Sociologija Tema Nastanak i razvoj sociologije Pojam sociologije

Sociologija Tema: Nastanak i razvoj sociologije

Pojam sociologije Opšta sociologija spada u red društvenih nauka. Njen naziv potiče od dve reči societas (društvo) i logos (nauka). Kao i sve ostale nauke, njena preteča je filozofija. Pre sociologije razvio se čitav niz posebnih društvenih nauka koje su se bavile različitim aspektima društva. Sama sociologija kao posebna nauka izdvaja se sredinom XIX veka. Sam nastanak sociologije potvrđuje međusobnu povezanost i uslovljenost ekonomskih, političkih i socijalnih zbivanja u jednom društvu. Prvi put, naziv sociologije se pominje u Kursu pozitivne filozofije(1839) Ogista Konta, osnivača građanskog smera sociologije. “Mislim da se od sada mogu usuditi da upotrebim novu reč, koja potpuno odgovara izrazu socijalna fizika, što sam ga pre uveo, kako bih mogao označiti jednim imenom taj dodatni deo prirodne filozofije, što se odnosi na pozitivno proučavanje pojedinih zakona na kojima počivaju društvene pojave. ”

U okviru sociologije ispoljile su se 2 tendencije. Jedna, koja je nastojala da opravda postojeći sistem i koja je zadatak sociologije shvatila kao pronalazenje oblika njegovog spašavanja. Druga, koja je kritikom društvenog sistema, analizom zakona društvenog kretanja trebalo da pomogne njegovom rušenju. Podela sociologije je na: 1. Građansku 2. Marksističku 1. Građanska sociologija čiji je osnivač Ogist Kont, usresredila se na problem podele rada, društvene solidarnosti i funkcionisanja društvenih sistema 2. Marksistička je bila više usmerena na problem pokretačkih snaga i zakona istorijskog razvoja drustva, posebno borbe klasa i revolucije. Građanska se više bavila pitanjima održavanja i funkcionisanja, a marksistička menjanjem društvenih sistema.

Uočava se i da je stepen opštosti u određivanju predmeta sociologije različito postavljen, od gledišta po kojima se sociologija bavi društvom u celini, do onih gledišta po kojima su predmet sociologije pojedini aspekti društvenog života ili čak pojedine društvene pojave. Iz različitih gledišta može se formulisati definicija: sociologija je najopštija društvena nauka čiji je predmet društvo u svom totalitetu. Definicija sadrži četiri osnovne odredbe sociologije kao nauke – da je: društvena nauka (po predmetu), opšta nauka (po opštosti), teorijska nauka (po metodu) i fundamentalna nauka (po temeljnosti). Pored osnovnih, sociologiju određuju i posebne odredbe. 1. sociologija apstrahuje spoljne, površinske manifestacije i subjektivne predstave ljudi o društvenim pojavama. Kao i druge nauke, otkriva suštinsko i uzročno u globalnom društvu. 2. otkrivajući ono što je bitno, sociologija prvenstveno utvrđuje međusobnu povezanost mnogobrojnih društvenih pojava u totalitetu društva. 3. otkrivanje suštinskog podrazumeva da se društvena pojava posmatra u procesu tj. kretanju – pojedinačnom i ukupnom društvenom. 4. uporednom istorijskom analizom društvenog razvoja, stiču se validne ocene za objašnjavanje sadašnjosti i projektovanje budućnosti. 5. razvojem sociologije se formirala ogromna naučna građa koja je rezultirala specijalizacijom rada i unutar same sociologije, kao i pojavom brojnih primenjenih tj. posebnih sociologija, specijalizovanih za istraživanje posebnih društvenih pojava ili procesa.

Kod savremene sociologije uočavaju se i negativne tendencije, kao što su prenaglašeni empirizam (sociografija kao suvo opisivanje pojava na bazi anketnih istraživanja sa naučno sumnjivim uzorkom) i manipulacija u sociologiji ili sociologijom. Reklamne agencije, sredstva masovnog informisanja, političke organizacije i niz drugih subjekata okrenuli su se masovnom anketiranju radi ispitivanja javnog mnjenja, što se kao povratna informacija uklapalo u sistem manipulacije javnošću.

