 99. 787. 428 8. 467. 959 618. 330 232. 056 7. 347. 796 0 0 298. 646 24. 366 991. 237 11. 016. 615 12. 285 0 1. 984. 837 128. 416. 491 3

Bazı damızlıkların ihracat ve ithalat tutarı_2018 HS 8 adı Atlar; damızlık İhracat Dolar İthalat Dolar 0 956. 296 Düveler (doğurmamış dişi sığırlar); damızlık 0 119. 989. 661 Diğer sığırlar (düve veya inek dışındaki); damızlık 0 105. 934. 295 257. 529 0 8. 021 28. 504. 822 0 1. 441. 291 904. 643 8. 144. 379 0 638 0 802. 966 33. 395 1. 570. 243 379. 412 0 272. 084 5. 338. 584 29. 122. 391 9. 642. 832 294. 017. 818 4 Manda; damızlık Koç ve koyun; damızlık Teke ve keçi; damızlık Tavuk civcivi; damızlık, dişi, ağırlık <= 185 gr Civciv; damızlık, diğer, ağırlık <= 185 gr Hindi civcivi; damızlık, ağırlık <= 185 gr Ördek; damızlık, ağırlık <= 185 gr Tavuk ve horoz; damızlık, ağırlık >185 gr Arılar; damızlık Tavuk yumurtaları (Gallus domesticus türü); kuluçkalık, damızlık Prof. Dr. Numan AKMAN A. Ü. Ziraat Fakültesi

Türkiye’de ; • • Kişi başına hayvansal ürünler üretimi yetersiz Üretim alanında sorunlar devam ediyor Ülke birçok üründe ithalatçı konumunda İthal ürünler içerisinde hem damızlık hem de hayvansal ürünler yer alıyor. . Prof. Dr. Numan AKMAN 5

Hayvansal ürünler üretimi= f(Hayvan Sayısı, Hayvan Başına Verim) Prof. Dr. Numan AKMAN A. Ü. Ziraat Fakültesi 6

Hayvan başına verim= genotip+çevre Prof. Dr. Numan AKMAN A. Ü. Ziraat Fakültesi 7

Prof. Dr. Numan AKMAN A. Ü. Ziraat Fakültesi 8

Ever-Green-View My 1326 -ET • 365 günde 32750 kg süt, 1265 kg yağ, 972 kg protein Prof. Dr. Numan AKMAN A. Ü. Ziraat Fakültesi 9

Birim başa verimi artırmak için; Verimi etkileyen iki temel unsur olan GENOTİP ve ÇEVRE’yi uygun biçimde değiştirmek gerekir. Genotipin ve Çevrenin Etkisini olumlu yönde değiştirmeye katkı sağlayacak temel itici güçler; BİLGİ +TEKNOLOJİ Prof. Dr. Numan AKMAN A. Ü. Ziraat Fakültesi 10

Verim seviyesi Çevre etkisi sabit kalır ve; Genetik ıslah yapılmazsa, “Hiçbir şey yapmadan durumun değişmesini yani verimin artmasını beklemek” akıllıca bir iş midir? GENOTİP ÇEVRE ETKİSİ 0. GEN 1. GEN 4. GEN 8. GEN: GENERASYON Prof. Dr. Numan AKMAN A. Ü. Ziraat Fakültesi 11

Verim seviyesi Çevre etkisi artırılır, çevre iyileştirilir Genetik ıslah yapılmazsa, GENOTİP ÇEVRE ETKİSİ 0. GENOTİP ÇEVRE ETKİSİ 1. GENOTİP ÇEVRE ETKİSİ 4. GENOTİP ÇEVRE ETKİSİ 8. GEN: GENERASYON Prof. Dr. Numan AKMAN A. Ü. Ziraat Fakültesi 12

Çevre etkisi sabit kalır, çevre iyileştirilmez Verim seviyesi Genetik ıslah yapılırsa, GENOTİP ÇEVRE ETKİSİ 0. GEN Prof. Dr. Numan AKMAN GENOTİP ÇEVRE ETKİSİ 1. GEN ÇEVRE ETKİSİ 4. GEN A. Ü. Ziraat Fakültesi ÇEVRE ETKİSİ 8. GEN 13

Çevre etkisi artırılır, çevre iyileştirilir VE Verim seviyesi Genetik ıslah yapılırsa, GENOTİP ÇEVRE ETKİSİ 0. GEN Prof. Dr. Numan AKMAN ÇEVRE ETKİSİ 1. GEN ÇEVRE ETKİSİ 4. GEN A. Ü. Ziraat Fakültesi ÇEVRE ETKİSİ 8. GEN 14

Hayvan başına verim artışını ekonomik ve sürekli kılmak için; genetik ıslah ile çevresel ıslah bir arada uygulamalıdır Aksinde her ikisinden de beklenen yarar sağlanamaz Prof. Dr. Numan AKMAN A. Ü. Ziraat Fakültesi 15

Verim Seviyesi VERİM SEVİYESİNİN ARTIRILMASI VE ÇEVRESEL DÜZENLEME ÜRETİM ARTIŞI OLMADIĞINDA UYGUN ÇEVRE SEVİYESİ 0. GEN Prof. Dr. Numan AKMAN 1. GEN 4. GEN 7. GEN A. Ü. Ziraat Fakültesi 9. GEN 16

Uyum • Uyum (adaptasyon) yeteneği: canlıların değişen çevre faktörlerinde yaşamlarını sürdürebilme ve verim verebilme kapasitesi ya da yeteneğidir. • Verim seviyesi arttıkça uyum yeteneğinin azalması beklenir • Uyum yeteneği bakımından – Türler arasında – Aynı türün ırları arasında – Aynı ırkın bireyleri arasında fark olabilir. Prof. Dr. Numan AKMAN A. Ü. Ziraat Fakültesi 17

