EVCLTME HAYVAN ISLAHI Yeryznde yaamakta olan hayvanlar yabani

EVCİLTME & HAYVAN ISLAHI

Yeryüzünde yaşamakta olan hayvanlar, yabani ve evcil olmak üzere iki gruba ayrılırlar. Yabani hayvanlar insan idaresine girmeyen, bulundukları çevrenin doğal şartlarına kendilerini adapte etmiş, çeşitli hastalıklara karşı dayanma güçleri olan, nüfus yoğunluğunun az olduğu, insanlardan uzak, dağlık ve ormanlık alanlarda yaşayan hayvanlardır.

Evcil hayvanlar ise, insanlara ekonomik fayda sağlayan ve insan kontrolü altında yetiştirilip çoğaltılabilen hayvanlardır. Hayvanların insan idaresinde yetişebilir, çoğalabilir, verim verebilir hale getirilebilmesine evciltme denir.

Homo sapiens olarak bilinen insan türü geliştirdiği avlanma araçları ve avlanma yöntemleri sayesinde yiyecek bolluğuna kavuşmuştur. Daha iyi beslenme, insan populasyonlarının aşırı artışına ve doğal kaynakların azalmasına neden olmuştur. Doğal kaynakların azalması insanları yeni “kaynaklar” arayışına itmiştir. Arkeolojik bulgulara göre günümüzden 14 000 yıl önce hayvanların evcilleştirilme sürecinin başladığı ve ilk evcilleştirilen hayvanın köpek olduğu ileri sürülmektedir. Günümüzden yaklaşık 8000 -9000 yıl önce keçilerin, 7000 -7500 yıl önce koyun, domuz ve sığırların evciltilmiş olduklarını gösteren bilgiler vardır.

Evcilleşmenin amacının tarihi gelişimine bakıldığında hayvanların kullanım amacına göre üç farklı dönem karşımıza çıkmaktadır. Birinci dönem Amaç: Beslenme başta olmak üzere, giyim, barınma gibi hammadde elde etmek Köpek, koyun, keçi, domuz, sığır, kobay İkinci dönem Amaç: Ağırlıklı olarak faydalanma yönü çeki ve yük sığır, manda, yak, eşek, at, lama, deve Üçüncü Dönem Amaç: Arkadaş, refakat, spor, prestij köpek, kedi, kafes kuşları, at vb.

Evcil hayvanlar evciltilmelerinden günümüze kadar büyük değişikliklere uğramışlar ve böylece evcil hayvanlar ile yabani formdaki ataları arasında önemli farklılıklar olmuştur. Bu farklılıklar, bazı türlerin evciltilmiş formları ile yabani formları arasında bir akrabalığın olup olmadığı şüphesini doğuracak kadar bariz, belirgin ve büyüktür. Yabani ve evcil formları birbirinden ayıran bu değişiklikler ya doğa şartlarından veya insanların uyguladığı seleksiyon ve yetiştirme sistemlerinden kaynaklanmıştır. Sonuçta hayvanlarda morfolojik ve fizyolojik karakterlerde değişikler ortaya çıkmıştır. 7

Evciltmenin sebep olduğu morfolojik değişiklikler • Vücut büyüklüğü • Boynuzlar • Renk • Deri ve kıllar • İskelet yapısı • Kas gelişimi

Evciltmenin sebep olduğu fizyolojik değişiklikler: • Üreme • Verim kabiliyeti • Konstitüsyon • Erken gelişme ve yemden yararlanma • Diğer değişiklikler 9

İnsanoğlunun “yönetimine” giren hayvanlar orijin türlerine göre daha geniş bir coğrafyaya yayılarak “adapte” olmuşlardır. – Yerli ırklar oluşmuştur. Ortaçağda Arapların at ıslahındaki başarıları Avrupa’yı etkilemiştir. – 18. Yüzyılda İngiltere’de R. Bakewell ilk kez yerli ırklarda seleksiyon uygulamıştır. Mendel ve populasyon genetiğindeki gelişmeler sonucunda – Yerli ırklardan yüksek verimli kültür ırkları ve yeni ırklar geliştirilmiştir.