Stvaranje sociologije kao nauke U konstituisanju sociologije kao naučne discipline najveći udeo imaju Sen. Simon, Kont i Spenser. Sen-Simon ima ogroman, možda i presudan značaj za nastanak sociologije. Sen. Simon je izvršio najznačajniji uticaj na formiranje pozitivizma i pozitivističke sociologije. Sen-Simon shvata društvo kao jednu celinu u kojoj deluju posebni zakoni kretanja različiti od onih koji važe za pojedinca. Svoju osnovnu misao o istorijskom razvoju društva Sen-Simon je usvojio od Kondorsea. Misao o usavršavanju ljudskog društva u procesu napredovanja je od nižih ka sve višim stupnjevima razvoja. Prvi stupanj je teološki, drugi je metafizički, i treći naučni. Rad, a posebno industrijska proizvodnja, nauka i umetnost treba da budu osnovne delatnosti u budućem društvu. Sen-Simon nije stovrio celovit sociološki sistem, mada se u njegovim radovima ( Novo hrisćanstvo, Rasprava o nauci o čoveku, Industrijski sistem) nalazi osnovni element sociološke teorije.

Ogis Kont je bio Sen-Simonov učenik i lični sekretar, teoretičar koji je sistematizovao ideje svojih prethodnika i izgradio jednu zamisao sociologije koja se zasniva na pozitivističkoj metodi o teoriji. U IV tomu svog dela Kurs pozitivne filozofije, Kont je prvi put upotrebio reč sociologija, do tad kao i Sen-Simon je upotrebljavao reč socijalna fizika. Nastanak Kontove sociologije povezan je sa ondašnjim društveno-istorijskim uslovima, sa stanjem u francuskom društvu toga doba. Kont se zalaže za konstituisanje takve nauke koja će svojim duhom pozitivnoh znanja predvideti tok događaja i usmeriti društveno delovanje u određenom pravcu, omogućiti istovremeno suzbijanje revolucionarnih ideologija i donošenje čvrstih normi za oblikovanje društva. Sociologija treba da jača postojeće društvo. Sociologija je najmlađa nauka, a stvari koje ona proučava najsloženije. Kont je smatrao da dva osnovna dela sociologije su: socijalna statika i socijalna dinamika. Jedan izražava red, poredak, a drugi progres. Oba ova dela su komplementarna. Socijalna statika se bavi proučavanjem strukture društva, pojedinačnih elemenata koji su u sastavu tog društva. Osnovna ćelija društva i najelementarnija tvorevina je porodica. Politička vlast se javlja kao činilac društvene kohezije koja sprečava da se društvo dezintegriše.

Socijalna dinamika treba da bude usredsređena na otkrivanje uzroka društvenih promena i zakonitosti razvoja čovečanstva. Kont društvenu istoriju čovečanstva svodi na istoriju ideja, pri ćemu napredak ljudskog duha predstavlja osnovni zakon socijalne dinamike. Njegovo učenje naziva se „pozitivizam“ - nauka treba da se bavi samo činjenicama koje su podložne posmatranju i koje su poznate direktno iz iskustva. Prema Kontovom shvatanju, ljudi su prošli kroz 3 faze u pokušaju da shvate svet: 1. teološka ~ religijske ideje i verovanja da je društvo izraz božije volje; 2. metafizička ~ u njoj je došlo do izražaja mišljenje da se društvo posmatra kao neko prirodno a ne natprirodno; 3. pozitivna ~ koja se javlja sa otkrićima Njutnja i Galilea. Uprkos sociološkoj kritici Kontovog stvaralaštva, njegov sociološki sistem je odigrao značajnu ulogu u razvoju sociologije kao nauke jer su u elementima tog sistema pronašla osnovu mnoga teorijsko-metodološka stanovišta.

Herbert Spenser je engleski mislilac koga smatraju jednim od osnivača sociologije. Najznačajnija Spenserova dela su: Sistem sintetičke filozofije, Uvod u studije sociologije, Klasifikacija nauka. Pozitivizam bio idejni temelj za izgradnju Spenserove sociološke teorije, na njega su mnogo više uticala dela iz geologije i biologije u kojima je tada dominirala ideja evolucije. Na Spensera su, pre svega, uticale ideje Lamarka. Da bi pokazao svojevrsno delovanje bioloških zakona, on je društvo prikazao kao osobiti organizam. Spenserova zasluga je u tome što je u sociologiju uveo kategorije kao sto su: ustanova, društvena struktura, društvena funkcija, i društvena integracija.