Uyum yeteneği • çok değişik koşullarda bile verimlerini; önemli azalmalar olmaksızın sürdürebilenler – uyum yeteneği yüksek, • Sürdüremeyenler – uyum yeteneği düşük genotipler, ırklar olarak nitelenirler. Prof. Dr. Numan AKMAN A. Ü. Ziraat Fakültesi 18

Verim seviyesi-uyum yeteneği • Verim seviyesinin yükseltilmesi bir anlamda canlının fizyolojik dengesinin zorlanımı demektir. • Zorlanım arttıkça doğal olarak çevreye uyum yeteneği azalır. • Verim artışı isteniyorsa hayvanların olumsuz çevre koşullarına karşı korunmaları gerekir. • hayvanların korunma eksikliklerine paralel olarak verimlerinde gerilemeler meydana gelir. Prof. Dr. Numan AKMAN A. Ü. Ziraat Fakültesi 19

Çevre yetersiz olursa • Uyum yeteneği yüksek ırklar genellikle verim düzeyleri düşük ve orta olan ırklardır. • ÇEVRESEL OLUMSUZLUK ARTINCA ÖNCE; – Et ve süt verimi gibi özelliklerde azalma • Olumsuzlukların şiddeti artınca, – döl verimi bakımından düşüklük veya hiç döl vermeme • Irk yaşadığı çevrede döl veremiyor ise geleceği tehlikeye girer, ……uyumsuzluğun uç noktası Prof. Dr. Numan AKMAN A. Ü. Ziraat Fakültesi 20

Hayvansal üretim bir sistem içerisinde gerçekleştirilir. SİSTEM : Karşılıklı etkileşim içerisinde bulunan unsurların, tasarlananları gerçekleştirmek amacıyla bir bütün oluşturacak şekilde organize edilmiş haline SİSTEM denir • Sistem: Bir üretim ünitesinde( işletme) ya da bölgede öngörülen tarımsal üretime etkili olan bağımsız değişkenler bütünün oluşturduğu yapıya sistem denir. Prof. Dr. Numan AKMAN A. Ü. Ziraat Fakültesi 21

Hayvansal üretim sistemi Bir üretim ünitesinde (işletme) ya da bölgede Hayvansal üretime etkili olan bağımlı ve/veya bağımsız değişkenlerin oluşturduğu yapıya “Hayvansal üretim sistemi” denir Hayvansal üretim bir sistem içerisinde gerçekleştirilir Prof. Dr. Numan AKMAN A. Ü. Ziraat Fakültesi 22

Hayvansal üretim yapılan bir Sistemin Unsurları Hayvan Fiziksel Çevre Hayvansal üretim Kaynak ve Yönetim Ekonomi Prof. Dr. Numan AKMAN A. Ü. Ziraat Fakültesi 23

Fiziksel Çevre İklim, arazi yüksekliği, toprak yapısı, doğal meraların niteliği v. b. unsurlar • denetleyebilecek yollar yetersiz • olarak doğru gruplamalar yapılıp bunlara uygun üretim desenleri oluşturulmamış Prof. Dr. Numan AKMAN A. Ü. Ziraat Fakültesi 24

• • k a n y Ka ve tim e n Yö işletme büyüklüğü, sermaye varlığı, işgücü, yem üretimi, barınak tipi, bilgi ve teknoloji kullanım düzeyi örgütlenme Prof. Dr. Numan AKMAN A. Ü. Ziraat Fakültesi 25

n o k i m o E Üretim fikrinin temelinde üretimi gerçekleştiren kişi yada kuruma kazanç sağlamak vardır Gelir – gider farkını belirleyen temel unsurlardan ilk ikisi girdi ve çıktı fiyatlarıdır. Üreticiler, ne ürünlerinin ne de üretim için kullandıkları unsurların fiyatlarını denetleyebilirler. ürün alanlar ve üretim girdisi satanların fiyat düzenleme güçleri daha fazladır. Prof. Dr. Numan AKMAN A. Ü. Ziraat Fakültesi 26

Ha n a yv • Hayvan- sistem uyumsuzluğu OLABİLİR • Islah yapılamaması SORUN ÇIKARIR • Hastalıklar vb nedenlerle yüksek ölüm oranı ZARARA SEBEB OLUR • Verim düşüklüğü BAZI SİSTEMLERDE MUTLAK ANLAMDA BAŞARISIZLIKTIR • Ülke kaynaklarına önem verilmeyişi SİSTEM HAYVAN UYGUNLUĞUNUN GÖZ ARDI EDİLDİĞİNİ GÖSTERİR • Dışa bağımlılığın artması KENDİ SİSTEMİNİ TANIMAMAK, BAŞKA SİSTEMLERİN ÜRETİM HAYVANINI UYGUN OLMAYAN SİSTEME TAŞIMAK anlamına da gelebilir. Prof. Dr. Numan AKMAN A. Ü. Ziraat Fakültesi 27

SİSTEMİN UNSURLARI 1. Hayvan 2. Fiziksel çevre 3. Kaynaklar ve yönetim 4. Ekonomi • • GENOTİP ÇEVRE FENOTİP =GENOTİP + ÇEVRE Fenotipik değer, birbirlerini de etkileyen, birçok unsurun ortak etkisiyle ortaya çıkar. Bu unsurların önemi ve sayısı elde edilecek ürüne ve üretim biçimine göre değişir. Prof. Dr. Numan AKMAN A. Ü. Ziraat Fakültesi 28

