Projektif Testlerin Kkeni ve Ayrt Edici Noktalar Projektif

Projektif Testlerin Kökeni ve Ayırt Edici Noktalar Projektif testlerde kişinin iç dünyasını aktarması sağlandığından “yansıtma” kavramı ile, yansıtma kavramı söz konusu olduğunda da Freud ile anılır. Bu testlerin sonucunda kişiden alınan bilgilerin yorumlanmasında Freud’un kişilik kuramı ve rüya yorumlamalarında kullandığı teknikler kullanılmaktadır (Akkoyun, 1988).

Freud’un psiko-analitik rüya yorumu ve kişiyi tanıma-tedavi yaklaşımında; kişiyi rahatsız eden, korkutan düşünceler bilinçaltına itilmiştir ve psikanalist bunları bilince getirmeye ve anlamaya çalışır. Sonrasında teşhis ve tedavi süreçleri yürütülür.

Projektif yaklaşımlarda da yapılmaya çalışılan buna benzer bir süreçtir. Fakat buradaki ayrım bu tekniklerin ilk başlarda sadece patolojik belirtiler gösteren kişilere uygulanırken, artık çocukların kişiliklerini derinlemesine inceleme, teşhis ve terapi ihtiyaçlarını belirleme amacıyla da kullanılıyor olmasıdır (Aygölü, Karakay ve Türk, 2009).

Projektif Tekniklerin Sınıflandırılması Projektif testlerde, deneğe sunulacak materyal, araç ve gerecin belirli standartları vardır fakat yine de standart testler ile karşılaştırıldığında uyaranlar belirsizdir (mürekkep lekeleri, yarım bırakılmış cümleler gibi). Projektif testleri ayıran nokta bu uyarana karşı kişinin vereceği tepkinin tamamıyla ve kesinlikle yapılandırılmamış olması ve sonsuz farklılıkta içsel cevabın kabul edilebilmesidir.

Projektif testlerin literatürde çeşitli sınıflandırmaları olmakla beraber, Lindzey (1961)’in sınıflandırması daha yaygın olarak kabul edilmektedir. Bu sınıflandırma, verilen yanıtların çeşitlerine göre oluşturulmuş bir sınıflamadır.

1. Çağrışım sınıflandırması (sözcük çağrışım testlerinin oluşturduğu sınıf); Bu sınıflandırmada, kişiden kendisine sunulan uyarana karşı aklına gelen ilk sözcüğü söylemesi istenir Burada önemli olan kişinin fazla düşünmesine fırsat vermeden hemen cevap verebilmesini sağlamaktır. O yüzden kişiden hızlı cevap vermesi beklenir (Seven, 2016).

Bu testlerin bu şekilde uygulanmasındaki temel varsayım, kişinin çok fazla düşünmeden cevap verdiğinde, ilkel ve dürtüsel cevapları farkında olmadan verebilmesidir. Düşünme süreçleri devreye girdiğinde ise kişi çevreden daha çok etkilenir ve gerçekçi mantıklı cevaplar vermeye çalışır. Ilk ve hızlı verilen tepkide ise bu “gerçeklik denetimi” daha az görülmektedir (Akkoyun, 1988; 2014). Bu da kişinin öz duygusunu daha iyi yansıtır.

Çocukların ise genellikle zaten “birincil düşünce süreçleri”ne göre cevap verdikleri (özellikle ilk çocukluk döneminde), mantıkla cevap verme gibi bir bilişsel işlem yapmadıkları bilinmektedir. Rorschach mürekkep lekesi testi ve kelime çağrışım testleri gibi testler bu sınıfa girmektedirler (Lindzey, 1961).

2. Yapılandırma sınıflandırması (öykü kurgulama yanıtlarının oluşturduğu sınıf); Bu sınıflandırmada yer alan testlerin uyaranları yine belirsiz resimler olabilir fakat kişiden beklenen, çağrışım yöntemine kıyasla daha uzun ve detaylı cevap vermesidir. Bu yöntemde denekten belirli bir resim çizmesi ve bunu anlatması, hikâye uydurması veya sunulan belirsiz bir resim ile ilgili öykü kurgulaması istenir (Akkoyun, 1988; Seven, 2016).

Çağrışım yöntemine göre daha geniş ve farklı yanıtlar elde edilebilir. Bu sınıfta yer alan testlere örnek olarak Tematik Algı Testi (TAT) ve Çocuklar için Algı Testi (CAT) verilebilir (Aygölü, Karakay ve Türk, 2009).

