UNIVERZITET U TRAVNIKU PRAVNI FAKULTET OPTA SOCIOLOGIJA SA

UNIVERZITET U TRAVNIKU PRAVNI FAKULTET OPŠTA SOCIOLOGIJA SA SOCIOLOGIJOM PRAVA PROF. DR. KUSTURA MENSUR (mensur 92@yahoo. de) VIŠI ASISTENT, MR. KNEŽEVIĆ KRISTINA (kristina. knezevic@pfk. edu. ba)

LITERATURA o Osnovna literatura: o o Fuad Saltaga: Sociologija, Pravni fakultet, Sarajevo 2006 Jean Karbonije: Pravna sociologija, Sremski Karlovci – Novi Sad; CID – Titograd, 1992 Dopunska literatura: o o o Mitrović M. Milovan: Uvod u Sociologiju i sociologiju prava, Službeni glasnik, Beograd 2006 Duško Vrban: Sociologija prava, Golden Marketing – Tehnička knjiga, Zagreb 2006 Saša Bovan: Osnovi sociologije prava, Sluzbeni glasnik, Beograd 2008 George Ritzer: Suvremena sociologijska teorija, Zagreb, Nakladni zavod, „Globus“ 1997 Entoni Gidens: Sociologija, CID Podgorica – Romanov Banja Luka 2001

PREDMET SOCIOLOGIJE, SOCIOLOSKI METOD, SOCIOLOGIJA PRAVA o Sociologija proučava ono sto je zajedničko svim društvenim pojavama, odnosno ona vrši sintezu i uopštavanje rezultata posebnih društvenih nauka. Ona definira pojam ljudskog društva kao cjeline svih društvenih pojava, zakone međusobne uslovljenosti i povezanosti svih tih pojava u jednu cjelinu kao i zakone razvoja društva kao cjeline. Dakle, sociologija ne samo da utvrđuje ono sto je zajedničko svim društvenim pojavama nego i ono sto je zakonitost svih ljudskih društava kako u pogledu njihove strukture tako i u pogledu njihovog razvoja. Ono sto sociologija naučno definira kao svoj predmet je povezanost svih društvenih pojava u jednu cjelinu i razvoj te cjeline u kretanju, međusobnu uslovljenost tih pojava jednih na druge i uticaj svake od njih na cjelinu i cjeline na nju. Isto tako, sociologija proučava i korelacije društva s ostalim pojavama u prirodi u onoj mjeri koliko je priroda postala podruštvljena. o Sociologija proučava pojam društva i njegovu strukturu sastavljenu iz različitih segmenata – društvenih pojava. To je ono sto se definise društvenom statikom, jer se ovdje društvo proučava u stanju mirovanja, daje se presjek društva bez obzira na njegovo kretanje. Nasuprot definisanju društvene strukture, drugi dio sociologije poučava i definise društvenu dinamiku (odnose, relacije) međusobnu uslovljenost s jedne strane društva i izvandruštvenih pojava (priroda), s druge strane, društvo u cjelini i njegove sastavne elemente, i na kraju, interakciju i funkcionalnost samih tih elemenata.

PREDMET SOCIOLOGIJE, SOCIOLOSKI METOD, SOCIOLOGIJA PRAVA q o o o Metod definišemo kao način kojim se u nauci dolazi od saznanja predmeta koji proučavamo, a metodologija je nauka o metodu. Kondenzirano rečeno, suštinu metoda određujemo kao postupak kojim se, na osnovu prethodnog znanja o predmetu nauke, dolazi do daljeg, potpunijeg saznanja. U najširem smislu, metod obuhvata tri primarna segmenta. Prvo, riječ je o postupku kako se dolazi do saznanja, tj. koje radnje treba izvršiti da bi se došlo do saznanja istraživanog predmeta. Drugo, to je saznanje o samom predmetu, koje omogućava da se postupak bolje prilagodi predmetu i tako obuhvati i svom korijenu. I treće, to su sredstva pomoću kojih se predmet može u suštini saznati. Opšti postupak naučnog saznanja predmeta istraživanja sastoji se iz šest osnovnih faza: određivanje predmeta istraživanja, postavljanje generalne hipoteze, prikupljanje činjenica, opis pojave, naučno objašnjenje, postavljanje naučnog zakona i provjeravanje objašnjenja utvrđenog zakona. Metode prikupljanja činjenica u sociologiji su: posmatranje, ispitivanje, mjerenje, eksperiment, upoređivanje, analiza studije slučaja. Posmatranje kao poseban metod podrazumijeva racionalno pasivan odnos posmatrača, apstrahovan od emocija, interesa i real-političkih potreba, usmjeren na objektivno posmatranje pojave onakve kakvom se ona manifestuje u stvarnosti, nasuprot eksperimentu gdje je posmatrač aktivni akter same pojave.

PREDMET SOCIOLOGIJE, SOCIOLOSKI METOD, SOCIOLOGIJA PRAVA o o o Ispitivanje je čin kad ispitivač postavlja pitanje o izvjesnim socijalnim pojavama na koje ispitanik odgovara. Po pravilu, ispitivanje koristi usmeni razgovor, ali može biti i pismeno. Ispitivanje hronoloski ide prvo od slobodnog razgovora, u kome se pitanja formulišu u toku sadržaja razgovora, i drugo, razgovora na osnovu unaprijed pripremljenog upitnika koga se ispitivač treba strogo pridržavati. Pismena ispitivanja vrše se pomoću pisanog upitnika, gdje ispitanici odgovaraju pismeno. Pod mjerenjem se podrazumijeva kvantitativno posmatranje pojava. Za mjerenje društvenih pojava u okviru sociologije konstituirana je sociometrija. Ona nije ništa drugo nego sociološki metod za mjerenje društvenih pojava. Sociometrija mjeri stepen privlačenja ili odbijanja pojedinih individuuma u okviru određene grupe i na taj način izvodi sociometrijski test. Pod eksperimentom se u sociologiji definiše posmatranje pojave koja je vještački proizvedena, u cilju sto boljeg proučavanja. Suština eksperimenta sastoji se u tome da se u novoproizvedenoj eksperimentalnoj situaciji, obezbijede povoljniji uslovi i okolnosti za posmatranje neke pojave nego u prirodnoj situaciji.

PREDMET SOCIOLOGIJE, SOCIOLOSKI METOD, SOCIOLOGIJA PRAVA o o Sociologija prava kao posebna sociološka disciplina odgovara na krucijalno pitanje: kako se pravo primjenjuje? Sociologija prava bavi se stvarnošću prava. Dva područja: 1. proces nastanka i promjene prava – kako pravo funkcionira kao socijalna institucija povezana s drugim elementima društva: socijalnim, ekonomskim, kulturnim i političkim kontekstom; 2. primjena prava, te stvarnost prava, odnosi i materijalni učinci koje pravo produkuje. U smislu posebne sociologije, sociologija prava je primjena empirijskih socioloških metoda na pravne probleme. Njen predmet obuhvata i ispitivanje uslova i načina primjene pravnih normi, socijalnog konteksta, odnosa javnosti prema pravu, pravnim institucijama, pravnim sistemima i akterima, pravne profesije i karijere i mnogih drugih pitanja. U sociologiji prava postoji tri glavna teorijska pravca: funkcionalistički, marksistički i instrumentalistički, čiji se nastanak povezuje s tri velika sociologa: Durkheim, Marx i Weber: funkcionalistički pravac vezuje se za Emila Dirkema, a kasnije za Parsonsa. Instrumentalistički pravac stoji u vezi sa Max Weber, dok marksističkom pravcu pripadaju: Kral Marx, Stucka, Pasukanis, zatim neomarksisti (Neumann, Habermas).