Uygun genotip • Fiziksel çevre, • bakım yönetim seviyesi, • kaynaklar ve fiyatlar esas alınarak belirlenebilir. Prof. Dr. Numan AKMAN A. Ü. Ziraat Fakültesi 29

Üretici Sistemin temel faktörlerinden ikisini önemli ölçüde etkiyebilir; “yönetim ve kaynaklar” (yönetimle ilgili unsurlar başta olmak üzere) “hayvan” Prof. Dr. Numan AKMAN A. Ü. Ziraat Fakültesi 30

Türkiye’de hayvansal üretim sisteminin unsurları olan; fiziksel çevre kaynaklar ve yönetim ve ekonomi bakımından olağanüstü bir çeşitlilik söz konusudur sistemin hayvan dışında kalan unsurları değiştikçe HAYVAN unsurunun da değişmesi beklenir. Prof. Dr. Numan AKMAN A. Ü. Ziraat Fakültesi 31

HER ÜRETİM SİSTEMİ kendine uygun hayvanlara sahip olmak bunu geliştirmek ihtiyacındadır. Prof. Dr. Numan AKMAN A. Ü. Ziraat Fakültesi 32

Sektörün yapısı Damızlıkçı Çoğaltıcı Üretim, Son kullanıcı Prof. Dr. Numan AKMAN A. Ü. Ziraat Fakültesi 33

Yumurta Tavukçuluğu Sektörü Damızlıkçı 6200 Büyük Ebeveyn Çoğaltıcı 520 000 ebeveyn Üretim 14 milyar yumurta (50 milyon tavuk) Prof. Dr. Numan AKMAN A. Ü. Ziraat Fakültesi 34

HAYVAN ISLAHI (Genetik Islah) Nedir? • Sürüde veya populasyonda var olan farklılıktan yararlanılarak sürünün veya populasyonun genotipik ortalamasını iyileştirmek, yükseltmek. • üzerinde durduğumuz özellik yada özellikler bakımından sürünün ortalama genotipik değerini istediğimiz yönde değiştirmek için yapılan işler bütünü. • Uygulanan çevre faktörlerine ekonomik seviyede karşılık verecek genotiplerin sürüdeki (veya populasyondaki) nispi miktarını (gelecek generasyonlarda) çoğaltmak için yapılan işler. . Prof. Dr. Numan AKMAN A. Ü. Ziraat Fakültesi 35

Islah Gerekli midir? • Bir sürüde genotipik değeri değiştirmek üzere bir müdahale yapılmazsa, çevre koşullarının da değişmediği varsayıldığında, o sürünün genotipik değerinde bir iyileşme beklenmez. Hatta düşme olabilir. Prof. Dr. Numan AKMAN A. Ü. Ziraat Fakültesi 36

Damızlık “genetik ıslah” veya “damızlık üretimi”nin son ürününe “damızlık” denir. Gelecek generasyonlara katkıda bulunan hayvanlara damızlık denir. damızlık ; erkek ve dişi hayvanlar Damızlık Hayvan; sperma ve embriyo yumurta genetik materyal Prof. Dr. Numan AKMAN A. Ü. Ziraat Fakültesi 37

Islah süreci hangi unsurları içerir? 1. Tespit ve analiz – Üzerinde durulacak verimlerin belirlenmesi – Söz konusu verimlerdeki varyasyonun tahmini – Tahmin edilen varyasyonun nedenlerinin analizi 2. Islah hedefinin belirlenmesi 3. Islah programı geliştirme 4. Uygulama 5. Kontrol Prof. Dr. Numan AKMAN A. Ü. Ziraat Fakültesi 38

Tür ü kalıtsal yapıya bağlı olarak bir takım ortak özelliklere sahip olan, ü doğal koşullarda birbiriyle çiftleşebilen, ve bu çiftleşmeden ü döl verme ve dölleme yeteneğinde döller verebilen canlı grubu Koyun, Sığır, Tavuk, Manda, At vb. A. Ü. Ziraat Fakültesi Prof. Dr. Numan AKMAN 39

Irk Aynı tür içinde; ü En az bir özellik bakımından birbirine benzeyen, ve bu bakımdan tür içindeki diğer topluluklardan ayrılabilen ü Sahip oldukları bu ayırıcı özelliğin döllerinde de görüldüğü hayvan grubu Sığır ; siyah-alaca, kilis, jersey Koyun: akkaraman, merinos, ivesi A. Ü. Ziraat Fakültesi Prof. Dr. Numan AKMAN 40

Ekonomik Verim Seviyesi Herhangi bir işletmenin yaptığı ve yapabileceği masrafları karşılayacak verim seviyesi o işletmenin “ekonomik verim seviyesi” olarak tanımlanır. Herhangi bir işletme için hesaplanan ekonomik verim seviyesine, öngörülen karın verim olarak karşılığı eklenerek elde edilen değer de “beklenen veya hedeflenen verim seviyesi” olarak adlandırılabilir. Prof. Dr. Numan AKMAN A. Ü. Ziraat Fakültesi 41

Ekonomik verim seviyesi, işletmeye ait bir özelliktir. EKONOMİK VERİM SEVİYESİ; • Ürün birim fiyatı düşerse • Ürün birim fiyatı artarsa, • Girdi fiyatları yükselirse – • Girdi fiyatları düşerse, - maliyet azalırsa-, maliyet artarsa-, DÜŞER YÜKSELİR İşletmenin masraflarını karşılamak için hayvan başına daha fazla verim almak gerekir. Prof. Dr. Numan AKMAN İşletme masraflarını hayvan başına daha az üretimle karşılayabilir. A. Ü. Ziraat Fakültesi 42