3. Tamamlama sınıflandırması (cümle tamamlama yanıtlarının oluşturduğu sınıf); Bu sınıflandırma grubunda yer alan testlerde kişiye yarım bırakılmış bir cümle, öykü gibi uyaranlar verilerek bunları tamamlaması istenir. Kişi, bu yarım bırakılan uyaranı uygun gördüğü şekilde tamamlayabilir fakat burada verilecek yanıtın uyaran ile ilgili olması gerekmekte ve kişiden bu beklenmektedir. Cümle ve hikâye tamamlama testleri, resim engelleme testi bu sınıflandırmaya girmektedirler (Lindzey, 1961; Akkoyun, 1988).

4. Seçme ya da düzenleme sınıflandırması (resimleri seçme veya sıralamaya yönelik yanıtların oluşturduğu sınıf); Bu sınıflandırmadaki testlerde, kişiye karışık şekildeki resimler uyaran olarak sunulur ve bunlardan kendi tercihine göre seçimler yapması veya bunları kendi tercih sırasına göre sıralaması istenir. Bireyin yapacağı bu tercihlerin onun kendisine uygunluk ve beğenme gibi ölçütlere göre olması gerektiği kişiye bildirilir. Böylece onun duyuşsal tercihlerine yönelik bir takım ipuçları elde edilmiş olur.

Bu sınıfa giren test örnekleri olarak resim düzenleme testi ve Szondi testi verilmektedir (Lindzey, 1961; Akkoyun, 1988).

5. Anlatım sınıflandırması (dışavurumcu yanıtların oluşturduğu sınıf); Sınıflandırmalar içinde bireyin en özgür kendini ifade edebildiği ve bir ürün ortaya koyduğu sınıftır. Burada bireyden istenen, belirli bir uyaran sunularak ona yönelik tepkisel yanıtını almak değil, onun kendi ürününü ortaya koymasını sağlamak ve bu ürün üzerinden onu değerlendirmektir.

Oyun, resim çizme, psikodrama, sosyodrama gibi teknikler burada kullanılır (Akkoyun, 1988). Yavuzer (1992)’e göre, dışavurumcu teknikler diğer projektif tekniklere göre hayal gücünü daha çok içermekte ve özellikle çekingen-sessiz çocuklar ya da konuşma güçlüğü olan çocuklarda kullanımı daha yararlı görülmektedir. Bu yönüyle aynı zamanda, travma yaşamış çocuklarda hem teşhiste hem de iyileştirici olarak kullanılması tavsiye edilmektedir (Akkoyun, 1988). Kinetik aile çizimi testi bu sınıflandırmada yer alır.

Projektif Testlere Örnekler Rorschach testi (Rorschach mürekkep lekesi testi) Rorschach testi, Hermann Rorschach tarafından 1921 yılında geliştirilmiştir. Klinik psikolojide sıklıkla kullanılan ve yaygın olarak tanınan bir testtir. Testi uygulayabilmek için eğitiminin alınması gerekmektedir. Klinik psikologlar ve psikiyatrlar tarafından yetişkin ve çocuklarda kullanımı yaygındır.

Bu test Mürekkep lekelerinin kullanılarak kişinin iç dünyasını anlamaya yönelik süreçleri içermesi sebebiyle diğer projektif testlerden farklı bir özelliğe sahiptir. Mürekkep lekesi testi resimlerine örnekler Test mürekkep lekelerinin kişiye gösterilerek, neye benzediğini tanımlaması şeklinde yapılandırılmıştır.

Testin uygulandığı kişilerin cevapları, onların ruhsal-duygusal bozukluklarını, sosyal ilişkilerinin niteliğini ve bireysel kişilik özelliklerini aydınlatmada yardımcı olur. Testi uygulayan uzman sadece kişinin cevaplarını değil, yüz ifadesi, kişi kartı eline alıp baktı ise tutuş şekli, beden pozisyonu, cevap vermemesi gibi durumları da not alarak beraber değerlendirir (Akkoyun, 1988; Yavuzer, 1992; Aygölü, Karakay ve Türk, 2009; Artut, 2017).

Çocuklara 2 yaşından itibaren bu testin uygulanabileceği belirtilmekle beraber bazı araştırmacılar bu testin 7 yaşından önce çocuklara uygun olmadığı kanaatindedirler.