O POJMU DRUŠTVA U SOCIOLOGIJI o o 1. O pojmu društva Društvo je pojava sui generis ili, društvo je poseban kvalitet u objektivnoj stvarnosti; Suštinu društva čine najrazličitiji odnosi među socijalnim grupama; 2. Pojam savremenog društva Savremeno društvo čini zaseban konkretni totalitet i jednu istorijsku individualnost koja svojom imanentnosču i neponovljivosču odstupa od svega sto je do sada istorija oblikovala. Pod savremenosću mislimo modernitet, prijelaz od klasnog kapitalističkog društva u tehnologijsko društva sa svim njemu pripadajućim karakteristikama (apstraktna racionalnost, emancipacija rada, individualizam, životna orijentacija na budućnost, te sekularizacija transcendentalnog i utopijskog mišljenja. Pod modernošću se, dakle, misli istorija i vrijeme koje novinama rastače prijašnje strukture i nenapredna društva. 3. Savremeno društvo – definicija Pod društvom definišemo tip socijalnog sistema, koji bez obzira na aspekt društvenosti, posjeduje stepen samodovoljnosti u odnosu na njegovo okruženje. Okruženje društvenog sistema odlikuje se, pak, svojom samodovoljnošću koja izrasta na posebnoj imanentnosti zakona kulturnog, religijskog, političkog i socijalnog sistema, a zatim i individuuma kao zasebnog i neponovljivog aktera. Samodovoljnost nekog društva jeste funkcija uravnotežene kombinacije njegovog odnosa s okolinom i stanja njegove unutarnje integracije.

O POJMU DRUŠTVA U SOCIOLOGIJI o o U gore navedenoj definiciji, društvo je sistem uloga i funkcija koje trebaju odgovarati na uticaje iz različitih okruženja, pa se ne može odrediti iz zdravorazumske projekcije kao grupa konkretnih ljudskih jedinki. Društvo je, dakle, skupina ljudi s određenim ulogama i zadacima. Ono je ostvarenje sinteze različitih struktura, koje nastaju povezivanjem funkcija ili integracijom podijeljenog rada, a očituje se i oživotvoruje se u zajednicama najrazličitijih vrsta i poredaka. Svako zbiljsko društvo je uvijek posebno i samodovoljno društvo u nekom određenom stepenu i kao zatvorena globalna zajednica čini sastav odnosa i institucija.

O POJMU DRUŠTVA U SOCIOLOGIJI o o 4. Građansko društvo U modernom značenju pojam građansko društvo označava osamostaljivanje vlasništva i emancipaciju radne snage i njihovo izdvajanje iz agrarnih društava. Ono je sistem socijalnih odnosa u kojima emancipovani individuumi slijede svoj poseban interes nastojeći tako zadovoljiti potrebe. Građansko društvo je, dakle, izraz koji označava cjelovitu strukturu socijalnih odnosa kao racionalnog ponašanja, kao sekularizacija vrijednosti, kao prosvijećenosti, kao političko oslobođenje apstraktnog individuuma koji afirmise ontološku jednakost među ljudima, kao privatno vlasništvo i sloboda pojedinca da raspolažu svojom radnom snagom. 5. Sustina savremenog građanskog društva U pravom smislu ovo društvo je moderno, to je postindustrijsko društvo čiju esenciju cine modernost i blagostanje. Modernost se manifestuje kao savlađivanje prepreka na putu ka stvaranju sredstava svih vrsta kojima se povećava čovjekova moć, moć njegovih organa, njegova uma, njegovih mišica i njegove motivacije. Izraz blagostanje treba da označi da solidarnost i briga za jednakost uslova nije samo funkcija države, već funkcija svih subsistema koji čine jedno društvo.

O POJMU DRUŠTVA U SOCIOLOGIJI o o o Postindustrijskim se naziva moderno društvo jer u njemu prevladava tehnokratija koja svojom moĆi potiskuje privatne vlasnike i privatno vlasništvo, koja programira razvoj i rast društva prema interesima privrednih aktera i njihovih proizvodnih programa. Masovno društvo postepeno prerasta u informatičko društvo. Tehnologija omogućuje proizvodnju unikata, a ne samo masovnu proizvodnju. Proizvodnja prema individualnim ukusima, potrebama i sklonostima, prevladavanje znanja i informacija nad sirovinama i materijalom u proizvodu Čine da je informacija postala bit proizvodnje roba. 6. Politike institucije savremenog društva U samoj državi kao pravno političkoj instituciji koja je podređena ustavnosti i zakonitosti, a ne političkim partijama ili interesnim grupama, dogodile su se tri značajne promeje. Prvo, parlament gubi moć u odnosu na izvrsnu i upravnu vlast; Drugo, kadrovske i masovne političke partije postaju stroge i disciplinirane; Treće, u sve institucije političkog subsistema, preko parlamentarnih i vladinih odbora ušle su grupe najrazličitijih eksperata i tako se oformila jedna grupa koja se može nazvati političkom tehnostrukturom.

O POJMU DRUŠTVA U SOCIOLOGIJI o o o Stabilnost normativnog poretka modernih društava zasniva se na moralnom i političkom konsenzusu glavnih socijalnih i političkih aktera o osnovnim vrijednostima i bitnim ciljevima društva. Svi su saglasni da se politika treba graditi na koncepciji razvoja, rasta, modernizacije, očuvanja demokratije i ljudskih prava, povećanju životnog blagostanja i na socijalnoj sigurnosti. Bit je političke demokratije osigurati da odluke budu kvalitetne, a za to je neophodno postaviti kriterije isključivanja nesposobnih, nemoralnih i zločinima sklonih pojedinaca i grupa. 7. Kulturni identitet savremenog društva Najvažniji aspekt našeg kulturnog identiteta jest apstraktna racionalnost koja nam otupljuje duh time što nas prisiljava da sve događaje posmatramo apstraktno, racionalizirajući ih uz pomoć apstraktnih naučnih ili ideologijskih kategorija. Drugo, orijentacija na buducnost proizilazi iz jednog posebnog doživljaja vremena kojim se prošlost i sadašnjost zanemaruju i instrumentalizuju. Treći je proces individualizacije, iz čega se rezultira nemogućnost modernog individuuma da pripada drugome. Četvrta je karakteristika, trajna potreba za manevarskim područjem o kojemu ili u kojemu individuum može slobodno odlučivati. I na kraju tendencija ka sekularizaciji svake transcendentne ili utopijske slike svijeta.

MARKSISTIČKO POIMANJE PRAVA Karl Marx (1818 -1883) i Friedrich Engels (1820 -1895) o o o Polazna premisa Marksa i Engelsa je da je ekonomska proizvodnja osnova političkoj i intelektualnoj povijesti, povijest kao povijest klasnih borbi, gdje je emancipacija proletarijata shvaćeno kao emancipacija čovjećanstva. Marks je u istraživanju društvenih pojava, u otkrivanju esencije i pravilnosti pojava koristio dijalektički metod. Dijalektika u marksističkoj doktrini se definiše kao dijalektički materijalizam – filozofija marksizma, sto znači znanje o opštim zakonima razvitka prirode, društva i ljudskog mišljenja. Po Marksu, istorijski razvoj se odvija u pravcu sve složenije proizvodne organizacije društva, koja proizvodi i jedno važno teorijsko stajalište - samo pomoću kategorija razvijenih društava je moguće razumijeti društva iz prošlosti. Dijalektičkom metodom Marks ce doći do opšteg rezultata poimanja društva kojeg ce izraziti u Predgovoru djela Prilog kritici političke ekonomije, gdje piše: “Način proizvodnje materijalnog života uvjetuje procese društvenog, političkog i duhovnog života uopšte. Ne određuje svijest ljudi njihovo biće, već obrnuto, njihovo društveno biće određuje njihovu svijest. ” U analizi građanskog društva Marks otkriva njegov antagonistički karakter, tj. da se ono zasniva na odnosu subordinacije između kapitalista i proletera. Zbog svoje antagonističke biti kapitalistički način proizvodnje treba biti oboren, da bi ustupio mjesto novom društvu kojs se ne temelji na antagonizmu.