Ekonomik verim seviyesi • Hayvan başına gelir, en azından işletmenin üretim için yaptığı ve yapacağı masrafları karşılayacak seviyede olmalıdır. • Altında olursa ? ZARAR • Üstünde olursa ? KAR Hayvan başına GELİR=ÜRÜN MİKTARI*FİYAT Kar beklentisi ? Prof. Dr. Numan AKMAN A. Ü. Ziraat Fakültesi 43

Örnek: süt sığırı işletmelerinin EVS. ’leri Örnek: Üretim girdileri aynı olan iki işletmeden Ürettiği sütü ucuza satan işletme (A) EVS 15 lt. /gün Ürettiği sütü pahalıya satan işletme (B) EVS 8 lt. /gün Hayvanların verim kapasiteleri çevrenin sağlayabileceği verim seviyesinin üstünde ise; genetik kapasite israf ediliyordur (çözüm: çevrenin iyileştirilmesi). • Hayvanların verim kapasiteleri çevrenin sağlayabileceği verim seviyesinin altında ise; çevre koşulları yeterince değerlendirilemiyordur (çözüm: genotipin iyileştirilmesi). • • • Prof. Dr. Numan AKMAN A. Ü. Ziraat Fakültesi 44

Özellik ve Fenotip ÖZELLİK: Bireyin ölçülebilen veya gözlenebilen nitelikleri (karakter) olarak tanımlanabilir. • Bireyin ölçülebilen niteliği, özelliği: Doğum Ağırlığı, süt verimi, boynuz uzunluğu vb. • Bireyin gözlenebilen niteliği, özelliği: Cinsiyet, boynuz varlığı, renk vb. FENOTİP: Herhangi bir hayvanın herhangi bir özelliğinin ölçüm değeri ya da gözlem sınıfı fenotip olarak tanımlanır. Ölçüm değeri; 4. 7 kg, 44 kg doğmak, yılda 3 ton veya 11 ton süt vermek Gözlem sınıfı Erkek, dişi veya enenmiş olmak, Boynuzlu veya boynuzsuz olmak Prof. Dr. Numan AKMAN A. Ü. Ziraat Fakültesi 45

Hayvansal üretimin temel unsurları 1. Hayvan 2. Fiziksel çevre 3. Kaynaklar ve yönetim 4. Ekonomi • • GENOTİP ÇEVRE FENOTİP =GENOTİP+ÇEVRE Fenotipik değer, birbirlerini de etkileyen, birçok unsurun ortak etkisiyle ortaya çıkar. Bu unsurların önemi ve sayısı elde edilecek ürüne ve üretim biçimine göre değişir. Prof. Dr. Numan AKMAN A. Ü. Ziraat Fakültesi 46

FENOTİP, GENOTİP, ÇEVRE GENOTİP (G) Bireyin genetik yapısı veya belirli bir lokustaki allel kompozisyonu, Canlıların kromozomlarına kodlanmış genlerin toplamının oluşturduğu yapı ÇEVRE (E) Herhangi bir verimin şu ya da bu düzeyde oluşmasına etkili genotip dışındaki bütün etkenler "çevre faktörleri" olarak nitelenirler FENOTİP (P) Herhangi bir hayvanın herhangi bir özelliğinin ölçüm değeri ya da gözlem sınıfı Prof. Dr. Numan AKMAN A. Ü. Ziraat Fakültesi 47

Fenotipik değer P = G + E • (Phenotype = Genotype + Environment) = G + E FENOTİP =GENOTİP+ÇEVRE • • • P= fenotipik değer G= genotipin etkisi E= çevrenin etkisi Prof. Dr. Numan AKMAN A. Ü. Ziraat Fakültesi 48

P=G+E P = Fenotipik değer, G = Genotipik değer E = Çevre faktörlerinin etkisi ya da çevreden kaynaklanan sapma VP = VG + VE ; VP: Fenotipik varyans, VG: Genetik Varyans VE: Çevre Varyansı Prof. Dr. Numan AKMAN A. Ü. Ziraat Fakültesi 49

VP = VG + VE VG / VP=h 2 : kalıtım derecesi: fenotipik farklılıkta genotipik değerler arası farklılığın payı VE / VP =e² e² : Fenotipik varyansta çevre varyansının payı 1>h 2 >0 h= isabet derecesi= r. GP= Prof. Dr. Numan AKMAN A. Ü. Ziraat Fakültesi 50

GEN ve LOKUS Gen: kalıtımın işlevsel birimidir. Her DNA molekülünde bulunan Kalıtım ünitelerine, kalıtım birimlerine gen denir. Genler daha büyük yapılar olan kromozomların bölümleridir. Genlerin genetik materyal yani kromozomlar üzerindeki yerine "lokus" denir. genler hücrelerde çiftler halinde bulunur. Prof. Dr. Numan AKMAN A. Ü. Ziraat Fakültesi 51

Lokus B lokusu D lokusu Bir çift kromozom Prof. Dr. Numan AKMAN A. Ü. Ziraat Fakültesi 52

Türler İnsan Domuz Tavşan Koyun Keçi Prof. Dr. Numan AKMAN Kromozom Türler çifti sayısı 23 19 22 27 30 Sığır Bizon Eşek At Köpek A. Ü. Ziraat Fakültesi Kromozom çifti sayısı 30 30 31 32 39 53