Rorschach mürekkep lekesi testi sonucunda elde edilen bulgulara yönelik yapılan yorumlar ile yetişkin veya çocuk bir kişinin, hayal gücüne, endişelerine, obsesiflik, nevrotiklik veya şizofreni durumuna gibi çok sayıda psikolojik durum ile ilgili bilgiler elde edilebilir. Çocukların veya yetişkinlerin yanıtları, global yanıtlar, detay-detay yanıtlar, şekil yanıtları, renk yanıtları, hareket yanıtları, içerik yanıtları gibi çok sayıda başlık altında incelenerek yorumlanır (Aygölü, Karakay ve Türk, 2009).

Uzmanların bu değerlendirmeleri yapabilmelerinde, Freud’un bilinçaltı rüya yorumlama yöntemine dair bilgileri etkili olur (Akkoyun, 1988).

Tematik algı testi (TAT), psikiyatri ve psikoloji alanında, psikiyatr ve klinik psikologlar tarafından Rorschach ölçeğinden sonra en sık kullanılan, yaygın projektif testlerden bir tanesidir. Bu testin uygulanabilmesi için de eğitim alınması ve klinik uygulamalarda deneyim sahibi olunması gerekmektedir.

Rorschach testi çağrışım sınıfında yer alan bir projektif test iken, TAT yapılandırma sınıfında yer alan bir testtir. TAT yetişkinlere ve ergenlere uygulanabilen bir testtir. TAT bireyin kişilik yapısını anlamada, normal veya anormal düşünce ve duygularını, psikolojik rahatsızlıklarını belirlemede uzmanlara ipuçları vermektedir.

Testin genel olarak mantığı yetişkinlere veya ergenlere psikolojik olarak belli bir takım kavramları simgeleyen fakat kişinin bunu bilmediği sembollerin yer aldığı resimleri göstererek bunlarla ilgili “yaratıcı” hikâyeler oluşturmalarını istemektir (Murray, 1943). Burada denek yaratıcılığının değerlendirildiğini düşünmekte fakat asıl olan onun içsel çatışma, duygusal durum ve psikolojik rahatsızlıklarını belirleyebilmektir.

Resimlere yönelik yorumları, cümleleri, tavırları ve kişinin vaka incelemesi ile birlikte yorumlarda bulunulur. Kişiden kendisine gösterilen her bir resimle ilgili hikâye uydurmaları, hikâyelerinde yer alan kişilerin duygularının neler olduğunu, rolleri, hikâyelerinin geçmişlerini anlatmaları istenir. Her resim için ayrılan süre 5 dakikadır. Bu sırada uzman cevapları kayıt eder (Akkoyun, 2014).

TAT testi 30’u resimli ve biri boş olmak üzere 31 karttan oluşmaktadır. Resimler siyah-beyazdır ve insanların günlük hayatta karşılaşabilecekleri değişik konuları içeren durumları göstermektedir (örneğin; masadaki kemanına bakan bir çocuk resmi vardır). Resimlerde bir veya birden çok insan yer alabilir, fakat eğer çoklu ise bunlardan birisi daha silik resmedilmiştir.

Bu resimlerin bazıları 14 yaş üstü yetişkinlere, bazıları ise yaş fark etmeksizin ergen ve yetişkinlere, bazıları sadece kadınlara, bazıları sadece erkeklere, bazıları ise yine cinsiyete göre fark göstermekle birlikte ergen kız ve erkeklere uygulanabilmektedir. Bu şekilde cinsiyeti ve yaşı fark etmeksizin bir kişi genellikle 20 karttan oluşan testi cevaplamış olmaktadır (Akkoyun, 2014; Murray, 1943).

Çocuklar için algı testi (CAT) Çocuklar için Algı Testi (CAT) ise çocuklara uygulanacak şekilde yeniden oluşturulmuş ama kaynağını ve çıkış noktasını TAT’dan alan bir testtir (Aygölü, Karakay ve Türk, 2009; Akkoyun, 2014; Murray, 1943). Bu testin TAT’tan farkı resimlerde insan yerine hayvanların yer alıyor olmasıdır. Bunun sebebi çocukların hayvan karakterleri ile daha iyi özdeşim kurmuş olmalarının Freud’dan beri süregelen daha önceki araştırmalar ile kanıtlanmış olmasıdır (Aygölü, Karakay ve Türk, 2009; Akkoyun, 2014).