Nauka o drustvu u delima klasika marksizma Marks i Engels objavljuju svoje prve radove kad i Kont. Uporedo sa nastankom sociologije javlja se i marksizam sa drugačijim shvatanjem čoveka, društva i društvenog razvoja. Marksizam se nastavlja na nemačku klasičnu filozofiju, klasičnu englesku političku ekonomiju i francuski utopijski socijalizam. Marksistička teorija društva ne moze se svesti na sociološku teoriju jer obuhvata filozofska, antropološka i ekonomska područja. Marks i Engels nisu stvorili celovit sociološki sistem poput Kontovog, već se elementi duštvene teorije nalaze u njihovim istraživanjima čoveka, društva i istorije. To se najbolje vidi u Prilogu kritici Hegelove filozofije državnog prava, Ekonomskofilozofskim rukopisima i Tezama o Fojerbahu. Oni su smatrali da čovek nije apstraktno biće. Marks polazi od toga da je čovek rodno biće čije je osnovno unutrašnje svojstvo stvaralaštvo, delovanje. Osobitost ljudske prirode ne treba tražiti u samoj prirodi kao takvoj, već u proizvodnoj delatnosti u najširem smislu.

Po Marksu, čovek je i subjekt, i tvorac sopstvene istorije, a ne samo njeno oruđe. Ljudi prave sopstvenu istoriju, ali ne po svojoj volji, ne pod okolnostima koje su sami izabrali nego pod okolnostima koje su neposredno zatekli koje su date i nasleđene. Osnovni zakon društvenog razvoja Marks otkriva u protivrečnostima do kojih dolazi između razvitka proizvodnih snaga i postojećih odnosa u proizvodnji koji sputavaju dalji razvitak tih snaga. Ta protivrečnost se razrešava socijalnom revolucijom. Marks je u podeli rada video jedan od osnovnih zakona formiranja i razvoja dosadašnjih oblika društvenog zivota. Čitava istorija društva prikazana je kao istoriju klasnih borbi. Društvena podela rada i privatna svojina nad sredstvima za proizvodnju uslovili su pojavu otuđenja čoveka. S obzirom na to da je Marksova teorija, za razliku od Kontova bila kritička u odnosu na građansko društvo i da je u njenoj osnovi bilo ne samo oktriće zakonitosti društvenog razvoja već i “teorija naučnog socijalizma”, ne iznenađuje da je ona često ideologizirana i tumacena na uprosečen nacin. U okvirima Marksove zamisli o društvu, analizom i razradom mnogih problema bavio se i Fridrih Engels. Najznačajnija pitanja po Engelsa su: porodica, privatna svojina, država, socijalistički pokret. Znacajan doprinos daljoj razradi marksizma dao je i Vladimir Ilic Lenjin. On je razradio pitanja teorije partije, odnos države i revolucije, klase i klasne borbe, imperijalizma i monopolističkog kapitalizma, nacije i nacionalnog pitanja, birokratije i kulture. Lenjin se zalagao za razvoj sociologije, koristeći upravo termin sociologija. Doprinos drustvenoj teoriji dao je i Antonio Gramsi, italijanski mislilac. Gramsi je istražio kulturu kao specifičan duhovni problem, inteligenciju i problem revolucije.

Predmet sociologije je društvo u totalitetu, tj. utvrđivanje i proučavanje opštih i zajedničkih svojstava svih društvenih pojava i procesa. To se postiže apstrahovanjem pojedinačnog i posebnog u tim pojavama i ukazivanjem na ona svojstva koja su sadržana u svakoj društvenoj pojavi, bez izuzetka. Dakle, predmet opšte sociologije je: povezivanje svih društvenih pojava i procesa u totalitet društva, razvoj društva kao celine, međusoban uticaj društvenih pojava i procesa i uticaj svake od njih na društvo kao celinu, kao i veza društva sa ostalim pojavama u prirodi. Od sredine XX veka glavna preokupacija sociologa je proučavanje društvenih promena i razvoja. Ta preokupacija proizašla je iz podele globalnog društva na bogate i siromašne, razvijene i nerazvijene zemlje. Kako su promene na globalnom društvenom planu brze i dalekosežne, neophodna su teorijsko-sociološka tumačenja tih promena. Kako je društveni sistem predmet istraživanja, cilj je definisanje stepena razvijenosti tog sistema u okviru podele na razvijene i nerazvijene. Proučavanje promena društvenog sistema i njegovo kvantifikovanje u relacijama razvijeni-nerazvijeni, pokazalo je da se stepen razvijenosti kod industrijski razvijenih zemalja meri stepenom inovacije, a kod nerazvijenih zemalja vezuje se za stepen industrijalizacije.