ALLEL Bir lokus üzerindeki gen çiftlerinin üyeleri farklı formlarda olabilir. Bu farklı formların, yani kimyasal ve fonksiyonel olarak birbirlerinden farklı genlerin her birine "allel" denir. Bir populasyonda allel sayısı, ikiden fazla olabilirse de her hangi bir canlı söz konusu lokuslarda bu allellerin en fazla iki çeşidine sahiptir. Bir allel kendi çiftinin etkisini örtüyorsa buna dominant, çekinik kalana, yani etkisi örtülene dominant, de "ressesif" denir. "ressesif Prof. Dr. Numan AKMAN A. Ü. Ziraat Fakültesi 54

ALLEL B alleli b alleli d alleli Prof. Dr. Numan AKMAN D alleli A. Ü. Ziraat Fakültesi 55

• Belirli bir lokusta yer alan allel genlerin kompozisyonu o lokusun genotipi olarak adlandırılır. • B lokusunda olabilecek genlerden biri B ve diğeri de b ise, bu lokusta meydana gelebilecek genotipler BB, Bb ve bb şeklinde ifade edilir. Prof. Dr. Numan AKMAN A. Ü. Ziraat Fakültesi 56

Fenotipik değerin oluşumu P=G+E Eklemeli etki Genotip Eklemeli olmayan etki Fenotip Makro Çevre Prof. Dr. Numan AKMAN A. Ü. Ziraat Fakültesi Hata 57

FENOTİP • FENOTİP; - bireyin bir özelliğinin gözlem sınıfı ya da ölçüm değeri. Gözlem sınıfı olarak ifade ediliyorsa, sıfatla tanımlanıyorsa, hayvanlar birbirinden kesin sınırlarla ayrılabiliyorsa KALİTATİF FENOTİP Düz, alaca, siyah Kuyruklu, kuyruksuz A-B-O antijenli Prof. Dr. Numan AKMAN A. Ü. Ziraat Fakültesi 58

Fenotip Ölçüm değeriyle ifade ediliyorsa Bireyler arasında kesin sınırlar yoksa KANTİTATİF FENOTİP Yılda 220 veya 241 yumurta, 571, 2 veya 571, 3 kg ağırlıkta olmak Prof. Dr. Numan AKMAN A. Ü. Ziraat Fakültesi 59

Fenotip Var- şeklinde ifade ediliyorsa EŞİKLİ FENOTİPLER Döl veren , kısır kalan Ölen, yaşayan Prof. Dr. Numan AKMAN A. Ü. Ziraat Fakültesi 60

KALİTATİF FENOTİPLER Bu tip özellikler bakımından kesin sınırlarla ayrılan sınıflar oluşmaktadır. Her sınıftaki hayvanların oranı, o sınıfın frekansı, o populasyonu meydana getiren gametlerin genetik yapısına bağlıdır. Prof. Dr. Numan AKMAN A. Ü. Ziraat Fakültesi 61

Kalitatif (Nitel) fenotipler 1 - az sayıda gen çifti tarafından determine edilirler 2 - genler tarafından ortaya çıkarılan sonuç Çevre faktörlerince etkilenmez PP ve Pp boynuzsuz, pp boynuzlu R-P-: ceviz ibik , rrpp: balta ibik R-pp: gül ibik, rr. P- : mercimek ibik Prof. Dr. Numan AKMAN A. Ü. Ziraat Fakültesi 62

Genetik yapı PP Pp pp Genetik değer PP ve Pp pp Fenotip Boynuzsuz, boynuzlu Prof. Dr. Numan AKMAN A. Ü. Ziraat Fakültesi 63

Kantitatif (nicel) fenotipler • Hayvanlar birbirlerinden kesin sınırlarla ayrılan fenotip sınıfları oluşturmazlar. • Değişim genişliği içerisinde çok sayıda değer yer alabilir. » 45. gün ağırlığı A B C 12. 449 12. 454 12. 490 12. 45 12. 49 12. 5 Prof. Dr. Numan AKMAN A. Ü. Ziraat Fakültesi 64

Kantitatif özellikler • Sürekli varyasyon gösterir. • Sürekli varyasyon nasıl izah edilebilir. – 1 -tek veya karşılıklı etkileri küçük çok sayıda genlerden oluşan genotiplere dayanır – Genlerin etkileri dolayısıyla genotipin değeri çevre faktörlerine göre değişir Prof. Dr. Numan AKMAN A. Ü. Ziraat Fakültesi 65

j=1 j=2 i=1 Pij=Gi+Eij Prof. Dr. Numan AKMAN A. Ü. Ziraat Fakültesi Pij=Gi+Eij 66

Kırmızı ile çizilen alanda Aynı genotipik yapıda , farklı fenotipik değere sahip çok sayıda birey vardır. i. Genotip grubu olarak ifade edilen bir grupta yer alan j. bireyin değeri; Pij=Gi+Eij olarak yazılabilir. � Prof. Dr. Numan AKMAN A. Ü. Ziraat Fakültesi 67

Fenotipik varyasyonun unsurları • FENOTİP =GENOTİP+ÇEVRE • Fenotipik varyans (VP)= genetik varyans(VG)+ çevre varyansı(VE) VG / VP=h 2 • h 2= kalıtım derecesi: fenotipik farklılıkta genotipik değerler arası farklılığın payı 1>h 2 >0 h= isabet derecesi= r. GP Prof. Dr. Numan AKMAN A. Ü. Ziraat Fakültesi 68

Çeşitli özelliklere ait kalıtım dereceleri farklı olabilir. Özellik yada özellik grubu Döl verim özellikleri Büyüme özellikleri Karkas özellikleri Tiftik yapağı Süt verimi Yumurta büyüklüğü Prof. Dr. Numan AKMAN A. Ü. Ziraat Fakültesi kalıtım derecesi düşük orta yüksek düşük-orta yüksek 69