Resimlerdeki hayvanlar bazılarında insana benzer şekilde masada oturmakta veya yatakta yatmakta bazılarında ise kendi doğal ortamlarında resmedilmektedirler (Bellak ve Bellak, 1949, 1952).

Sonrasında ileri zekâ seviyesine sahip çocukların resimlerde hayvan figürlerinin yer almasını küçümsemeleri ve çocukça bulmaları sonucu, insan figürlerini içeren bir CAT testi daha geliştirilmiştir. Ama yaygın klinik uygulamalarda daha çok hayvan figürlerinin yer aldığı CAT testinin kullanımı daha yaygın ve özellikle içedönük, kendini ifade etmekte zorluk yaşayan çocuklarda kullanımı daha verimlidir (Aygölü, Karakay ve Türk, 2009).

Çocuklar için algı testi 10 resimli karttan oluşmakta ve 3 -10 yaş aralığındaki çocuklar için kullanılabilmektedir. TAT’a benzer şekilde çocukların resimlerle ilgili yaratıcı hikâyeler oluşturmaları ve anlatmaları istenir. Bu hikâyeler resimlerde yer alan psikolojik semboller de göz önünde bulundurularak çocuğun ruhsal durumunu aydınlatma amacı ile yorumlanır (Bellak ve Bellak, 1949, 1952).

Goodenough & Harris-bir adam çiz testi Bir adam çiz testi, Florence Goodenough tarafından 1926 yılında “adam çizme” testi olarak hazırlanmış ve “Resimlerle Zekâ Ölçümü” isimli kitabında yayınlanmıştır (Goodenough, 1926). Özellikle zihinsel geriliği izlemek açısından ve dil problemi olan çocuklara rahatça uygulanabilmesi açısından rağbet görmüştür. Goodenough’ın varsayımına göre zihinsel olarak ileride olan çocukların insan çizimlerinin daha gerçeğe yakın ve ayrıntılı olması beklenir (Goodenough, 1926).

Goodenough’ın öğrencisi olan Dale Harris (1963), sonrasında bu testi geliştirerek, ikinci ve üçüncü bir resim daha çizilmesi yönergesini eklemiştir. Buna göre deneklerden bir adam çizdikten sonra başka bir kâğıda bir de kadın çizmesi istenmektedir. Sonrasında da üçüncü yönerge olarak kendilerini çizmeleri istenmektedir.

Çocukların kendilerini çizdikleri aşama daha projektif olup, kişiliğin değerlendirilmesi amacıyla yapılmaktadır. Bu aşama uygulanmadığında, çocuğun adam ve kadın çizimleri ile sadece çocuğun zekâ yaşı hakkında yorumlarda bulunulabilir.

Bir adam çiz testi genellikle çocuklara bireysel olarak uygulanmakla beraber, grup olarak da uygulanabilir. 4 -14 yaş arası çocuklara uygulanmaktadır. Süre ilgili çocuklar serbesttir. Çocuklar sadece kurşun kalem kullanarak çizimlerini yaparlar.

Testin uygulanışında uzman, testin uygulandığı çocuklara bunun artistik becerilerin incelendiği bir test olmadığını ve istediği gibi çizebileceğini belirtikten sonra bir kâğıda bir adam resmi çizmesini ister ve bunun “bütün bir insan” olması gerektiği vurgulanır (sadece kafa çizip bırakmaması, tamamını çizmesinin istenmesi). Yönerge olarak; “Bir adam resmi çiz, yapabileceğin en güzel resmi yap. Sana istediğin kadar zaman veriyorum” denilir. Çocuğun adam çizimi bittikten sonra başka bir kâğıt verilir ve bir kadın çizmesi istenir.

Çocuğun çizimleri tamamlandıktan sonra puanlandırma amacıyla Goodenough ve Harris (1963) tarafından oluşturulmuş puanlama listesine göre maddelerde belirtilen özelliklerin çocuğun çizimlerinde bulunup bulunmamasına göre 1 veya 0 olarak puanlanır. Sonuçta çıkan puanın çocuğun zekâ yaşı olduğu belirtilir ve normal yaşından düşük veya yüksek olması dikkat çekici bir bulgudur.

“Bir Adam Çiz Testi” puanlama yönergesi kısaca incelenmek istenirse; “kaba detay” olarak adlandırılan bölümde çocuğun insan çiziminde kafanın, bacakların, kolların, gövdenin olması +1 puan olarak puanlanmaktadır. “Ekler” bölümünde gövdeye kolların, bacakların doğru yerden bağlı olarak çizilip çizilmemiş olması, boyunun çizilmesi gibi detaylar puanlanmaktadır.