Metod i metodologija Naučni metod je način razmišljanja i postupaka istraživanja stvarnosti koji garantuje sticanje istinitog i objektivnog znanja. Metod svake nauke je način njene identifikacije i opravdanosti u sistemu nauka. Sporovi o vrsti i karakteru metoda neke nauke najčešće pokazuju nedovoljnu konstituisanost te nauke. Istovremeno sporovi mogu biti znak teorijskog razvoja, tj. provere postavki i rezultata različitim postupcima. U sociologiji je prisutna opšta saglasnost o njenoj usmerenosti na opšta društvena istraživanja, ali su prisutni i sporovi oko najboljeg sociološkog metoda. U tradicionalnoj sociologiji razlikuju se tri stanovišta o sociološkim metodama: a. pozitivističko – metode prirodnih nauka treba primenjivati i u društvenim naukama, jer su postigle pozitivne rezultate u objašnjavanju prirodnih pojava; osnovne ovog stanovišta su induktivni način zaključivanja, pouzdanost, valjanost, preciznost, merljivost, opštost i jednostavnost naučnih iskaza; b. istorijsko (istorizam – aksiologizam) – uzročno funkcionalno objašnjenje društvenih pojava i procesa nije moguće i to nije cilj društvenih nauka; kako se društvene pojave bitno razlikuju od prirodnih (jer su ljudske tvorevine), one se mogu objašnjavati samo razumevanjem njihovog unutrašnjeg značenja (M. Veber); intuitivnost je glavna osobenost ovog stanovišta;

c. marksističko – naučni zakon se odnosi na totalitet društva, uz istovremeno korišćenje indukcije i dedukcije; odbacivanjem naturalističkog objašnjenja društva, ukazivanjem na razlike između prirodnih (u širem smislu) i društvenih pojava, ovo stanovište utvrđuje zakonitosti društvenog razvitka. U savremenoj sociologiji uočavaju se četri metodološke tendencije: • dominantnost kvantitativnih metoda kroz numeričke prikaze (Kvantitativna metodologija – pozitivizam); • prednost kvalitativnih metoda u obliku opisa (Interpretativna metodologija); alitativni podaci obično se smatraju bogatijim, životnijim, kao da imaju veću dubinu i misli se da je verovatnije da će dati istinitu sliku načina života, ljudskih iskustava, stavova i mišljenja; • povezivanje kvantitatvnih metoda sa transformacijom društva (Kritička društvena nauka); posebno povezivanje kvalitativnih i kvantitativnih metoda u cilju nepristrasnog utvrđivanja neodgovarajućeg položaja žena (Feministička metodologija) ili drugih grupa i pojedinaca (Simbolički interakcionalizam); • odbacivanje kvantitativnih, kvalitativnih i kritičkih metoda zbog nemogućnosti objektivnih istina o društvu i dekonstrukcija postojećih objašnjenja u cilju utvrđivanja shvatanja svakog društvenog aktera (Postmodernistička metodologija – Fenomenologija).

Među savremenim razvijenijim metodologijama posebno je uočljiv feministički pristup, sa osnovnim tezama: da su dosadašnja sociološka istraživanja bila pod muškom dominacijom, da postoje posebne feminističke istraživačke metode i da je teorija feminističkog znanja nadmoćna nad drugim znanjima. Predstavnici ovog pristupa ukazuju da žene značajno učestvuju u ukupnoj svetskoj populaciji, a da su tradicionalne metodološke greške posledica “muški” orijentisanih istraživanja, tj. ona su o muškarcima i vode ih muškarci. Kritika “muške” sociologije ukazuje: 1. pojmovi čovečanstva i čoveka su rodno određeni prema muškarcima i protiv ili uz ignorisanje žena; 2. ona sadrži, pre svega, istraživanja o muškarcima i njihovim teorijama; 3. rezultati tih istraživanja su bazirani na muškim uzorcima; 4. teme su od muškog interesa; 5. žene su manje uključene u istraživanja, a i kada jesu, prisutan je seksistički pristup muškaraca prema njima; 6. pol i rod retko su zastupljeni i analizirani u istraživanjima, i dr. Poslednjih godina povećan je broj socioloških istraživanja na bazi feminističke metodologije. Sociološke studije o ženama postaju uobičajene, a ženska viđenja društvenih pojava dobijaju na značaju. Prisutna su mišljenja da uvođenje “rodne” sociologije vodi obespredmećivanju sociologije i objektivnom istraživanju društva