Çeşitli özelliklerin kalıtım derecesi Süt verimi . 15 -. 40 Yağ, protein, laktoz; . 20 -. 40 Günlük c. a. artışı 20 -. 40 doğum ağırlığı . 35 -. 60 ergin ağırlık 20 -. 70 Gögüs çevresi . 30 -. 60 cidago yüksekliği . 20 -. 60 meme derinliği . 25 -. 60 meme enfeksiyonu (mastitis) . 00 -. 20 Yem değerlendirme . 30 -. 55 Sağım hızı . 20 -. 50 Servis periyodu . 01 -. 10 Kuruda kalama süresi . 15 -. 35 Prof. Dr. Numan AKMAN A. Ü. Ziraat Fakültesi 70

Seleksiyon • Her hangi bir verim veya işletmeye yararlılık açısından üstün olan bireylerin gelecek kuşağı oluşturmak üzere seçilmeleri gelecek kuşağın ebeveynlerini belirleme Prof. Dr. Numan AKMAN A. Ü. Ziraat Fakültesi 71

Seleksiyonun süreçleri • • • Tanıma Bilgi toplama (Ölçme) Değerlendirme Seçme Yararlanma Uygulamanın kontrolü Prof. Dr. Numan AKMAN A. Ü. Ziraat Fakültesi 72

Seleksiyonun etkileri • Amaç: Üzerinde durulan özellik yada özellikler bakımından genotipik değeri yükseltmek Prof. Dr. Numan AKMAN • Araç ya da Yol Söz konusu özellik yada özellikleri etkileyen genlerden yüksek etkili olanların nispi frekansını yükseltmek için yüksek değerlileri damızlığa ayırmak A. Ü. Ziraat Fakültesi 73

Genetik ilerleme 2 ΔG=i*h ΔG= bir generasyonda sağlanacak genetik ilerleme i= seleksiyon üstünlüğü i=Ps – Po Ps = seçilenlerin, damızlığa ayrılanların ortalaması Po =populasyon ortalaması h 2= kalıtım derecesi Prof. Dr. Numan AKMAN A. Ü. Ziraat Fakültesi 74

Seleksiyon PO=20 i Ps=24 P 1=21 ΔG Prof. Dr. Numan AKMAN A. Ü. Ziraat Fakültesi 75

Seleksiyon ve Ayıklama Döl generasyonu damızlık dışı kalan Seçilen, damızlığa ayrılan Pdöl Ayıklanan, damızlık dışına çıkarılan, sürüden ayrılan Sürüye katılan Üretimde Kalan, sürüde kalan Ebeveyn generasyonu Prof. Dr. Numan AKMAN A. Ü. Ziraat Fakültesi 76

Xs Ebeveyn Generasyonu B i Xs P 0 G 0 i Ps Döl Generasyonu G P 0 P 1, G 1 • X verimi bakımından seleksiyonun uygulanması ve sonucu: taralı kısım (B) damızlığa ayrılanlar, Xs seleksiyon sınırıdır. P 1=P 0+ G ve P 1 -P 0= G’ dir. h 2=1 olsaydı P 1=Ps, h 2=0 olsaydı P 1=P 0 olurdu. Prof. Dr. Numan AKMAN A. Ü. Ziraast Fakültesi 77

Damızlığa Ayrılan (B) Tiftik verimi DİŞİ ERKEK GENEL (DÖL) P 1 = 1. 640 G = 0. 140 Prof. Dr. Numan AKMAN A. Ü. Ziraat Fakültesi 78

Seleksiyon üstünlüğünün ölçülmesi i = (ia+ib)/2 Özellik : Sütten kesim ağırlığı Genotip Akkaraman Cinsiyet Erkek Dişi Doğan 240 Sütten kesilen 220 225 Damızlığa ayrılacak 7 80 Sürü ortalaması 21 18 Seçilenlerin ortalaması 25 20 Seleksiyon intensitesi, % 3, 2 35, 6 Seleksiyon Üstünlüğü, kg ib=4 ia=2 A. Ü. Ziraat Seleksiyon üstünlüğü, genel, kg Fakültesi Prof. Dr. Numan AKMAN i=3 79

Seleksiyonun Verimliliği • ΔG=i*h 2 i= seleksiyon üstünlüğü h 2= kalıtım derecesi ΔG= bir generasyonda sağlanacak genetik ilerleme i=Ps – Po Ps = seçilenlerin ortalaması Po =populasyon ortalaması Prof. Dr. Numan AKMAN A. Ü. Ziraat Fakültesi 80

Yıllık genetik ilerleme • ΔGy=i*h 2/GAS • GAS=damızlığa ayrılanlar doğduğunda ebeveynlerin ortalama yaşı Prof. Dr. Numan AKMAN A. Ü. Ziraat Fakültesi 81

Yıllık genetik ilerlemeyi artırmak için • 1 -Seleksiyon üstünlüğü artırılabilir – Seçilenlerin oranı düşürülerek – Döl verimi artırılarak – Yapay tohumlama yaparak – Embriyo transferi – Özellik sayısını artırmamak Prof. Dr. Numan AKMAN A. Ü. Ziraat Fakültesi 82

Yıllık genetik ilerlemeyi artırmak için • h 2= kalıtım derecesi artırılabilir –Genetik varyans artırılarak –Çevre varyansı azaltılarak • GAS azaltılabilir –Erken damızlıkta kullanarak Prof. Dr. Numan AKMAN A. Ü. Ziraat Fakültesi 83