TÜR: Kalıtsal yapıya bağlı ortak karakterlere sahip olan, çevre şartlarına bağımlı kalmadan değişmeden gözüken ve kendi aralarında çiftleştikleri zaman kesinlikle döl veren bireylerin oluşturduğu grup Irk ise daha çok evcil hayvanlar için kullanılan bir terimdir. Bir tür içerisinde belli morfolojik ve fizyolojik özellikler bakımından türün diğer bireylerinden ayrılan bireyler grubu denilebilir. 11

Türler arasındaki çiftleştirmeler genellikle verimli döller meydana getirmezken, ırklar için bu geçerli değildir. Hibridasyon: Farklı türler arasında yapılan çiftleştirmelerdir. Elde edilen yavrulara hibrit denir. (Atxeşek, koyunxkeçi vb. Katır: at kısrağı x eşek aygırı Bardo: dişi eşek x at aygırı Zebroid: zebra x eşek Caprid: keçi x koç Ovid: koyun x teke 12

� Hayvan ıslahı bir populasyonun ya da sürünün bir veya birden fazla özellik bakımından genotipik değerini yükseltmeyi amaçlayan bilim dalıdır. � Hayvan ıslahında amaç populasyonun genotipik değerini istenen istikamette ve mümkün olduğu kadar hızla değiştirmektir. Bu amaca ulaşmada damızlık değeri yüksek bireylerden en yüksek oranda yararlanmak esastır. 13

Populasyon, sınırları tanımlanan canlılar grubudur. Buna göre populasyonu, ortak bir özelliğe göre sınıflanabilen bireylerden oluşan topluluk olarak tanımlamak mümkündür. Örneğin Türkiye’nin hayvan populasyonu denildiğinde Türkiyedeki bütün hayvanlar akla gelir. Ancak populasyon genellikle bir tür içerisindeki grupları ifade etmek için kullanılır Erzurumdaki sığır populasyonu denildiğinde ise Erzurumda mevcut bütün sığırlar anlaşılır. . 14

Terimler � Verim: Gözlemlenen veya ölçülen özellik � Fenotip: Bir verim için gözlemlenen veya ölçülen performans değeri (süt verimi, doğum kolaylığı, doğan yavru sayısı) � Fenotip=Genotip + Çevre (P=G+E) � Genotip: bireyin genetik yapısı � Çevre: genetik olmayan, performans üzerinde etkili bütün faktörler � Hat: Ortak bir genotip paylaşan alt-grup (ırk alt grubu) 15

KALITIM DERECESİ Bir populasyonda ki bireylerin belli bir özellik bakımından birbirlerinden farklı olmaları çevresel etkilere ve kalıtıma (genetik) bağlıdır. Yani bireyde özelliğin oluşmasında kalıtım ve çevre etkilidir. � Kalıtım derecesi bir populasyonda bir özellikteki varyasyonun ne kadarının kalıtsal kaynaklı olduğunu ifade eder. Yani kalıtım derecesi fenotipik varyasyon içerisindeki genetik varyasyonun oranıdır. � h 2=G/P=G/(G+E) � 16

Tekrarlanma derecesi � Birden fazla ölçüm yapılan özelliklerde ölçümler arası uyumun bir göstergesidir. Tekrarlanma derecesi kullanılarak hayvanın o özelliğe ait sonraki ölçümler tahmin edilebilir. 17

Damızlık değeri � Bir hayvanın ebeveyn olarak değeri damızlık değeridir. Damızlık değeri fenotipik ölçüm ve akrabalık ilişkilerinden yararlanılarak damızlık değerleri tahmin edilir. � Mesela bir hayvanın i özelliğinin damızlık değeri (DDi) o hayvanın fenotipik değerinden (x) populasyon ortalaması ile çevreden (E) kaynaklanan etkinin çıkarılması ile bulunur. DDi = x − E 18