Metodologija je naučna disciplina koja se bavi detaljnim istraživačkim metodama pomoću kojih se prikupljaju, temelje i analiziraju podaci. Sociolozi koriste različite metode, pa je metodologija socioloških istraživanja izuzetno složena. Metodologija socioloških istraživanja zasniva se na: postupnosti, sistematičnosti, kritičnosti i praktičnoj usmerenosti. Sociološka istraživanja izvode se na bazi izabranih tema. Izbor teme istraživanja vezan je za rešavanje nekog sociološkog pitanja koje je od značaja za društvo kao celinu, pojedine grupe, institucije ili pojedince. Sociološka istraživanja nisu validna ukoliko se sprovode bez sociologa kao obučenih profesionalaca. Kompetentnost određuje naučni karakter istraživanja i validnost dobijenih rezultata. Raznovrsne društvene promene najčešće prate sociološka istraživanja. Istraživačke teme odlučujuće su za izbor istraživačkih metoda u cilju prikupljanja i obrade podataka. Savremena industrijska društva su za potrebe proučavanja društvenih pojava i procesa razradili sistem statističkih podataka. Nerazvijene zemlje takve statističke podatke ili ne poseduju ili su nedovoljni i za “ocenu one (faze) u kojoj se ta društva već sada nalaze.

Sociološka istraživanja omogućavaju kvalitetno sagledavanje društvenog života. To se postiže prikupljanjem relevantnih podataka, njihovom obradom i zaključivanjem. Faze istraživanja (Tabela 1) obuhvaćene su istraživačkim postupkom. Tabela 1. Faze sociološkog istraživanja 1. IZBOR TEME ISTRAŽIVANJA 2. PREGLED RASPOLOŽIVIH PODATAKA - STUDIJA 3. FORMULISANJE HIPOTEZE 4. IZBOR METODA PRIKUPLJANJA PODATAKA 5. DEFINISANJE UZORKA 6. PRIKUPLJANJE PODATAKA 7. SREĐIVANJE PRIKUPLJENIH PODATAKA 8. UKRŠTANJE RELEVANTNIH PODATAKA 9. INTERPRETACIJA REZULTATA – ZAKLJUČIVANJE 10. PREZENTACIJA REZULTATA

Istraživačke metode su metode prikupljanja podataka. Na izbor ovih metoda utiču različiti faktori, ali je presudna tema istraživanja. Korišćenje istraživačkih metoda treba da obezbedi pouzdanost, valjanost i upotrebljivost (praktičnost) socioloških istraživanja. Kod socioloških istraživanja primenjuju se različite istraživačke metode. Među najčešće korišćenima su: posmatranje, intervju i anketa, eksperiment, statistička metoda, upoređivanje, istoriografija, analiza sadržaja, multivarijantna analiza, faktorska analiza, metod slučaja, biografski metod i dr. Posmatranje je najstarija metoda i opšteprihvaćeni način ljudskog kontakta s postojećim svetom. Za razliku od običnog, naučno posmatranje je plansko prikupljanje činjenica putem neposrednog čulnog opažanja društvenih pojava. Može se podeliti prema načinu na: a. neposredno(direktno) i b. posredno (indirektno); položaju učesnika: a. sa učestvovanjem i b. bez učestvovanja; broju posmatranih slučajeva na: a. pojedinačno i b. masovno, vremenu posmatranja na: a. jednokratno i b. etapno.