Ø “Kafa detayı”nda gözlerin, burunun, ağızın, burun deliklerinin, saçların çizilmesi gibi detaylar artı bir puan olarak puanlanmaktadır. Ø “Elbise detayı”nda çocuğun çizdiği insana elbise çizmiş olması, elbisenin parça sayısının fazlalığı, çeşidi (şapka, ayakkabı, kemer vb. ) gibi detayların çizilmiş olması artı puandır. Ø “El çizimi detayı”nda parmakların çizilmiş olması, doğru sayıda çizilmiş olması, başparmağın net şekilde belirtilmiş olması puanlanmaktadır. Ø “Oran” bölümünde kafanın, kolların, bacakların gövdeye göre oranları ve uzunluklarının puanlandırılması yapılmaktadır. Ø “Motor koordinasyon “bölümünde çocuğun çizimindeki çizgilerin özellikleri, kafa detayı bölümünde kulağın çizilmesi, gözün detaylarının çizilmesi (göz bebeği, kirpikler gibi), çenenin belirtilmesi gibi detaylar puanlanmaktadır.

Uygulayıcı çocuğun çizimindeki detayları inceleyerek puanlanabilecek her ayrıntıya artı bir puan verir ve sonuçta o puanın karşılık geldiği skor çocuğun zihin yaşını gösterir (Harris ve Goodenough, 1963).

Karen Machover-bir insan çiz testi Karen Machover’ın, Goodenough ve Harris’in testini temel alarak hazırladığı “bir insan çiz” testi ise, kişiliğin değerlendirilmesine dair daha çok bulgu sağlaması yönüyle farklılaşmaktadır. Bu açıdan daha “projektif” bir test olduğu söylenebilir. Machover testinde, bir insan resmi çizen deneklerin kendi bedensel izlenimlerini yansıttıklarını, bunun da bilinçaltının beden imgesi ile ilişkili olduğunu belirtmiştir (Machover, 1951).

Psikanalitik yaklaşıma uygun şekilde bilinçaltının simgelerini içeren rüyalara benzer şekilde yorumlanır (Akkoyun, 2014). Ayrıca yine Machover’ın testinde Goodenough’ın testine göre farklılık olarak, öncelikle cinsiyet belirtilmeksizin çocuktan “bir insan” çizmesi istenir. Çocuğun ilk çizdiği resimden sonra ikinci resminde ilk çizdiğinin karşıt cinsiyetinde birini çizmesi istenir.

Bu testte çocuğun çiziminde yer alan beden parçalarının psikolojik olarak farklı şekillerde yorumlanması söz konusudur. Çizimlerde baş ve gözlerin, sosyal gereksinimler veya histerik durumlar, burunun cinsellikle ilgili, ağız çiziminin ise beslenme sorunları, konuşma sorunları gibi durumlarla ilgili olarak yorumlandığı belirtilmektedir (Machover, 1951).

Örneğin; gözlerin iri ve ayrıntılı çizilmiş olması kişinin meraklı olmasına ve dış dünyaya yönelik ilgisine veya tam tersi küçük veya içi boş ve belirsiz çizilmesi ise dış dünyaya karşı ilgisizlik ve içe dönüklüğe yorumlanır (Halmatov, 2017). Burun cinsel sembol olarak kabul edilirken, iyi belirtilmiş açık bir ağız konuşma isteğini ifade etmektedir, yüze oranla büyük çizilen çene başkalarından destek bekleme ihtiyacını göstermektedir (Aygölü, Karakay ve Türk, 2009).

Yine 4 -5 yaşından büyük çocuklarda boynun çizilmemesi duygusal eksikliğe bir ipucu sayılmaktadır. Öfke kontrolü olan veya aşırı hoşgörülü yetiştirilen çocukların çizimlerinde boyun yer almayabilir (Halmatov, 2017).

Ev, ağaç, insan çiz testi John Buck, tarafından 1948 yılında geliştirilen “Ev, Ağaç, Insan Çiz” testi, kişinin kendi benliğine, doğaya ve insanlara uyumunu inceleyen bir test olarak geliştirilmiştir. Daha çok kişinin kendisi ve çevresi ile olan bütünlüğünü inceleyen bir test olarak yapılandırılmıştır. Kişinin bilinçli ve bilinçsiz çağrışımlarını ortaya çıkarır (Buck, 1992; Seven, 2016).