Hayvanlardan sağlanan verime iki temel öğe etkilidir. Bunlar: q. Genotip qÇevre İstenen verim düzeyinin sağlanması veya korunmasının yolu ya genotipi düzelmek ya da çevreyi düzeltmekten geçmektedir. 19

Genotipin İyileştirilmesi Hücre çekirdeğindeki kromozomlar üzerine yerleşmiş olan ve canlının bütün karakterlerine ait kabiliyetleri meydana getiren genlerin tümüne genotip denir. Bu genler verim kapasitesinin en yüksek sınırını ifade eder. Genellikle, herhangi bir hayvanın bir bütün halinde genotipi yerine sadece bir karakter ile ilgili genotipi üzerinde durulur. Üzerinde durulan verim açısından genotipin iyileştirilmesi üstün genotipe sahip hayvanların yetiştirilmesi ile sağlanabilir.

Çevrenin İyileştirilmesi Çiftlik hayvanlarında beklenen hemen her çeşit ürün (et, süt, yumurta, yapağı vs. ) az veya çok çevre şartlarının etkisi altındadır. Hayvanın kalıtsal yapısında mevcut verim kabiliyetinin genetik ölçüler içerisinde ortaya çıkması, optimum çevre şartlarının oluşturulmasına bağlıdır.

Hayvanların özelliklerini etkileyen faktörlerinin sayısı pek çoktur. çevre Çevre; Bakım, beslenme, ısı, ışık vb. ve hastalıklardan, hayvan meskenleri yakınından geçen motorlu araçların gürültüsüne kadar değişen ve farklı düzeylerde fertleri etkileyen faktörleri kapsar. Bütün bu faktörler fenotipin oluşmasına katkıda bulunurlar.

Çevre bu nedenle önemlidir. Ancak hayvan ıslahı yönünden çevre şartlarının önemi genel olarak iki noktada toplanabilir. a) Çevrenin etki payı bir sonraki generasyona geçmez. b) Genotipi gölgeleyerek veya onun etkisini büyüterek hayvancılıkta genetik ıslahı yavaşlatabilir. Bu nedenlerle genetik potansiyelin tam olarak ortaya konulabilmesi için optimal çevre şartları incelemeye alınan bütün hayvanlar için bir örnek olarak sağlanmalıdır.

Genotip x Çevre interaksiyonu Farklı hayvan genotipleri arasındaki farklar, bulundukları çevreye göre değişir § Canlıların hayatta kalabilmeleri içinde yaşadıkları çevrenin, yaşamın devamını sağlayacak öğeleri içermesine bağlıdır. § Çok değişik koşullarda bile verimlerini, önemli azalmalar olmaksızın sürdürebilen ırklar uyum yeteneği yüksek, sürdüremeyenler de uyum yeteneği düşük ırklar olarak nitelenirler. § 24

Genotip Çevre İnteraksiyonu 25

Hangisi daha etkili, genotip-çevre? o. Kısa vadede çevre o Kümes şartlarını ve yem kalitesini artırarak tavuklarda daha fazla yumurta veya et üretimi sağlanabilir o. Uzun vadede ise genotip o Çevresel şartları ne kadar iyileştirirseniz iyileştirin ancak hayvanın genetik yapısının elverdiği oranda ürün elde edebilirsiniz. Genotipin iyileştirilmesi ıslah çalışmalarıyla gerçekleştirilebilir. 26

v İstenen genotipik değeri sağlamak veya korumak için seleksiyon ve ıslah yöntemleri kullanılmaktadır. 27

Seleksiyon Sözcük olarak “seçme” anlamına gelen seleksiyonun hayvan ıslahı açısından tanımı, gelecek generasyonun ebeveynlerinin seçilmesi şeklindedir.

� Temel prensip “en iyilerin” seçilerek birbirleriyle çiftleştirilmesidir. En iyi dendiğinde bunun, süt verimi en iyi olan, döl verimi en yüksek olan şeklinde tanımlanması gerekmektedir. “Tanımlanan kötülerin” üremelerine izin verilmeyerek, kötü genlerini bir sonraki generasyona geçirmelerine engel olunur.

