UNIVERZITET U TRAVNIKU PRAVNI FAKULTET MODUL METODOLOGIJA DRUTVENIH

UNIVERZITET U TRAVNIKU PRAVNI FAKULTET MODUL: METODOLOGIJA DRUŠTVENIH I PRAVNIH NAUKA NAUČNA TEORIJA ( struktura naučne teorije ) Prof. Dr. Mensur Kustura Ass. MA Kristina Knežević

1. Naučna teorija • Naučna teorija je središnji pojam naučnog saznanja i vrhunski pojam naučne metodologije. U najširem smislu pod naučnom teorijom podrazumijevamo svako misaono saznanje o nekoj vrsti predmeta. U užem smislu teorija znači objašnjenje neke vrste pojave, procesa, realnih ili zamišljenih predmeta na osnovu naučnih principa, zakona i hipoteza. • U najužem smislu naučna teorija znači provjeren hipotetički stav zakona ili hipoteze primjenjene na čitavu oblast ili vrstu pojava u cilju njihovog saznanja odnosno opisa i naučnog objašnjenja. • Naučna teorija je ukupan fond znanja koje je prikupljeno u okviru neke nauke u njenom dosadašnjem periodu. ( prof. dr. Mensur Kustura ). Fond znanja podrazumijeva sve ono što je nauka stekla od svojih početaka. Kako naučna teorija obuhvaća ukupna naučna znanja, ona nije haromoničan sustav, jer je njena cjelina sastavljena od različitih struktura. • Naučna teorija ima bitnu funkciju u svim fazama istraživačkog procesa, jer od nje počinje istraživanje, od prvog elementa – određivanje predmeta istraživanja do objašnjenja odnosno analize dobivenih podataka.

2. Struktura naučne teorije • Strukturu naučne teorije čini nekoliko elemenata koji vrijede i za pravne i za društvene nauke. • 1. Ideološka paradigma – je teorijski obrazac koji u svojoj osnovi sadrži polaznu teorijsku osnovu, pretpostavke o predmetu nauke, povezujući to u jednu cjelinu. Ovisno od prisustva određenog vladajućeg konteksta, formira se određena paradigma. Kako se mjenja društveno uređenje, mjenja se i kontekst prisutnosti paradigme. Paradigma je neizbježni dio svakog naučnog procesa, no od spretnosti istraživača ovisi da li će ona utjecati na sam tok njegovog istraživanja. • 2. Makroteorija - je nešto uži elemenat od ideološke paradigme. Ima veći i direktniji utjecaj na naučnu teoriju, posebice tijekom formiranja predmeta naučnog istraživanja. U makroteoriju ubrajamo: pluralizam, elitizam, funkcionalizam, kooperativizam. Na osnovu makroteorije usmjeravamo istraživanje u pravcu kvalitete, kvantiteta ili dijalektizma.

2. Struktura naučne teorije • 3. Teorija - je sistematizovano objašnjenje shvaćeno u nauci kao pouzdana spoznaja. Teorija nastaje, s jedne strane, kao rezultat objašnjenja naučnika koja se kroz povijest pokazala kao pouzdana i bitna. S druge strane, teorija je putem sistematizovanja već postojećih neusuglašenih spoznaja oblikovala jednu teorijsku cjelinu. Pored navedena dva načina nastanka teorije, postoji i treći, koji kroz objašnjenje istraživane pojave uobličava empirijske podatke. • Osnovni zadatak teorije jeste da objašnjava zakone na način da ih komentira, povezuje, tumači. Zadatak teorije sastoji se u objedinjenju naučnog znanja putem povezivanja užih zakona u šire, šire zakone u teorije koje ih objašnjavaju putem zajedničkih postulata. Također, teorija treba da precizno utvrđena saznanja u pojedinačnim odnosima ponovno vrati u sintezu, koja se zasniva na otkrivanju različitih odnosa koji postoje u različitim dijelovima stvarnosti.

2. Struktura naučne teorije • 4. Naučni zakon – je epistemološki najvažniji sadržaj naučne teorije. Naučni zakon je provjereno, dokazano, verifikovano naučno saznanje o uzročno – posljedičnim vezama u onome dijelu stvarnosti koja je predmet nauke. • 5. Postulati – su naučni stavovi pretpostavljene istine koji ne podliježu naknadnoj provjeri, nego su prihvaćene kao istine po razumu i iskustvu. Broj postulata nije ograničen, ne teži se ka svođenju na što manju moguću mjeru. U slučaju da je teorija šira, te se primjenjuje za objašnjenje različitih pojava, za očekivati je i da broj postulata bude veći. • 6. Teoreme - su sistematizovane tvrdnje, vezane za neki elemenat predmeta nauke, no prihvaćaju se sa rezervom sve do trenutka dok se ne dokažu u istraživanju. Neke od teorema moraju biti stavovi koji se neposredno odnose na iskustvo i na kojima se provjeravaju. Često se kao teorema neke pojave javlja utvrđeni naučni zakon koji tek treba provjeriti i ispitati. Teoreme neke šire teorije mogu da budu postulati uže teorije.