MARKSISTIČKO POIMANJE PRAVA o o o Marks je u proučavanju buržoaskog društva utvrdio dvije osnovne premise marksističke ekonomije – teoriju vrijednosti i zakon razvoja kapitalističkog društva. Roba je opšti oblik kapitalističkog načina proizvodnje. Vrijednost neke robe potiče iz količine društveno potrebnog rada za proizvodnju te robe. U kapitalističkom društvenom odnosu, radna snaga koju radnik prodaje nezavisno od svoje volje, usljed ekonomske nužnosti postaje roba. Specifičnost radne snage kao robe leži u tome sto u toku radnog dana daje proizvodnu vrijednost koja je veće od njene place. U proizvodnom procesu, za Marksa je rad jedino izvor vrijednosti i, prema tome bogatstva. Drugi faktori proizvodnje kao sto su sirovine, postrojenja, mašinerija jesu sterilni, oni samo reprodukuju svoju vrijednost, ne proizvode novu vrijednost. Društveni odnos proizvodne stagnacije i proizvodne ekspanzije sa masom nezaposlenog radništva Marks definise društvenim zakonom – stvaranje industrijske rezervne armije. Za Marksa, kapitalistički način proizvodnje ne potpada samo u periodične krize nego potpada pod jednu opštu krizu – tendenciju sklonosti ka samouništenju. Marks opisuje kapitalističku proizvodnju kao proizvodnju sa sve većim antagonizmima. A te antagonističnosti su rezultat kapitalističkog načina proizvodnje koja tezi maksimalnoj ekspanziji, koja nije cilj nego sredstvo, jer je cilj oplodnja kapitala, uvećanje profita.

MARKSISTIČKO POIMANJE PRAVA o o Antagonizam klasa je pokretačka snaga povijesti. Marks u Manifestu konstatuje da je povijest dosad bila povijest klasnih borbi: borbi tlačitelja i potlačenih, patricija i plebejaca, barona i kmetova, napokon buržoazije i proletarijata. Sto se tiče političkih institucija, Marks daje prednost u dvostrukom smislu rijeci demokratskim institucijama: prvo, u sklopu vlasti buržoaske klase on daje prednost demokratskoj republici; drugo, prvu fazu socijalizma definise proleterskom diktaturom, koja nije ništa drugo nego oblik neposredne demokratije i vladavina demokratskim instrumentima. Pod pojmom alijenacije Marks obuhvata: 1. alijenaciju radnika od njegova rada, 2. alijenaciju radnika od sredstava za proizvodnju, 3. alijenacija proizvoda rada od radnika i 4. alijenacija čovjeka od čovjeka. Kada sredstva za proizvodnju pređu u ruke i pod kontrolu radnika, cjelokupna sfera alijenacije ce biti prevladana. Tako ce komunističko društvo biti međunarodna asocija udruženih proizvođača utemeljena u interkontinentalnim razmjerama.

MARKSISTIČKO POIMANJE PRAVA o o o Sto se tiče političkih institucija, Marks daje prednost u dvostrukom smislu riječi demokratskim institucijama: prvo, u sklopu vlasti buržoaske klase on daje prednost demokratskoj republici; drugo, prvu fazu socijalizma definise proleterskom diktaturom, koja nije ništa drugo nego oblik neposredne demokratije i vladavina demokratskim instrumentima. Pod pojmom alijenacije Marks obuhvata: 1. alijenaciju radnika od njegova rada, 2. alijenaciju radnika od sredstava za proizvodnju, 3. alijenacija proizvoda rada od radnika i 4. alijenacija čovjeka od čovjeka. Kada sredstva za proizvodnju pređu u ruke i pod kontrolu radnika, cjelokupna sfera alijenacije ce biti prevladana. Tako ce komunističko društvo biti međunarodna asocija udruženih proizvođača utemeljena u interkontinentalnim razmjerama.

SOCIOLOGIJA (SOCIOLOGIJA PRAVA) EMILA DIRKEMA Emil Dirkem (1858 -1917) o o o Sociologizam Emila Dirkema se naziva sinteza pozitivističke metodologije i posebne zbirke suštinskih teorija (Ogist Kont i Sen Simon). Dakle pod sociologizmom se podrazumijeva opšta sociološka doktrina koja se drži stvarnosti kao sui generis kauzalnog prioriteta društvenih grupa u odnosu na pojedinca. Prema Dirkemovom sopstvenom stavu, njegov osnovni metodološki postulat je “tretirati sociološke činjenice kao stvari”. Dirkemova osnovna pravila sociološkog metoda su: prvo, da društvenu činjenicu treba uvijek posmatrati kao mehanički determinisanu; drugo, treba je objašnjavati terminima druge društvene činjenice, a nikada činjenicom nižeg reda. Običan postupak objašnjavanja jedne društvene činjenice terminima njene korisnosti i zadovoljenja koje ona pruža pojedincu je potpuno pogrešan, jer naše potrebe, same po sebi, ne stvaraju uslove koje će zadovoljiti te potrebe i samo objašnjenje u terminima – pokretački uzrok je naučno prihvatljivo. Dirkem fenomen anomije kao izraza društvenosti promatra kao rezultat spoljašnjosti, prinudne sile jednog datog reda društvenih činjenica. Anomija kao socijalna činjenica može se objasniti socijalnim uzrocima, pojedinačnog tipa uzročnog faktora koji vremenski-prostorno zadržava konstantnu nepromjenljivu snagu. Društveni faktori koji utiču na broj samoubistava mogu se otkriti iz korelacije broja samoubistava sa grupnim sklonostima i važnim kolektivnim procesima.

SOCIOLOGIJA (SOCIOLOGIJA PRAVA) EMILA DIRKEMA o o o Važan aspekt promjene od primitivnih do civiliziranih oblika postojanja društva treba tražiti u porastu podjele rada ili specijalizaciji. Osnovna razlika, za Dirkema, između primitivnih i civiliziranih društava je u tipu morala ili društvene solidarnosti, sto se recipročno izražava u tipu pravnog kodeksa. U primitivnom društvu gdje je podjela rada u začetku, pojedinci su relativno homogeni, povezani mehaničkom solidarnošću koju karakterise bezuslovno povinovanje svim normama javnog mijenja i tradicije. U takvom društvu moralna i zakonska odgovornost je kolektivnog karaktera s tendencijom nasljednog određenja socijalnog statusa. U civiliziranom društvu, uslijed razvijene društvene podjele rada, pojedinci imaju različite uloge, funkcije, i oni su povezani “organskom” solidarnošću čiji korijeni leže u njihovim potrebama da se uzajamno pomažu. U društvu s organskom solidarnošću individualizam je u vrlo specifičnom smislu dominantno moralno načelo.

SOCIOLOGIJA (SOCIOLOGIJA PRAVA) EMILA DIRKEMA o o o Postoje kolektivna mentalna stanja koja se ne mogu svesti na mentalna stanja pojedinca u onoj mjeri kao sto se mentalna stanja pojedinca mogu svesti na fiziološka stanja nezavisnih ćelija mozga. Nema sumnje da su na formiranje “kolektivnih predstava” uticali faktori materijalnog supstrata, ali jednom stvorene, one su autonomne realnosti koje se kombinuju prema prirodnim afinitetima i koje nisu blisko determinisane karakterom sredine u kojoj su nastale. U tom kontekstu moralna činjenica kao kolektivna predstavlja poseban dualitet. Moralno pravilo nas ispunjava uvažavanjem i osjećanjem obaveze koje je potpuno nezavisno od toga da li je ovo pravilo zadovoljeno, ali, s druge strane, trebamo prihvatiti da je ovo zadovoljenje dobro i poželjno, cak pod uslovom i pretpostavkom da u tom trenutku ne odgovara našim ličnim željama. Dirkemova definicija religije sažima dvije različite premise: prvo, da religijske ideje i prakse ukazuju na socijalnu grupu ili je simboliziraju, i drugo, da je udruživanje izvor religioznog iskustva. Prema Dirkemovoj analizi, najfundamentalnije vjerovanje u totemizam je vjerovanje u tajanstvenu i magičnu silu ili načelo koje animira totem, određuje fizičke kazne za povredu tabua, totema i uliva moralnu odgovornost. Stoga je totem shvaćen kao simbol. On simbolizira sveto totemsko načelo ili boga, ili sam klan sa kojim je totem blizu ili u potpunosti identificiran. Totemsko božanstvo i klan su identični ili još opštije: Bog je samo simbolični izraz društva.