1. 2. a. b. c. Fenotipe (dış yapı) göre seleksiyon Verim Kayıtlarına dayanan seleksiyon Pedigriye göre seleksiyon Familya ortalamalarına göre seleksiyon Yavru verim ortalamalarına (progeny testing) göre seleksiyon

ISLAH YÖNTEMLERİ 1. Saf Yetiştirme Saf yetiştirme bir populasyon (ırk) içerisindeki hayvanların birbirleriyle çiftleştirilmesidir. Her generasyonda her bir cinsiyetten ıslah hedefine en uygun hayvanlar seçilerek bir sonraki generasyonu üretmek üzere çiftleştirilirler. Saf yetiştirme nispeten güvenli bir ıslah yöntemidir. Ancak saf yetiştirmenin ıslah anlamında olanakları da kısıtlıdır. Sistemli bir seleksiyon sonucunda birkaç generasyon sonucunda ıslaha konu olan özellikler bakımından genetik varyasyon daralır.

Akrabalı Yetiştirme Akrabalı yetiştirme akraba bireylerin birbirleriyle çiftleştirilmesidir. Saf yetiştirme ile akrabalı yetiştirme arasında temelde büyük bir fark yoktur. Zira kapalı bir populasyonda eninde sonunda akraba olan hayvanların çiftleştirilmesi kaçınılmaz olur. Sistemli bir akrabalı yetiştirme populasyonun hayvanlarının özelliklerinin standartlaşmalarını hızlandırır. Akrabalı yetiştirme genetik olarak homozigotlaşmayı teşvik eder. Böylece akrabalı yetişmiş hayvanlarda allel sayısı azalır.

Akrabalı yetiştirme özellikle iyi bir hayvanın genlerinin populasyonda yayılmasını sağlamak açısından iyi bir araçtır. Ancak akrabalı yetiştirme, akrabalı yetiştirme depresyonu adı verilen bazı olumsuzluklara da neden olabilir. Akrabalı yetişen bireylerde genellikle yaşama gücü ve üreme özellikleri geriler.

Akraba dışıYetiştirme (uzak yetiştirme) Uzak yetiştirme, aynı ırk veya alt ırk içerisindeki akraba olmayan hayvanlar arasında yapılan çiftleştirmedir. Bu nedenle akrabalı yetiştirmeye göre farklı etkiye sahiptir. Saf yetiştirmenin ekstansif bir şekli olan uzak yetiştirme metodunda, sürü içerisindeki dişiler aynı ırkın akraba olmayan erkekleriyle tesadüfi olarak çiftleştirilirler.

2. Melezleme Farklı ırklardan bireylerin birbirleriyle çiftleştirilmelerine melezleme denir. Bu çiftleştirmeden meydana gelen bireyler de melez olarak adlandırılır. Özellikle saf yetiştirme uygulanan populasyonda (ırk) yeterli genetik varyasyon yoksa genetik varyasyonu artırmak için melezlemeden yararlanılır.

a-Islah Melezlemesi Bu yöntemde amaç mevcut hayvan ırkının yetiştirme amacına uygun olmayan bir veya birkaç verim özelliğini iyileştirmektir. Bu amaçla eldeki yerli hayvan populasyonuna, gözetilen özellikler bakımından daha üstün olan bir populasyondan erkek hayvanlar vasıtasıyla söz konusu özelliklerin aktarılmasına çalışılır. Bu tip bir melezleme bir kez yapılıp populasyonda daha sonra saf yetiştirmeye devam edilebileceği gibi zaman eldeki ırka üstün ırktan erkek hayvan katmak suretiyle melezleme tekrarlanabilir.

b-Çevirme Melezlemesi Yeterli verim yeteneğine sahip olmayan yerli veya ıslah edilmemiş ırkın dişileri, ıslah edilmiş saf kültür ırkın üstün özelliklere sahip erkekleriyle çiftleştirilir. Elde edilen yavrular tekrar üstün ırkın erkeklerine verilir. Bu eldeki populasyonun üstün verimli ırka dönüşmesine değin sürer. Daha sonra saf yetiştirme uygulanır.