Anketa i intervju su najčešće korišćeni načini prikupljanja podataka. Intervju je usmeni naučni razgovor, a anketa naučni razgovor putem pisanog upitnika. Za razliku od običnog, svakodnevnog govora, naučni razgovor je planski uređen i usmeren postupak dobijanja podataka za naučne svrhe putem govora. Anketa je postupak kojim određen, veći, merodavan broj ispitanika, tzv. uzorak odgovara na postavljena pitanja u upitniku. Ankete i intervjui, u zavisnosti od primenjenog kriterijuma, mogu biti različito podeljeni. Prema formalnoj standardizaciji, mogu biti: a. slobodni, i b. zatvoreni; prema načinu ispitivanja mogu biti: a. uz pomoč anketara, i b. u pisanom obliku (pisana komunikacija – poštanska, kompjuterska i sl. ); prema činjeničkom sadržaju mogu biti: a. objektivni, i b. subjektivni; prema obimu pitanja mogu biti a. malog obima, i b. velikog obima; prema načinu postavljanja pitanja mogu biti: a. neutralni, i b. strogi; prema vremenu mogu biti: a. jednovremeni, i ponovljeni, itd. U cilju eliminisanja mogućih problema kod anketnih istraživanja širih populacija sprovode se prethodne pilot studije, “kojima se ukazuju eventualni nedostaci upitnika koje istraživač nije predvideo. Pilot studija predstavlja probnu anketu u kojoj je broj ispitanika veoma mali, ali je od velike koristi jer se greške mogu otkloniti pre početka šireg ispitivanja.

Statistički način prikupljanja je prebrojavanje slučajeva i uočavanje zakonitog u skupovima pojava. Pod statistikom podrazumevamo plansko i egzaktno prikupljanje podataka koje je zasnovano na verovatnoći i primeni matematičkih modela obrade. Matematički modeli, inače, daju metodsku strogost svakoj vrsti verovatnoće i brojeva. Očiglednost je osnova statističkog prikupljanja podataka. Statistika se u društvenim naukama pojavljuje u sledećim oblicima: prema strukturi društvene pojave, na: a. srednje vrednosti, i b. odstupanje od srednjih vrednosti; prema odnosu među društvenim pojavama, dele se na: a. kvantitativna svojstva (kao što je koeficijent korelacije), i b. kvalitativna svojstva (kao što je koeficijent kontigencije), prema vremenskoj dinamici pojava, na: a. trend, b. varijacije i c. kovarijacije. Upoređivanje je plansko-sistematsko prikupljanje činjenica utvrđivanjem sličnosti i razlika, kako među pojedinim pojavama i društvima, tako i u celini tih pojava. Kako su sve društvene pojave međusobno povezane u društvenom totalitetu, to se komparacije u društvenim naukama dele na one: a. u okviru pojedinog društva, b. u okviru različitih društava istog tipa, i c. u okviru globalnog, svetskog društva.

Istoriografija je plansko stvaranje istorijskih izvora o društvenim pojavama, kritika tih izvora i proveravanje valjanosti i pouzdanosti izvora. Obeležja istoriografije su strogost, sistematičnost i sinteza u cilju uobličavanja istorijske evidencije. Istoriografija može biti: prema izvoru: a. pisana, b. usmena, i c. ostali izvori; prema obliku kritičkog pristupa izvoru: a. istoriografija spoljne kritike, i b. istoriografija unutrašnje kritike; prema ostvarenom načinu izvođenja sinteze: a. prosta istoriografska sinteza i b. kompleksna (složena) istoriografska sinteza. Analiza sadržaja je poseban oblik posmatranja kvantitativnog karaktera čija je prvenstvena primena u otkrivanju društvenih aspekata ljudske komunikacije. Analiza sadržaja prvo pretpostavlja formulaciju predmeta, zatim određivanje hipoteze, pa osnovnog skupa i uzorka, pri čemu se beleže frekvencije pojavljvanja određene jedinice u nekom širem sadržaju komunikacione prirode, da bi se na kraju obradili podaci i doneli odgovarajući zaključci. Faktorska analiza (Č. Spirman) je skup složenih matematičkostatističkih postupaka obrade podataka o međusobnoj povezanosti pojava. Postupak je nastao u psihologiji, razvijanjem teorije o prirodi inteligencije. U osnovi svake intelektualne aktivnosti je jedan opšti faktor i jedan specifični faktor. Tri su grupe istraživačkih ciljeva u faktorskoj analizi: a. konstrukcija mernih instrumenata, b. testiranje hipoteze o strukturi neke složene pojave, i c. eksploracija radi postavljanja hipoteze.