O POJMU PRAVNE SOCIOLOGIJE o o Ponekad se pojmu pravne sociologije daje jedno šire značenje od pojma sociologija prava. Sociologija prava bi se fokusirala na ono sto predstavlja samo pravo, pravila i institucije, dok bi pravna sociologija obuhvatala sve pojave više ili manje, obojene pravom, pojave kojima pravo može biti uzrok, posljedica ili razlog, podrazumijevajući ovdje i pojave povreda, neefikasnosti, odstupanja. Sociologija prava je grana opšte sociologije koja ima za predmet jednu vrstu socijalnih pojava: pravne pojave ili pojave prava. Riječ pojava je bitna: ona odmah upućuje na namjeru da se zadržimo kod pojavnog, da se ne ide za dosezanjem biti. Među društvenim pojavama ima takvih čiji je pravni karakter očigledan: takve su u modernim društvima zakon, presuda, upravna odluka. To su one pojave koje ćemo kasnije nazvati primarnim pravnim pojavama: one su pravne očigledno jer stvaraju pravo ili bolje rečeno one se identifikuju s pravom. Ali, sasvim suprotno, ima mjesta za jedno šire shvatanje koje će proširiti pravnu sociologiju na sve društvene pojave u kojima je inkludiran neki elemenat prava, čak i ako se taj elemenat ne nalazi u čistom obliku u njima i što je s njima pomiješan. Ovako shvaćena pravna sociologija ne ograničava vise svoja istraživanja na primarne pojave, već obuhvata sekundarne, izvedene pojave kao porodicu, vlasništvo, odgovornost etc.

O POJMU PRAVNE SOCIOLOGIJE o o o Treba najprije priznati pravnoj sociologiji njenu nezavnisnost, što ne ide samo po sebi. Obično su vrijeme i djela potrebni da bi jedna naučna disciplina koja je počela da se odvaja od neke druge, zadobila svoju punu samostalnost. Ovdje se uzdiže posebna prepreka: pravo se lako može utopiti u šire kategorije koje izgleda da pripadaju isključivo opštoj sociologiji. Da bi učvrstila svoju nezavisnost, pravna sociologija, međutim, treba da ograniči svoje područje: povlačeći demarkacionu liniju između pravnog i društveno nepravnog, mogu se najjasnije odvojiti dvije sociologije. Dogmatsko pravao proučava pravna pravila sama za sebe, dok pravna sociologija nastoji da otkrije društvene uzroke koji su ih izazvali i društvene posljedice koje ona proizvode. Između dogmatskog prava i sociologije prava razlika nije u predmetu: razlika je u stanovištu, uglu posmatranja. Isti predmet koji dogmatski pravo analizira iznutra, sociologija prava posmatra spolja. I upravo zato sto ga posmatra spolja ona ga vidi kao pojavu, kao spoljašnjost, kao pojavnost, ne pitajući se o tome šta ono može biti samo za sebe, u svojoj ontološkoj dubini, kao esencija.

PREDMET PRAVNE SOCIOLOGIJE – PRVI DIO o o Pravo koje proučava dogmatsko pravo je jedan koherentan i monolitan entitet. Pravna sociologija je razdrobila taj blok u bezbroj atoma slučajnih kombinacija. Atom, to je pravna pojava, vrsta društvene pojave. Opšta sociologija ne pravi razliku između društvene činjenice i društvene pojave, ali treba govoriti samo o pravnoj pojavi, s obzirom da izraz pravna činjenica u dogmatskom pravu ima veoma precizno i sasvim različito značenje. Polje u kojem jedna pravna pojava susreće druge pravne pojave, u kojem se uspostavljaju veze između njih zove pravni sistem. Pravne pojave Klasifikacija pravnih pojava Heterogenost pravnih pojava; prva klasifikacija: primarne i sekundarne pravne pojave Postoje pravne pojave koje se mogu nazvati primarnim, jer iz njih proizlaze sve ostale zato se, u hijerarhiji pravnih pojava, idući od opšteg ka posebnom, one nalaze na najvišem nivou opštosti. Kad ih opišemo, kao njihov ostatak, javljaju se druge pravne pojave, mnogo raznovrsnije, ali sekundarne. Primarne pravne pojave imaju jednu zajedničku supstancu: to su pojave autoriteta vlasti. Sve ostalo je sekundarna ili izvedena pravna pojava: institucija braka isto kao i pojedinačni brak; neki ugovor isto kao i određeni ugovor.

PREDMET PRAVNE SOCIOLOGIJE – PRVI DIO Druga klasifikacija pravnih pojava: o o Pojave s vlašću i pojave pod vlašću Mi smo primarne pojave okarakterisali kao one pravne pojave čija je suština vlast; ali to znači naći se na stranih onih koji je drže ili na strani upravljača nasuprot onih kojima se upravlja. Pojavama vlasti koju zraći vladalac odgovaraju druge pojave koje se mogu, slično, nazvati primarnim. To su, isto tako, pojave koje nude najviši stepen opštosti, sadržaoci sposobni da obuhvate svaku vrstu sadržine: tako je subjektivno pravo tipično jedna od ovih primarnih pojava, dakle, od njega ce poticati, konkretnije, sekundarne pojave. Već se opaža izvjesna subjektivnost primarnih pojava koje imaju svoje sjedište kod onih kojima se upravlja, u pojavama odozdo, pojavama pod vlašću. To su ponašanja, otpori, stanja svijesti. Treža klasifikacija pravnih pojava: o Pojave-institucije i pojave-slučajevi Brak kao primjer pojave institucije u zakonu i pojave slučaja u društvenoj stvarnosti. Pojava slučaj se javlja kao derivat pojave-institucije. Ona je njena primjena.

PREDMET PRAVNE SOCIOLOGIJE – PRVI DIO o Između dvije vrste pojava, najekspresivnija razlika se izgleda sastoji u tome što se institucije karakterišu svojom istorijskom pojedinačnošću, dok su slučajevi brojne pojave. Isto tako postoje dva načina da se razmotre pojave-slucajevi – kao individualne pojave i kao kolektivne pojave. Individualna pojava ostavice svakom celokupno bogatstvo njegovih posebnih osobina. Kolektivna pojava, zajednica pojava apstrahovaće posebnost pojedinaca, i zadržati samo zajedničke osobine preko kojih se sve individue mogu ponovo međusobno povezati. o Pravne pojave kao pojave relacije - Ovo je jedan drugi način da se razmatraju pojave-slučajevi. Analizom njihove sadržine može se, bez sumnje, izuči to što čini osnovu njihove prirode: interpersonalni odnosi. Klasični pravnici nisu griješili kad su od pravnog odnosa napravili jedan od svojih prvih pojmova. To je pojam koji nije nepovezan s kategorijama opšte sociologije. Ona razmatra ono što se naziva interakcijom kao područje društvenog života. o Četvrta klasifikacija pravnih pojava: Sporne i nesporne pojave Spor nije ništa drugo do skup procesa. Obje riječi se mogu smatrati ekvivalentnim, mada je prva izražajnija i bolje upućuje na borbeni napor koji pokreče sukob. Sporne pravne pojave su, dakle, one pojave koje se rađaju u nekom procesu ili povodom procesa. Sve ostale pojave koje nisu predmet spora su nesporne pravne pojave.

PREDMET PRAVNE SOCIOLOGIJE – DRUGI DIO Razlika između pravnog i društvenog nepravnog o o Pravnost – sve pravne pojave mogu biti posmatrane kao društvene pojave. Obrnuto, sve društvene pojave nisu pravne; to dovodi do toga da se pitamo po kom kriterijumu se pravne pojave mogu izdvojiti iz cjeline društvenih pojava. Kako je objektivno pravo poistovjećeno s pravnim pravilom, razlika će najnormalnije biti izražena u izrazima pravila: pitaćemo se zbog koje osobine pravna pravila mogu biti izdvojena iz skupa pravila društvenog ponašanja. Ovo hipotetička osobina je nazvana pravednost. Osnovni oblici razlike između pravnog i društvenog nepravnog – Pravnici nisu čekali sociologe da bi shvatili da pored prava postoje i druga pravila koja upravljaju odnosima čovjeka sa svojim bližnjim: razlika religije, prava i morala je već dugo opšte mjesto u svim uvodima za pravne studije. Razlika u modernim društvima – Problem pravnosti u takvim društvima znatno je izgubio oštrinu zbog jedne sasvim formalne okolnosti: ta društva imala su samo pisano pravo. Tako da se pravo ovdje podudara s dokumentima na koje je pečat prava stavila vlast, legislativa, propisi, pa i sudska praksa u okviru svoje nadležnosti Razlika u starim društvima – U ovim društvima u kojima prevladava nepisano pravo, razlučivanju ne može pomoći ta formalna olakšica koju za legalističke civilizacije predstavlja prisustvo dokumenta o kojima se pravno razmišljalo. Jedna druga crta doprinosi zamagljivanju svake razlike: to je odsustvo države unutar etnije, odnosno izdvojenog organa upravljanja.