c-Kombinasyon Melezlemesi İki veya daha fazla sayıda ırkın istenen özelliklerini, yeni bir tip veya ırkta bir araya getirmek amacıyla yapılan melezlemedir. Melezleme genellikle bir kez yapılır ve populasyona artık dışarıdan hayvan katılmaz. Yeni oluşan populasyonda melezlenen ırkların istenen özellikleri yönünde seleksiyon yapılır. Sistemli ıslah sonucunda hayvanlar birbirlerine benzedikçe yeni bir ırk elde edilmiş olur. Özetle farklı ırkların farklı özellikleri bir ırkta kombine edilir.

d-Kullanma Melezlemesi Kullanma melezlemesigenellikle akrabalı tların yetiştirilen melezlenmesidir. Bunun sonucunda elde edilen melezler yalnızca üretimde kullanılırlar. Bu kullanma melezlerinden yavru elde edilmez. Bu yöntemde, melezlemenin genel olarak yaşama gücü ve üreme özelliklerinde artışa neden olmasından yararlanılır. Melezler yine genellikle arzu edilen özellikler bakımından ebeveyn hat veya ırklardan daha üstün bir performansa sahip olurlar. Bu duruma melez azmanlığı (heterosis) adı verilir.

Islah-kayıt tutma Islah zorunluluktur, ıslah ile oluşacak artış göz ardı edilirse potansiyel gelirden mahrum kalınmış olur. � Kayıt tutmak ıslah için zorunluluktur � �Yanlış tutulan kayıtlar seleksiyonda doğruluk derecesini düşürür, ve hiç bir metot hatalı ölçümleri düzeltemez 40

Populasyonun Genetik Potansiyelini Artırma � Kayıtlarda �Akrabalıklarını (Pedigri) �Doğum tarihi �Tüm diğer özellikleri ○ Doğum ağırlığı ○ Büyüme özellikleri ○ Üreme özellikleri ○ Verim özellikleri

Kalitatif-Kantitatif Kalitatif özellikler Kantitatif özellikler 42

Sayılarla ifade edebildiğimiz özelliklere kantitatif özellikler, diğerlerine ise kalitatif özellikler adı verilmektedir. Buna göre bir koyunun canlı ağırlığı kantitatif bir özellik, rengi ise kalitatif bir özelliktir. Görüldüğü gibi kantitatif özelliklerin doğası ölçüm sonucundaki ifadesinin sürekli olmasıdır. Kalitatif özelikler ise kesiklidir. Örneğin kantitatif bir özellik olan doğum ağırlıkları 3, 5 ile 3, 6 olan sonsuz sayıda oğlak vardır. Buna karşın kalitatif bir özellikle olan boynuzluluk bakımından bir sığır ya boynuzludur yada boynuzlu değildir.

Kalitatif özellikler • Fenotipler kategoriler halindedir: kesikli varyasyon gösterirler, • İki veya sadece birkaç alternatifleri vardır • Boynuzluluk (boynuzlu boynuzsuz) • Doğum oranı (0 veya 1) • Genelde basit kalıtımlı yolunu takip eder. 44

Basit kalıtım Verim özelliği sadece birkaç gen tarafından etkilenir ve fenotipleri genelde kategoriler halindedir. � Çevrenin etkisi çok az ya da hiç yoktur � �Göz rengi, post rengi �Boynuzluluk �Post rengi 45

Kantitatif Özellikler, kantitatif genetik � Fenotipler sürekli, varyasyon gösterirler. rakamla ölçülebilen 46

Bazı Kantitatif Özellikler § Koyun § § l § Süt sığırı § § Doğan yavru sayısı Doğum ağırlığı 60 gün ağırlığı Bel gözü (göz kası) alanı At – Yarış hızı – Olgun ağırlık – Cidago yüksekliği l Süt verimi Sütte yağ (%) Sütte protein (%) Buzağılama aralığı Domuz – 230 lbs ye gün sayısı – Sırt yağı kalınlığı (backfat thickness) – Sıcak karkas ağırlığı 47