Generasyonlar arası süreyi kısaltmak için • Erken damızlıkta kullanmak ? • Kısmi verimleri kullanmak • Dolaylı seleksiyon Prof. Dr. Numan AKMAN A. Ü. Ziraat Fakültesi 84

Seleksiyonda kullanılabilecek ölçütler Ebeveynlerin verimi (Pedigriye göre seleksiyon) Kardeşlerin verimi Kardeşlere göre seleksiyon Kendi verimi Performans testi Kardeşlerin verimi Kardeşlere göre seleksiyon Döllerin verimi Döl Kontrolü Prof. Dr. Numan AKMAN A. Ü. Ziraat Fakültesi 85

Birden fazla verim için seleksiyon • Teksel seleksiyon • Bağımsız ayıklama sınırları • İndeks yöntemi Prof. Dr. Numan AKMAN A. Ü. Ziraat Fakültesi 86

Birden fazla verim için seleksiyon Teksel seleksiyon Generasyonlar Özellikler A B C Prof. Dr. Numan AKMAN 1 X 2 3 X X A. Ü. Ziraat Fakültesi 4 X 5 6 X X 7 X 87

Teksel seleksiyon Prof. Dr. Numan AKMAN A. Ü. Ziraat Fakültesi 88

Birden fazla verim için seleksiyon Bağımsız Ayıklama Sınırları Hayvanlar Özellikler Sınırlar 1 2 3 Sütten kesim ağırlığı 22. 0 23. 0 22, 1 25. 0 İlk kırkım yapağı ağırlığı Süt verimi Prof. Dr. Numan AKMAN 2, 80 2, 75 2, 85 3, 2 65. 0 80. 0 66. 0 64. 0 A. Ü. Ziraat Fakültesi 89

İndeks metodu • n sayıda özellik için toplam damızlık değeri (T); • T = v 1 G 1 + v 2 G 2+. . . + v. NGn • Bu eşitlikte; • G 1, G 2, . . . , GN : N adet özelliğin her biri için damızlık değeri, • v 1, v 2, . . . , v. N: N adet özellikten her birine verilecek ağırlığı ifade eder. Prof. Dr. Numan AKMAN A. Ü. Ziraat Fakültesi 90

İndeks Yöntemi k sayıda özellik için, özelliklerden her biri için esas alınacak ağırlıklar (W) elde edildikten sonra, bunlar kullanılarak bir indeks hesaplanır ve seleksiyon bu değer (I) esas alınarak yapılır. WA, WB, . . WK : üzerinde durulan özelliklerin kalıtım dereceleri, özellikler arası genetik korelasyonlar ve her özelliğin ekonomik önemi dikkate alınarak hesaplanmış tartı faktörler A, B, …K: Herhangi bir hayvanın üzerinde durulan özelliklerinin değerinin o özellik için hesaplanmış sürü ortalamasından sapmaları Prof. Dr. Numan AKMAN A. Ü. Ziraat Fakültesi 91

ÇİFTLEŞTİRME SİSTEMLERİ • Saf Yetiştirme: Çiftleştirilen erkek ve dişiler aynı ırkın bireyleridir. • Kan Tazeleme: Sürüye aynı ırktan ama başka sürülerden damızlık getirilip kullanılması • Melezleme: Farklı ırk ya da hatlardan hayvanların çiftleştirilmesi • Akrabalı Yetiştirme: Herhangi bir sürüde özellikle akraba olan hayvanların çiftleştirilmesi Prof. Dr. Numan AKMAN A. Ü. Ziraat Fakültesi 92

AKRABALI YETİŞTİRME “Populasyonda var olan akrabalığın üstünde akrabalık derecesine sahip bireylerin çiftleştirilmesi” Prof. Dr. Numan AKMAN A. Ü. Ziraat Fakültesi 93

Akrabalık derecesi İki bireyde ortak atadan dolayı benzer genlerin toplam genlere oranı r. GAB = Σ(1/2)n 1+n 2 (1+Fi) n 1= fertlerden birinden ortak ataya kadar olan generasyon sayısı n 2= fertlerden diğerinden ortak ataya kadar olan generasyon sayısı Fi= ortak atanın akrabalı yetişme katsayısı Prof. Dr. Numan AKMAN A. Ü. Ziraat Fakültesi 94

Akrabalık • Akrabalık derecesi B A 2 A 1 X Y r. G XY=(1/2)*(1/2) Prof. Dr. Numan AKMAN A. Ü. Ziraat Fakültesi 95

Akrabalık derecesi C D ½ ½ A B r. GAB r GAB= 1/2+ 1/2=1/2 Prof. Dr. Numan AKMAN A. Ü. Ziraat Fakültesi 96

Akrabalık derecesi G E F C D A B r GAB= ? Prof. Dr. Numan AKMAN A. Ü. Ziraat Fakültesi 97

Akrabalık derecesi G E F C D A B r GAB= ? Prof. Dr. Numan AKMAN A. Ü. Ziraat Fakültesi 98

AKRABALI YETİŞME KATSAYISI “akrabalı yetişmeden dolayı homozigot lokusların toplam lokuslara oranı “ F X= ( r Prof. Dr. Numan AKMAN G AB)/2 A. Ü. Ziraat Fakültesi 99

Akrabalık • Akrabalı yetişme katsayısı A B X A Y Z FZ=r. GXY/2=(1/2)*(1/2)/(1/2) Prof. Dr. Numan AKMAN A. Ü. Ziraat Fakültesi 100