PREDMET PRAVNE SOCIOLOGIJE – DRUGI DIO o Istraživanje kriterija pravnosti – Konstatacija da u našim savremenim društvima, koegzistiraju dvije vrste normi, pravne norme i sve socijalne norme koje nisu pravne, nameće nam ispitivanje kriterija pomoću kojeg treba razlikovati ove dvije kategorije, s obzirom da pravno igra ulogu posebne pojave u odnosu na društvenu cjelinu, treba se angažovati u otkrivanju onog što može biti kriterij pravnoga, pravnost. o Kriterij prinude – budući da je pravilo stvoreno da bi se primjenjivalo, ono traži prinudu koja ce mu osigurati primjenu. Upravo po toj razlici u prirodi društvene prinude mogu biti razlikovane dvije kategorije pravila, pravna i ostala. Da li društvo svjesno namjerava da dovede pravilo do izvršenja snabdijevajući ga izvjesnom dozom prinude? Pravna prinuda je ona prinuda koja ima svoje porijeklo u odvojenom, specijalizovanom organu: organ čije je ime država u modernim društvima. o Razlike u prirodi i stepenu prinude – analitički napor se može pojačati komparacijom, ne vise opštih osobina prinude, nego konkretnih sredstava kojima se ona vrši. Među sredstvima onih koja su čisto psihološka, potom ima ih koja su fizičke ili materijalne prirode

PREDMET PRAVNE SOCIOLOGIJE – DRUGI DIO o Kriterij osporavanja – vjekovi racionalne, efikasne policijske uprave formirali su ljudski um tako da od pravila pravi suštinu prava, a od sankcije, kojom je osigurano njeno izvršenje, jednu od njegovih nužnih dimenzija. Oni koji poimaju pravo samo kroz njegove sankcije ne mjere uvijek inherentnu dvosmislenost njihovog kriterija. Zaista, tvrditi da je jedno pravilo pravno, ako prekršeno pokreče neki mehanizam pritiska koji pomaže da ga navede na izvršenje. Mogućnost prekršaja tako postaje mnogo značajnija od mogućnosti prinude, i izazov koji prekršilac upućuje pravilu javlja se kao odlučujući moment u mehanizmu prava

PREDMET PRAVNE SOCIOLOGIJE – DRUGI DIO Pravni sistem o Pojam pravnog sistema – Pošto je pravna pojava element kojim se bavi sociologija prava, to ona, za svoje potrebe, shvata pravni sistem kao skup ovih pojava. Sve pojave prava koje se nalaze u istom prostoru i u istom vremenu društva su međusobno povezane odnosima solidarnosti koji označavaju sistem. o Pravni prostor i njegove komponente – Pravni prostor je ustvari jedna psihološka konstrukcija: on je obilježen mrežom pravnih odnosa. Pored teritorija za formiranje nekog pravnog prostora su potrebni ljudi. o Pluralizam: prvo predstavljanje – Pravna sociologija pristupa pravu iz pozicije pluralizma. Pravo je suštinski kompleksno i heterogeno. U isto vrijeme, i istom društvenom prostoru moze koegzistirati vise pravnih sistema. To predstavlja ideju o pravnom pluralizmu.

PREDMET PRAVNE SOCIOLOGIJE – DRUGI DIO o Pravni pluralizam: Različitost pojava – Ne postoji samo jedan pluralizam, nego pojave pluralizma, pojave krajnje raznovrsnosti koje bi trebalo klasifikovati. Prva klasifikacije se odnosi na kolektivne i individualne pojave. Pluralizam se može sastojati u tome da posebna grupacija vrši pravo koje je različito od državnog prava. Pluralizam se moze isto tako sadržavati u individualnoj svijesti: pojedinac je izložen osjećaju da kumulativno pripada dvama pravnim porecima. Druga klasifikacija se odnosi na pojave konkurencije i pojave povratne sprege. Na prve pojave misle teoretičari pluralizma. Oni modernom pravu države suprotstavljaju ostala, isto tako moderna prava. Postoji istovremenost zapovjedništava. Isto tako, i samo nasljeđivanje zapovijedanja obiluje sukobima: iščezla komanda se moze ponovo javiti u kolektivnim stavovima ili u individualnim svijestima.

PREDMET PRAVNE SOCIOLOGIJE – DRUGI DIO o o Treća klasifikacija pojava se odnosi na kategorične i difuzne pojave. Pluralizam može biti nazvan i kategoričnim kad pravni poredak, koegzistirajući s državnim pravom, formira kao on jednu kategoriju jasnih obrisa, nosi nesumnjive crte pozitivnog prava. Difuzne pojave se odnose na različite oblike regulacije odnosa Prigovori pluralizmu – Ili su zaista pojave opisane kao sastavni elementi jednog drugog prava razmatrane od strane globalnog pravnog sistema, priključene dakle njemu, integrisane na određeni način u njega, pa je jedinstvo ponovo uspostavljeno kroz ovaj globalni sistem koji preuzima cjelinu; ili pak, pojave drugog prava ostaju izvan, neintegrisane u sistemu u sirovom stanju, te ne mogu biti doista nazvane pravo već podpravo. Gdje se moze naći istinski pravni pluralizam? – Takav pluralizam može se naći u gustoći činjenica, kad se prestanu međusobno suprotstavljati pravila, i kad se suprotstave, za isto pravilo, različiti načini njegove primjene. Pored toga, postoji jedan pravni ili sudski pluralizam, koji ima strukturalni karakter: to je onaj karakter koji proizlazi iz onog sto se tehnički zove suverena vlast sudijske procjene. Potpravne pojave – ove pravne pojave nemaju poziciju u globalnom drustvu, već u djelovima populacije, više ili manje raširenih grupa. Izvjesna izolovanost društvene cjeline je nužna da bi se moglo konstituisati i očuvati jedan autonoman sistem pravila i ponašanja.

PREDMET PRAVNE SOCIOLOGIJE – DRUGI DIO o o Folklorno pravo – predmet mu je folklorno pravo: ostatak starog prava koje nadživljava u narodnoj sredini u stanju usmenih, lokalnih običaja, bez mnogo sankcija osim satiričnih. Problemi ove vrste prava su problem lokalizacije, pitanje od kada postoji arhaično pravo i problem funkcije ove vrste prava. Vulgarno pravo – težnja nestručnih sredina da konstruišu jednu vrstu nižeg prava, kombinujući za samostalnu upotrebu elemente prava koji su pozajmljeni od pravnog poretka države. Jedna forma vulgarnog prava zaslužuje posebnu pažnju: to je ona u kojoj se potpravo konstituiše intervencijom države. Pravni sistem kao vremensko polje - pravni sistem je jedno tematsko polje koje je u promjenama. Ovo se odnosi na linearni napredak prava (vise sigurnosti, vise pravde, vise istine, itd. ). Pravni sistem kao pravna pojava – pravni sistem može biti pojmljen kao pravna pojava, koja se, može smjestiti u prostoru i vremenu. U prostoru, pravni sistem nije sam. Svako se pravo u svojoj istorijskoj posebnosti, u datom trenutku istorije, suprotstavlja svim ostalim pravima. Sa crtama suštine koje se moze uporediti naročito sa jezikom, on doprinosi konstituisanju kulture i prema savremenoj ideologiji konstituisanju nacije. Pravni nacionalizam moze, međutim da se izrazi kroz dva veoma različita tipa kolektivnog ponašanja: prvi tip, koji je dominantan u arhaičnim društvima, je okretanje samom sebi. Drugi tip, koji je češći u modernim društvima je propagandno ponašanje.