Kişinin çizeceği resimler aynı veya farklı 3 adet kağıda olacak şekilde çizilebilir. Testin uygulanmasında isminde geçtiği sıra yani öncelikle bir ev, sonra ağaç ve en son da bir insan çizmesi istenir. Çocuğa, “Bu kağıda bir ev resmi çizmeni istiyorum, elinden gelenin en iyisini çizmeye çalış, nasıl çizmek istiyorsan öyle çizebilirsin, istediğin kadar silgi kullanabilirsin, zaman kısıtlaman da yok” denilir. Sonrasında çocuktan benzer yönergeler ile ağaç ve sonrasında da insan çizmesi istenir.

Burada insan figürünün çiziminin kişinin bütün içsel yapısını en çok ortaya koyan figür olduğu varsayılmaktadır, ev çizimi sosyal çevresi ile ilgili duyguları, ağaç ise psikolojik durumuna dair bir takım bilgileri ortaya koyar (Buck, 1992). Yorumlanmasında çocukların çizdiği resimlerin ayrıntılar, perspektif ve renk açısından değerlendirilmesi ve bunlarla ilgili konuşulmasını içeren sözel ve sözel olmayan bir değerlendirme söz konusudur.

Renk seçiminde kararsızlık; kişilik ile ilgili sorunları, gölgelendirmelerin fazla olması kaygı ve duygularını kontrolde zorluğa dair ipuçları vermektedir (Buck, 1992). Detayların olmayışı zihinsel gerilik veya duygusal bozukluğa işaret ederken, resimlerde fazla detay kendini sınırlayamama, çevreye aşırı ilgi, obsesif-kompulsif eğilimli olmaya dair ipuçları verir (Halmatov, 2017).

Kinetik aile çizim testi Kinetik Aile Çizim Testi, Burns ve Kaufman tarafından 1970 yılında çocuk ve ergenlerde kullanımı için oluşturulan ve yayınlanan bir testtir. Bu test resim çizimini içeren projektif yaklaşımlar içerinde sıklıkla tercih edilen testlerden biridir (Seven, 2016).

Çocuğa yönerge olarak; “içinde senin ve ailendeki herkesin olduğu ve herkesin bir şeyler yaptığı bir resim çiz” yönergesi verilir. Sonrasında çocukla çizdiklerinin hangi aile üyeleri oldukları, o an ne yaptıkları, duyguları ve düşündükleri ile ilgili konuşulur.

Bunun akabinde çocuğun resmi ile ilgili bir hikâye oluşturması, öncesinde ve sonrasında ne olduğunu anlatması ve resimde eğer yapabilseydi neyi değiştirmek isterdi soruları sorulur ve çocukla konuşulur (Burns ve Kaufman, 1970). Çocuğun çizdiği resim figürlerin özellikleri, figürlerin kâğıt üzerindeki kompozisyonu, semboller ve hareketler başlıkları altında incelenir.

Ülkemizde yukarıda belirtilen projektif testler daha yaygın olarak bilinmekle beraber, projektif test yaklaşımına uygun olarak geliştirilmiş başka testler de bulunmaktadır. Örneğin “Szondi testi”nde, kişiye çeşitli ihtiyaçları temsil eden resimler gösterilerek, seçtiği resimlere göre iç dünyasındaki gerilimler anlaşılmaya çalışılır (Akkoyun, 2014; Seven, 2016).

Ayrıca Dukarevich tarafından 1990 yılında geliştirilen “Var Olmayan Hayvan Çiz Testi” ile çocuğun çizdiği hayvanın kafasının yönü, kafa sayısı gibi pek çok özelliğe göre psikolojik çıkarımlar yapılırken, Panfilova tarafından 2000 yılında geliştirilen “Bir Kaktüs Çiz Testi” ile çocuğun çizdiği kaktüsün sayfadaki konumu, boyutu, kaktüsün dikenlerinin özellikleri gibi çok sayıda resim ayrıntısı ile çocuğun psikolojik durumu incelenmektedir (Halmatov, 2017).

Kaynakça ÖZER, G. , (2018) «Erken Çocuklukta Çocuğu Tanıma ve Değerlendirme: Çocukları Tanıma ve Değerlendirmede Projektif Testler» Ankara, Eğiten Kitap