Metod slučaja je način istraživanja zasnovan na kvalitativnim podacima i neformalnim istraživačkim postupcima. Za pojedine sociologe metod slučaja je vrsta kvalitativne analize. Ovaj metod je u sociološkoj literaturi istovremeno i precenjivan i osporavan. Metod slučaja je postupak prikupljanja činjenica o nekom slučaju primenom kvalitativnih postupaka kao što su posmatranje sa učestvovanjem, pisma, dnevnici, autobiografije, neformalni razgovori i sl. Pod slučajem, kao predmetom istraživanja, podrazumeva se veoma širok spektar događaja i pojava, od pojedinca, grupe, globalnog društva i pojedinačnih, grupnih i globalnih društvenih procesa. Postupak istraživanja je dugotrajan, građa za obradu je obimna, a testovi kojima se prikazuju rezultati su predugi. Prednosti ovog metoda su u očuvanju celine jednog događaja širinom, nivoom, dubinom i potpunošću prikupljenih podataka o samom slučaju ali i o društvenim okolnostima u kojima se dešava. Metod slučaja omogućava referentne odgovore na pitanja “kako” i “zašto” u savremenim dešavanjima nad kojima istraživač nema kontrolu.

Metod višestrukog slučaja zasnovan je na logici ponavljanja, što znači da zaključci o pojedinačnom slučaju imaju obeležje obaveštenja koje zahteva ponavljanje pomoću drugih slučajeva. Proces ponavljanja podrazumeva obazrivo biranje slučajeva zbog očekivanih sličnih rezultata. Biografski metod je skup postupaka korišćenja ličnih dokumenata kao sociološke građe. Biografski metod često se naziva “životnom pričom” ili “životnom istorijom”. Nastanak metoda se za Čikašku školu sociologije i shvatanje da lični dokumenti mogu bolje izraziti subjektivni aspekt društvenih procesa nego anketa ili intervju. Biografski metod predstavlja sintezu sociologije i psihologije u objašnjavanju društvenih pojava, suprotstavljajući se, pri tom, kako silogizmu tako i psihologizmu. Biografski metod pruža mogućnost proučavanja pojedinaca i njegovih vrednosnih opredeljenja. Primena ovog metoda posebno je zastupljena u američkoj sociologiji. Kod socioloških istraživanja retko se koristi samo jedna istraživačka metoda. Kombinovanje više istraživačkih metoda u cilju dopunjavanja i proveravanja naziva se triangulacijom. Ovaj proces je neophodan kod istraživanja širih društvenih fenomena kao što je globalizacija. Po E. Gidensu, globalizacija kao najznačajnija tema savremene sociologije može se istraživati samo korišćenjem triangulacije.

Sociologija i drugih nauka Kao najopštija nauku o društvu, sociologija je povezana sa drugim društvenim naukama: filozofijom, pravnom naukom, ekonomijom, političkim naukama, istorijom, demografijom, antropologijom, ekologijom, lingvistikom, pshologijom i dr. Demografija je nauka o stanovništvu, problemima kretanja stanovništva i promenama u njegovoj strukturi. Pod stanovništvom se podrazumeva skup ljudi na nekoj teritoriji, koji se kao pojava razlikuje od individua, mada je od njih sastavljena. Povezanost sociologije sa demografijom ogleda se u demografskim materijalima za sociološka uopštavanja i sociološkoj opštoj osnovi za demografske pokazatelje. Ekologija (grčko, oikos kuća) je nauka o odnosima živih bića i njihove okoline, tj. odnosa između živih bića kao vrste i zajednica (uključujući i ljudsko društvo) u kojoj se nalaze i sa kojom se povezuju. Sredina, okruženje ili habitat predstavlja sveukupnost uslova i uticaja u nekom životnom sistemu. Sa ekološkog aspekta habitat je ono prirodno ili veštačko okruženje u kome živa bića imaju status subjekta, odnosno objekta uticaja. Kako je habitabilnost življenje u određenom prostoru, tj. sposobnost prirodnog ili veštačkog prostora da obezbede stalnu, čoveka dostojnu egzistenciju, predmet sociologije proširen je ekološkim problemima globalnog društva. Formirana je i posebna disciplina – socijalna ekologija.