PREDMET PRAVNE SOCIOLOGIJE – TRECI DIO Pravna akulturacija o Pravna akulturacija – pod akulturacijom treba razumijeti svako kalemljenje jedne kulture na drugu. Pošto svaka kultura sadrži pravo, lako se došlo do ideje o pravnoj akulturacij, na ideju da se jedan pravni sistem moze nakalemiti na drugi. o Pravna akulturacija (nastavak): uzročnosti – pojave pravne akulturacije se ispoljavaju u jednoj psihološkoj klimi, a to je klima komunikacije. Jedna takva klima nije unaprijed data. Ali postoje povoljne okolnosti za pravnu akulturaciju, koje proističu iz javne vlasti ili od privatnih snaga. Sociološki je najznačajnija globalna akulturacija, jer se u njoj zaista vrši mijenjanje kulture. Isto tako ugovor moze biti efikasan instrument pravne akulturacije; za to su potrebni samo premisivni zakoni.

PREDMET PRAVNE SOCIOLOGIJE – TRECI DIO n Pravna akulturacija: posledice – kada se dva pravna sistema susretnu, to nije neproblematično. Iz toga proizilaze posljedice kako za institucije tako i za pojedince. Tako se svaka akulturacija prava u institucijama i pojedincima izražava pomoću brojnih pojava socijalne psihologije, koje su pravne pojave. Posljedice po institucije se odnose za život stranog elementra koji je jednom uveden u domaći sistem: da li ce biti uspješan ili neuspješan. Sto se tiče akulturacije uopšteno uzev, mnogi sociolozi će smatrati da ona nikada ne može imati potpun uspjeh. Oni će to smatrati zbog determinističke pretpostavke. Ako je sve determinisano društvenom sredinom, nema presađivanja izvan društvene sredine koje ne bi bilo avantura i koje ne bi, u svakom slučaju, trebalo imati kao rezultat deformaciju presađenog elementa. Prema stavu opšte sociologije nema prave akulturacije ako ličnost pojedinca nije promijenjena iznutra. Da bi ovaj kriterij primijenili na pravnu akulturaciju, treba prihvatiti stav da pravo ima njegov udio u oblikovanju ličnosti.

SOCIOLOŠKA TEORIJA MAX WEBER Max Weber (1864 -1920) q n Ono po čemu je Weber poznat u sferi nauke i sto mu me donijelo slavu jeste njegova koncepcija naučnog metoda. Ishodišna tačka koncipiranja naučnog metoda je Weberovo isticanje potrebe “poštivanja vrijednosti teorijske spoznaje. . A isto tako zahtijeva oblikovanje strofih pojmova i strogog razlikovanja empirijskog znanja od vrijednosnih sudova. ”Naučnu spoznaju kojoj Weber teži može dati samo iskustvena spoznaja. Naučna analiza stoga treba da razlikuje spoznaje od vrijednosnih stavova, jer je time tek omogućeno definisanje nauke naspram raznih vjerovanja, teorijskih spekulacija. ” Dakle, upotreba jasnih i preciznih pojmova pretpostavka je validne naučne analize socijalnih i kulturnih pojava i postizanje konkretnog naučnog cilja koji nam moze dati samo iskustvena spoznaja. Naučnu spoznaju kojoj Max Weber stremi može osigurati samo empirijska nauka.

SOCIOLOŠKA TEORIJA MAX WEBER o q Razumijevanje je temeljna kategorija Weberovog poimanja sociologije koja hoće društveno djelovanje kao i objašnjenje njegovog toka i učinka da objasni. U tom smislu metod razumijevanja pridružuje se postupcima kojima je cilj identifikovanje i izdvajanje odlučujućeg faktora uzročnog razjasnjenja određenog socijalnog događaja. Ovom metodom dopire se samo do naučnih hipoteza. U tom smislu metod razumijevanja pridružuje se postupcima kojima je cilj identificiranje i izdvajanje odlučujućeg faktora uzročnog objašnjenja socijalne pojave. Max. Weber definise idealno tipske konstrukcije na ovaj način: “On se dobiva jednostavnim isticanjem jednog ili pojedinih stajališta i ujedinjenjem čitavnog niza difuznih, diskretnih, ovdje više, tamo manje prisutnih, mjestimice odsutnih, pojedinačnih naučnih pojava, koje se prema tim jednostrano istaknutim stajalištima sklapaju u pojmovnu sliku koja je u sebi jedinstvena. . . ”

SOCIOLOŠKA TEORIJA MAX WEBER n n n “Protestantska etika i duh kapitalizma” je komparativna studija odnosa između religijske etike i socijalno ekonomske organizacije jednog društva. U njegovom djelu pod naslovom “Privreda i društvo”, Max Weber je sačinio sistematsku teorijsku konstrukciju društva. On je otpočeo time sto je razlikovao četiri osnovna tipa društvene aktivnosti: tradicionalna aktivnost, svrhovita racionalnost, vrijednosna racionalnost, četvrti tip djelatnosti je motivisan osjećanjima, emocijama. Tradicionalna aktivnost se sastoji u odsustvu računanja, u smilsu efikasnosti i bezrezervnom prihvatanju ustanovljenih društvenih šablona. Svrhovita racionalnost je aktivnost racionalno usmjerena u pravcu najvećeg dostignuća jednog mnoštva ciljeva koji se procjenjuju jedan prema drugom. Vrijednosna racionalnost je jasno formulisana vrijednost najefektivnijim raspoloživim sredstvima, bez obzira na cijenu i odnos prema drugim vrijednostima. Četvrti tip djelatnosti je uspješna akcija bilo koje orijentacije koja nije ni racionalna ni tradicionalna, već je motivisana emocijama etc.

SOCIOLOŠKA TEORIJA MAX WEBER n n U oblasti institucionalizacije vlasti Max Weber je razlikovao tri legitimna tipa vlasti: racionalnu, tradicionalnu i harizmatsku vlast Kod racionalno pravnog tipa vlasti, vlast funkcionira na osnovu zvanične dužnosti i pravnom kodeksu. Izvor legitimnosti nije u ličnom prestižu pojedinca, već u autoritetu pravnog kodeksa na osnovu kojeg se obavlja politička dužnost. Tradicionalni tip vlasti je određen funkcionisanjem vlasti na osnovu položaja čiji je status utvrđen tradicijom Harizmatska vlast traži zakonitost zahtjeva u ličnom autoritetu lidera, jer harizmatski vođa zahtijeva od svojih podanika poslušnost, kao stvar lične odgovornosti njemu i njegovoj stvari.

NJEMAČKA KLASIČNA FILOZOFIJA Imanuel Kant (1724 -1804) n n Svojom moralnom strogošću, posebno nasuprot svijeta politike Kant je ne samo demistifikovao, nego i oštro osudio makijavelistička načela i principe vladanja. Svojim kategoričkim moralnim imperativima (“gledaj u drugome čovjeku uvijek cilj a nikada sredstvo za ostvarenje vlastite svrhe”), on utemeljuje etiku odgovornosti koja treba da bude osnovom prava i politike. Da bi tradicionalno ponašanje ustupilo mjesto umnom, potrebno je da se identifikuje s transcendentalnom formulom javnog prava, kako je naziva Kant: “Svi postupci koji se tiču prava drugih individua nepravični su ako njihova maksima nije podobna za publicitet. ” Princip javnog prava je etički princip i pripada učenju o vrlini. Moral ne propisuje posebne pravne norme, pravno ponašanje je propisano opštim moralnim normama. Iz ovoga se da zaključiti da Kant socijalni život poima kao sferu koja se zasniva na pravilima a ne na nasilju. Sfera prava, u poređenju sa slobodom je uslov, jer prisiljava ljude da međusobno poštuju svoje slobode. Država koja nema druge svrhe i smisla osim da garantuje pravni život i koja je podređena pravnim normama je za Kanta racionalna država. Kant, ustvari, koncipira idealnu državu koja treba da bude norma stvarnim postojećim državama. U takvoj racionalnoj i idealnoj državi Kant razlikuje tri vlasti: vrhovnu vlast, izvršnu vlast i sudsku vlast. Vrhovna vlast je ona koja stvara zakone, a pripada kolektivnoj volji naroda.