AKRABALI YETİŞME • Ana ve babası akraba olan bireyler akrabalı yetişmiş bireyler olarak tanımlanır. A X D B FX= (r GAB)/2= ? Prof. Dr. Numan AKMAN A. Ü. Ziraat Fakültesi 101

Akrabalı yetişme katsayısı Ana ile babanın akrabalık derecesinin yarısıdır G E F C D A B FA= ? Prof. Dr. Numan AKMAN A. Ü. Ziraat Fakültesi 102

AKRABALI YETİŞTİRME Nedenleri; Øpopulasyonda zararlı resesif genlerin olup olmadığını saptamak Øyetiştiricilerin bir hayvanı saf ırk olarak kayıt edilebilmek için belirli ölçüde akrabalı yetiştirilmiş olmasını istemeleri Øüniformiteyi, bir örnekliliği arttırmak Ømelez azmanlığı, heterozis, için zemin hazırlamaktır Prof. Dr. Numan AKMAN A. Ü. Ziraat Fakültesi 103

HAT YETİŞTİRME ØHat: Bir ırk yada populasyon içerisinde birbirleriyle akraba olan hayvanların oluşturduğu grup ØBelirli bir hat içerisindeki bireylerin çiftleştirilmesine hat yetiştirme. Prof. Dr. Numan AKMAN A. Ü. Ziraat Fakültesi 104

Hat yetiştirme - Örnek Prof. Dr. Numan AKMAN A. Ü. Ziraat Fakültesi 105

MELEZLEME • Akraba olmayanların çiftleştirilmesi • Akrabalı yetiştirmenin zıddı • Ortalama akrabalık derecesinin altında akrabalık derecesine sahip olanların çiftleştirilmesi şeklinde tanımlamak daha uygundur. Prof. Dr. Numan AKMAN A. Ü. Ziraat Fakültesi 106

Melezleme A X B F 1 X F 1 A X F 1 B X A B X F 1 F 2 X F 2 A X A(G 1) B X B(G 1) F 3 A(G 2) B(G 2) A(G 1) A ırkına birinci geriye melez, B(G 2) ise B ırkına ikinci geriye melez olarak adlandırılır. Prof. Dr. Numan AKMAN A. Ü. Ziraat Fakültesi 107

MELEZLEME ØIrk melezlemesi (bir ırk yada ırk kombinasyonundan erkeklerin bir başka ırk yada ırk kombinasyonundan dişiler ile çiftleştirilmesi) ØHat melezlemesi (bir hat yada hat kombinasyonundan erkeklerin bir başka hat yada hat kombinasyonundan dişiler ile çiftleştirilmesi) Prof. Dr. Numan AKMAN A. Ü. Ziraat Fakültesi 108

MELEZLEME TİPLERİ • Islah Melezlemesi • Çevirme Melezlemesi • Kombinasyon Melezlemesi • Kullanma Melezlemesi Prof. Dr. Numan AKMAN A. Ü. Ziraat Fakültesi 109

Çevirme Melezlemesi Melezleme yüksek verimli kabul edilen ırkın erkekleri kullanılarak sürdürülüyor veya sürdürülecek ise buna çevirme melezlemesi denir. A X B A X F 1= % 50 A + % 50 B A X G 1 G 1= % 75 A + % 25 B A X G 2 G 2= % 87. 5 A + % 12. 5 B A X G 3= % 93. 75 A + % 6. 25 B A XG 4 G 4= % 96. 875 A + % 3. 125 B * * Gn Gn= (1 -(1/2)n+1) A + (1/2)n+1 B Prof. Dr. Numan AKMAN A. Ü. Ziraat Fakültesi 110

Kombinasyon Melezlemesi İki veya daha fazla ırkın sahip olduğu özelliklere, belirli seviyelerde de olsa, sahip olan yeni bir tip veya ırk geliştirmek amacıyla yapılan melezleme çalışmalara "kombinasyon melezlemesi" denir. Prof. Dr. Numan AKMAN A. Ü. Ziraat Fakültesi 111

Melezleme ve Melez Azmanlığı • Melezleme sonucunda gen kombinasyon değerinin artması melez azmanlığı veya heterozis olarak ifade edilir. Prof. Dr. Numan AKMAN A. Ü. Ziraat Fakültesi 112

Heterozis ve Ölçülmesi ü Heterozisin değeri (H) melezlerin ortalaması (PF 1) ile ebeveyn ırk yada hatlarının ortalaması (Pebeveynler ) arasındaki fark ile ölçülür. H=PF 1 –Pebeveynler=( Pb+Pa)/2 Pb= baba, Pa= ana ırk yada hattının ortalama değeridir. ü Heterozis çoğunlukla ebeveyn ortalamasının yüzdesi olarak ifade edilir ve % H = (PF 1 -Pebeveynler )*100/(Pebeveynler ) Prof. Dr. Numan AKMAN A. Ü. Ziraat Fakültesi 113

Heterozisin Ölçülmesi-Örnek • Orta Anadolu koşullarında Akkaraman ırkının birinci laktasyon süt verimi 42 kg, İvesi ırkının süt verimi de 108 kg olmuştur. Bunların melezlerinin saf ırklarla aynı dönemde elde edilmiş ilk laktasyon süt verimi de 81 kg olarak tespit edilmiştir. Mutlak ve % heterozisi hesaplayınız. • Mutlak heterozis= H=PF 1 –Pebeveynler • PF 1=81 kg Pebeveynler=( Pb+Pa)/2 = (42+108)/2=75 • H= 81 -75=6 kg • %H= (81 -75)*100/75 = %8 olarak hesaplanır. Prof. Dr. Numan AKMAN A. Ü. Ziraat Fakültesi 114