2. Struktura naučne teorije • 7. Aksiomi – su opći naučni stavovi nastali sintezom misaonog i empirijskog saznanja, izražavaju neko opće svojstvo predmeta nauke. • 8. Premise – su opće naučne pretpostavke iz kojih se izvode konkretniji stavovi. Ovaj dio naučne teorije većinom se koristi za formiranje hipotetičkog okvira naučnog istraživanja. Premise nastaju posrednim putem kao sinteza misaone spoznaje i dijelova naučne teorije. Nastaju uglavno kada naučnik dovodi u vezu dijelove naučne teorije sa konkretnom praksom, stičući na taj način nedovoljno saznanja o teoriji i praksi. Premise imaju važnu ulogu u definiranju hipoteza, cilja i predmeta istraživanja. • 9. Pojmovi – su bitni dijelovi naučne teorije bez kojih istraživanje, objašnjenje nauke ne bi bilo moguće. Pojmovi su precizirane logičke tvorevine koji obuhvaćaju osnovne, sučtinske osobine pojave na taj način što niz pojedinačnih osobina uobličavaju u jednu direktniju formu. Nastaju procesom analize i sinteze, gdje se bitne pojave, sintentiziraju u zajednički proces.

2. Struktura naučne teorije • 9. Kod konstrukcije pojma postoji opasnost da se u postupu uopćavanja izgube pojedinačna suštinska svojstva, pa pojam bude prazan, demagoški, bez sadržaja. Također, postoji i rizik da u postupku obuhvaćanja što većeg broja pojedinačnih osobina, pojam postane preobiman, nerazumljiv i klasificiran. Max Weber je nastojao spomenuti problem prevazići formiranjem modela “ idealnog tipa “. Idealni tip sadrži osnovne osobine pojave, najvažnije osobine koje je određuju, dok se ostale osobine zanemaruju. Idealni pojam ima univerzalan i opći karakter, no istovremeno sadrži i konkretnu suštinu. Pojmovi du dijelovi naučne teorije koji su najviše pod utjecanjem vladajuće ideologije i političkih izvršioca vlasti.

3. Funkcije naučne teorije • Pod funkcijama teorije u filozofiji nauke se podrazumijevaju opći tipovi zadataka koji se rješavaju teorijom. Metodolozi uglavnom razlikuju slijedeće funkcije nauče teorije: • 1. Funkcija sažimanja ili sintentizovanja – razoj naučnog saznanja o nekoj oblasti stvarnosti počinje kada je prikupljena dovoljna količina iskustvenih činjenica pa se na osnovu njih razvijaju iskustvene generalizacije i postavljaju hipoteze sa ciljem da se te generalizacije, hipoteze i činjenice objasne. Ako iskaz kojim je izražena jedna takva hipoteza ispunjava uslove naučnog zakona takav iskaz ili hipoteza biva prihvaćena kao naučni zakon. Skup iskustvenih činjenica, empirijskih generalizacija zakona i hipoteza, mora da bude uređen tako da čini jedan otvoren sustav. Teorija uređuje, organizuje, objedinjuje empirijski materijal, eksperimentalno utvrđene činjenice, naučne zakone i hipoteze u jedinstven sustav. Takva sinteza omogućava da se iz malog broja pojmova i iskaza o općim pravilnostima obogući objašnjenje naučnih zakona te vodi ka novim saznanjima.

3. Funkcije naučne teorije • 2. Informativna funkcija teorije – teorijom se povezuju poznate naučne činjenice i naučni zakoni, tako da se na takav način povezivanja naučnih zakona, mogu zaključiti nova znanja i steći nove informacije. Iz zakona povezanih teorijom se mogu dedukovati, ne samo već poznate, nego i nove do tada nepoznate činjenice i opće pravilnosti o onoj oblasti stvarnosti na koju se teorija odnosi. Informacije dobivene teorijom služe za usmjeravanje čovjekove djelatnosti i prakse u toj oblasti. • 3. Teorijska funkcija objašnjavanja – značaj naučnog objašnjenja je očigledan iz činjenice da odgovarajuče objašnjenje proučavanih pojava predstavlja osnovni cilj nauke. • 4. Funkcija predviđanja i objašnjenja – se ostvaruje na taj način što ona ili neki njeni dijelovi ulaze u sastav eksplanansa, odnosno predikansa, s tim da iskazi u eksplanansu, odnosno predikansu budu provjerljivi. • 5. Funkcija kontroliranja – se sastoji u tome da usmjerava i razvija čovjekovu praksu i omogućuje njegovo preobražavanje prirodne i društvene sredine u skladu sa humanim potrebama čovjeka.