NJEMAČKA KLASIČNA FILOZOFIJA n n n Izvršna vlast jest vlada, koju može vršiti moralna ili fizička osoba kojoj je dužnost da podučava činovnike i da činovnicima ili narodu izdaje zapovijedi u formi dekreta ili naredbi, a ne u formi zakona, jer se naredbe i dekreti odnose na posebne, a zakon na opšte slučajeve. Kant insistira na principu diobe vlasti. Vlast je autoritarna ako vrhovna i izvršna vlast nisu odijeljene, to jest, ako je vlada ujedno i zakonodavac. Racionalnu vladavinu utemeljenu na podjeli vlasti Kant naziva patriotskom. Za njega je patriotizam ekvivalent za republikanski ustav, predstavničku vladu, predstavnički sistem. Ta idealno racionalna država je ustvari liberalno -demokratska republika. Ona je ograničena na to da garantuje slobodu građana stiteči pravo, a utemeljena je na narodnom suverenitetu i političkoj kontroli vlade koju provodi narod. Građansko društvo je racionalno društvo, politički uređeno kao zajednica članova međusobno sjedinjenih u položaju usklađivanja, a ne podređivanja. Demokratija je, po Kantu, u svojoj prirodi pacifistička, jer je građanin kao osnovni subjekt politike prevshodno zainteresovan za mir.

NJEMAČKA KLASIČNA FILOZOFIJA Georg Wilhelm Friedrich Hegel (1770 -1831) n Hegel esensciju istorijskog razvitka vidi i postepenom oslobađanju čovjećanstva. To postepeno razvijanje slobode jeste napredovanje svijesti. Moderna je država o kojoj govori Hegel ostvarenje između svetog i svjetovnog jedinstva, prirodno mjesto realizacije slobode i slobodnog razvoja pojedinca. n Država kao takva je nužan oblik racionalnoga, jer predstavlja princip organizacije nasuprot nasilnim, neciviliziranim, partikularističkim težnjama pojedinca ili grupa. Hegelova država je etička država s obzirom na to da se etički život odvija u njoj, hraneći se tradicijom, običajima i zakonima. Iznad države postoji povijesni tok koji je posljednji, ali ne i isključivi izvor racionalnosti. n Hegelova je država jedna ideja o stvarnosti sto izražava maksimum političke racionalnosti. Građansko društvo kao svijet potreba i rada je sačinjeno od tri klase: “bitna” klasa je klasa zemljoposjednika, industrijska klasa i treća je “opšta” klasa birokrata. Prema Hegelu, iz ove podjele proističu tri momenta pojma: opšte, posebno i pojedinačno.

NJEMAČKA KLASIČNA FILOZOFIJA n Eficijentna vlast u hegelijanskoj državi jeste vlast koju imaju funkcioneri (birokrate). Oni sačinjavaju opštu klasu. Sudska i policijska vlast ulaze u tu opštu klasu. Funkcija je zakonodavne vlasti da pravi zakone, dakle zakonodavna funkcija je u užem smislu i politička kontrola. Prema Hegelu osim države ne smije postojati nikakav drugi autoritet, cak ni neki naddržavni autoritet. Tek tako je država suverena, a iznad nje nema ničeg osim “svjetskog duha” – povijesti, odnosno postepenog razvijanja slobode kroz napredovanje svijesti.

POZITIVIZAM I PRAVO Auguste Comte (1798 -1857) n n n Naučna pretenzija Konta je prevashodno utemeljena na zahtjevu da se utemelji novo intelektualno, po svemu praktično ponašanje kao ponašanje naučnika prema objektu sto ga proučava. Karakteristika naučne metode određena je pragmatičkim karakterom istraživanja, jer znanje nije samo sebi svrha. Kont formulise zakon triju stadija koji vrlo dobro sažima njegovo pozitivističko stajalište. Zakon triju stadija sastoji se u ovome: “Svako od naših glavnih shvaćanja, svaka grana naših spoznaja, prolazi uzastopno kroz tri različita stadija: teološki ili fiktivni stadij, metafizički ili apstraktni stadij i naučni ili pozitivni stadij. ” Trima stadija odgovaraju tri načina praktične aktivnosti: 1. osvajanje (teološki stadij), 2. odbrana (metafizički stadij) i 3. rad (pozitivan stadij).

POZITIVIZAM I PRAVO n n Novi pozitivni svijet sto ga je Kont predstavio nije liberalni, demokratski svijet. Ovo je novi pozitivni poredak “bez Boga i kralja” a temelji se na “društvenom osjećaju”, “pozitivnom umu” (tj. na pozitivističkoj filozofiji) i na “realnoj aktivnosti” (tj. na organizovanoj industrijskoj proizvodnji). U pozitivističkom stadiju pravo vlasništva ostaje netaknuto. Porodica se učvršćuje, razlikovanje klasa i dalje traje. Ali sve je to moralizirano pomoću pozitivističkog odgoja i pomoću razumnog vladanja, što je nova misija čovjećanstva. Tri su osnovna oblika društvene vlasti: prvo, materijalna koja pripada bogatima; drugo, intelektualna što pripada sveštenicima i filozofima i treća, moralna sto pripada ženama.

POZITIVIZAM I PRAVO Herbert Spenser (1820 -1903) o o o U njegovom definisanju društva Spenser stoji na organicističkom stajalištu. On je pri tome konstatovao postojanje dva tipa društva: militarno i industrijsko društvo. Militarna društva karakterišu obrambeno napadačke strukture, povezane sličnim ciljevima. Industrijska društva određena su strukturama usmjerenim na održavanje – opstanak. U militarnim društvima pojedinac je u službi društva, tamo vlada prisilna saradnja, sila centralizma. U industrijskom društvu, društvo je u službi pojedinca s društvenom vladavinom proizvodne i trgovačke djelatnosti, razmjene roba i po sebi razumljivih individualnih sloboda utemeljenih u trgovačkim ugovorima. Spenserovo povjerenje u unutrašnju vrijednost društvenih procesa naziva se povijesnim optimizmom. Temelj njegovog optimizma jeste evolucionistička doktrina: evolucija se odvija po univerzalno valjanim zakonima kako u prirodu tako i u društvu i povijesti. Spenserov liberalizam je produkt evolucionizma “prirodnog” karaktera povijesno socijalnog zbivanja. Njegov liberalizam savremenog industrijskog društva je antietatistički usmjeren.

FUNKCIONALIZAM I KRITIČKA TEORIJA DRUŠTVA o o o Funkcionalna analiza definise društvo kao funkcionalni sistem usklađenih elemenata i odnosa, prilagođenih vanjskoj sredini. Zastupnik funkcionalne teorije Merton je razlikovao manifestne i latentne funkcije, iz čega je izveo funkcionalističko poimanje društva kao relativno stabilne homogene cjeline elemenata od kojih je svaki nužan i funkcionalan za ravnotežu i uspješno funkcionisanje društva. Osnovne postavke funkcionalističke teorije Merton je supsumirao u tri postulata: postulat funkcionalnog jedinstva, postulat univerzalne funkcionalnosti i postulat funkcionalne neophodnosti. Postulat funkcionalnog jedinstva društva moze se akribijski izraziti u stajalištu da svaka socijalna pojava, svaki socijalni sistem obavlja pozitivnu ulogu u funkcionisanju cjeline društva Postulat univerzalne funkcionalnosti izražen je u stajalištu da sve socijalne i kulturne forme sadrže određenu društveno-pozitivnu funkciju. Postulat funkcionalne neophodnosti izražen je u stajalištu da je svaka socijalna pojava, institucija, sistem neophodna i nužna za funkcionisanje društva. Socijalizacija ličnosti je paradigmatična osnova funkcionalizma. Socijalizacija individua se odvija kroz proces usvajanja zajedničkih vrijednosti, normativnog sistema i koncepta ideja. U ovoj teoriji individuum je definisan kao igrač uloge, funkcije, pripremljen za nju kroz socijalizaciju.

FUNKCIONALIZAM I KRITIČKA TEORIJA DRUŠTVA o o o Talcott Parsons vrši klasifikaciju četiri vrlo opšta podsistema ljudske akcije – organizma, ličnosti, društvenog i kulturnog sistema – što za njega predstavlja paradigmu koju upotrebljava u čitavoj sferi akcije. Ova paradigma analizira svaki sistem akcije pomoću slijedeće četiri kategorije: kategorijom koja treba da održi regulativne oblike sistema, unutrašnjom integracijom sistema, orijentacijom sistema prema određenim ciljevima i njegovom sirom adaptacijom u opštim uslovima okoline. Paradigma pojma akcije primjenjiva je na društveni sistem u kojem razlikuje četiri podsistema: institucije koje održavaju opšte kulturne vrijednosti, institucije koje se brinu za integraciju, politički sistem i privreda sa zadatkom adaptacije u fizičkoj sredini. U analizi društvenog djelovanja i njegovoj klasifikaciji Parsons koristi analitički metod. Osnovni zadatak društvene misli, pa i same sociologije, jeste integrativna funkcija, dakle integracija društva kroz kolektivne socijalne predstave koje pojedinci upražnjavaju i koje upravljaju njihovim ponašanjem nezavisno od individualne volje. On dalje smatra da socijalnom akcijom, ponašanjem i funkcioniranjem društva upravljaju vrijednosti i norme. Prihvatajući i realizirajući vrijednosti i norme (moral, religija, pravo, običaji) putem socijalizacije pojedinci se integrisu u dati socijalni sistem. Iz tog sistema individuum iznalazi i ciljeve vlastitog djelovanja.

FUNKCIONALIZAM I KRITIČKA TEORIJA DRUŠTVA o o Kritička teorija društva ili tzv. Frankfurtska škola je proizvod i rezultat sinteze marksističke teorije društva i savremenih socijalno psiholoških teorija. Rezultati Marksove i Frojdove koncepcije društva i individuuma postaju paradigmom i polaznom osnovom kritičke teorije. Frankfurtski intelektualni krug, prihvatajući Marksovu kritiku alijenacije i ostvarenja građanskog društva i Frojdovo psihoanalitičko nastojanje da se kategorijom nesvjesnog objasni čovjek, društvo i istorija, koncipirao je kritičko socijalnu teoriju kroz analizu savremenih problema epohe. Ono po čemu je kritička teorija društva zadobila naučni ugled i kritičko humanistički dignitet jeste demistifikacija odnosa u modernom društvu i represivnog karaktera njegovih institucija. U demistifikaciji socijalnih odnosa, kritička teorija je spoznala sve oblike manipulacije čovjekom: manipulacija njegovim interesima i potrebama, manipulacija osjećajima i čovjekovom sviješću, i napokon manipulacija javnim mnijenjem i političkim institucijama etc.

FUNKCIONALIZAM I KRITIČKA TEORIJA DRUŠTVA o o Maks Horkhajmer i Teodor Adorno – Dijalektika prosvjetiteljstva - smatraju da je “prosvjetiteljstvo” esencija zapadne civilizacije koja već započinje antikom i borbom protiv mitologije, te da se samo prosvjetiteljstvo sa zapadnom kulturom ponovo vraća u mitologiju. Ova analiza pokazuje, u njenom krajnjem rezultatu, najprije kako podvrgavanje svega prirodnog pod vladajući subjekt završava u vladavini slijepog, objektivnog, instrumentaliziranog uma. U prosvjetiteljstvu sve postaje prividom, sve ono sto se ne moze svesti na broj, na ekvivalent, konačno na jedno. Spoznavajući esenciju građanske kulture autori esenciju iste nalaze u njenom totalitarnom karakteru, u sopstvenoj kvantifikaciji, u definisanju povijesnog procesa, kao unaprijed odlučenog, jer je matematiziran, u sveopštoj kalkulaciji kao osnovi vladanja na prirodom i time nad individuom. Autori isto tako polaze od Marksovog objašnjenja “fetišizma robe” i to primjenjuju na aktualne probleme građanske kulture i civilizacije. Robe, stvari, vladaju ljudima.

FUNKCIONALIZAM I KRITIČKA TEORIJA DRUŠTVA o o Među savremene zastupnike kritičke teorije društva spada i Jirgen Habermas. Najinteresantniji rezultat, do kojeg je došao, odnosi se na ispitivanje promjena u strukturi javnosti. Promjene u strukturi javnosti postaju još dublje u najnovijem vremenu srastanjem privatne sfere, privatnih monopola i države. Transformacija liberalne u socijalnu državu promijenila je strukturu i funkciju javnosti i svih fenomena s njom u vezi, tako da kritička publicistika stoji u sve većem protivriječju sa publicitetom manipulirajućih svrha. Habermasova kritička analiza građanskog društva kroz fenomen javnosti pokazuje one unutrašnje protivrječnosti koje su se rezultirale sukcesivnim iščezavanjem slobodne i stvaralačke funkcije ličnosti i pojedinih slobodnih grupa kroz prevlast transcendiranih institucija i države nad pojedincem. Drugi problem Habermasovih istraživanja jeste analiza spoznaje i interesa: prvo, da djelovanje transcendentalnog aktera ima svoju osnovu u prirodnoj istoriji ljudskog roda, te je spoznaja isto tako instrument samoodržanja kao sto i transcendira puko samoodržanje; druga teza jeste da se interesi, koji vode spoznaju oblikuju u sferi rada, jezika i vladavine, treće, da je u snazi samorefleksije spoznaja i interes jedno i, na kraju, jedinstvo spoznaje i interesa manifestuje se u jednoj dijalektici koja na bazi historijskih tragova potisnutog dijaloga rekonstruira potisnuto.

TEME ZA SEMINARSKE RADOVE Teme za seminarske radove: o o o Pojam sociologije kao nauke i njen odnos prema drugim socijalnim naukama, Teorijski i socijalno-historijski preduslovi za pojavu sociologije kao samostalne naučne discipline, Različite teorijske paradigme i njihov doprinos razvoju sociologije (Ogist Kont, Karl Marx), Savremene sociološke teorije (funkcionalizam, neomarksizam, simbolički interakcionizam, teorija komunikativnog djelovanja, sistemska teorija), Pojam socijalne strukture i socijalnih grupa, Pojam i posljedice socijalne stratifikacije, Politika, moć i vlast u savremenom postindustrijskom društvu, Socijalne norme, etika i politička zajednica, Sociološko određenje pojma religije, Doprinos Maksa Webera, Emila Dirkema, Niklasa Luhmanna i Jürgena Habermasa razvoju opšte sociologije, Pojam društva u različitim sociološkim paradigmama, Socijalni pokreti i socijalni konflikti u savremenom društvu,

TEME ZA SEMINARSKE RADOVE o o o n PRAVNA SOCIOLOGIJA I ZAČECI PRAVNE SOCIOLOGIJE Teorija prava i sociološka jurisprudencija u Americi, Eugen Erlich i utemeljenje sociologije prava, Georges Gurvitch i sociologija prava u Francuskoj, o o o n KLASICI SOCIOLOGIJE PRAVA Emil Durkheim, Pogled na pravo Emil Durkheim, Kral Marx i marksizam, Marksizam i sociologija prava, Max Weber i savremena sociologija, Sociologija prava Max Weber, o o n SOCIOLOGIJA PRAVA I SRODNE DISCIPLINE O etnoloskom proučavanju prava. Pravna antropologija, Pojam i razvoj historijske sociologije, Kriminologija, pravo i sociologija, Devijantnost i socijalni problemi,

TEME ZA SEMINARSKE RADOVE o o o n SAVREMENA SOCIOLOGIJA PRAVA Savremena sociologija prava, Jürgen Habermas o pravu i moralu, Pravo i sistemska teorija: Niklas Luhmann, Michel Foucault i postmoderne teorije prava, Praktična filozofija i pravo. Etika i odgovornost, o o o n PRAVO KAO KULTURA I INSTRUMENT DRUSTVENE TRANSFORMACIJE Znanje i mnijenje o pravu. Pravni sistemi i kulture, Djelotvornost prava: Neočekivane posljedice i simbolizam pravne regulacije, Pravna tranzicija u postkomunističkim društvima,