Pod ekonomijom (grčka složenica oikonomija, od oikos kuća i nomos pravilo, red, zakon), podrazumevamo sveukupnost ekonomskih nauka čiji su predmet ljudske delatnosti i njihova povezanost sa problemom ograničenih sredstava za realizaciju odabranih ciljeva. Značaj ekonomskih problema za sociologiju ogleda se i u formiranju posebne sociološko-ekonomske discipline: sociologije ekonomskog života tj. ekonomske sociologije, koja za svoj predmet izučavanja ima društvenu stranu ekonomskih procesa, pojava i ekonomskog ponašanja ljudi u društvu. Ekonomska sociologija omogućava saznanja o uticaju karakteristika društvene strukture, društvene organizacije i sistema vrednosti na oblikovanje privrednih sistema i efikasnosti privređivanja. Sociologija se izdvaja iz filozofije. U njihovom odnosu se izdvajaju tri etape: 1. sociologija je još uvek pod uticajem filozofije 2. dolazi do raskida sociologije i filozofije 3. uz očuvanje samostalnosti svake od nauka teži se njihovoj integraciji i saradnji. Sociologija i filozofija predstavljaju najoštrije nauke u sistemu društvenih nauka. Linija razgraničenja ogleda se u predmetnom pogledu: filozofija ima za predmet najopštiju zakonitost sveta u celini, dok se sociološki pojmovi odnose na društvo i društvene pojave kao poseban deo svetske stvarnosti.

Istorija je jedna od najstarijih društvenih nauka. Predmet njenog istraživanja jeste nacionalna i svetska istorija društva ili pojedinih istorijskih događaja. Bitne razlike između ovih nauka su u tome što je sociologija uopštavajuća, odnosno ona istražuje zakonitosti nastanka i razvoja društva, dok istorija spada u red pojedinjavajućih nauka, odnosno pristupa pojavama. Konkretno, hronološki prikazuje određena istorijska pitanja: sociologija je okrenuta istraživanju sadašnjosti, a istorija prošlosti. Antropologija je nauka o čoveku kao ljudskom biću. Kako je čovek složeno socijalno biće, antropologija se deli na: fizičku, socijalnu i filozofsku antropologiju. Socijalna antropologija je posebna naučna disciplina, ali i teorijski pravac u sociologiji. Izučavanjem nerazvijenih, tzv “primitivnih” društava, socijalna antropologija je blisko povezana sa sociologijom kao najopštijom naukom o savremenim društvima.

Sociološke discipline Savremena sociologija razgranala se na veći broj samostalnih disciplina – posebnih sociologija. Brojne discipline izučavaju vezu jedne društvene pojave sa društvom kao celinom, čime doprinose razvoju opšte nauke o društvu i razumevanju društva, društvenih pojava i procesa. 1. Sociologija morala - utvrđuje suštinu morala kao društvene pojave, ispituje vezu morala i drugih društvenih pojava, uticaj društva na moral i uticaj morala na društvo kao celinu. Sociologija morala je relativno nova sociološka disciplina sa veoma malo sistematizovanih dela. Osnovni moralni procesi u društvu su: nastanak morala, funkcionisanje morala, njegovo dugoročno i kratkoročno menjanje i napredak morala. Sociologija morala utvrđuje da je osnov morala antropološki i društveni. Postavljajući visoke moralne zahteve, društvo moralno uzdiže pojedince i formira zavidan društveni moral. Glavni društveni činioci morala su tip društva (društvenoekonomske formacije), razne društvene zajednice (čovečanstvo npr. ), potpuno posebne društvene zajednice (narodi, nacije, države), unutardruštvene manje zajednice (porodica, škola, naselje, zanimanje, klase, udruženja i dr. ), razni društveni procesi (demografski, ekonomski, vaspitni i sl. ) i kultura. Razlikuju se opšti i posebni uticaji morala na društvo. Prva i opšta funkcija morala je određivanje osnovnih ideala čoveka i društva, druga, obezbeđenje spontane sigurnosti društvenih odnosa, i treća, očovečavanje čoveka, a time i društva.

Sociologija lokalnih zajednica proučava naselja kao društvene zajednice. Osnovna obeležja ove discipline ogledaju se u: temeljnom skupnom ispitivanju svih tipova prostorno društvenog grupisanja na lokalnom nivou, naročito grada i sela; pročavanju stalne promenljivosti lokalnih zajednica u vremenu i prostoru, sa posebnim akcentom na uticaje posebnih nivoa regionalizacije celokupnog društvenog prostora i primeni metoda posmatranja sa učestvovanjem. Lokalne zajednice predstavljaju u sociologiji oblike društvenog povezivanja i udruživanja, pa su rezultati ove sociološke discipline od izuzetnog značaja za opštu sociologiju. Posebno značaj ogleda se na planu istraživanja urbanih naselja kao karakterističnih naselja savremenog društva. Sociologija grada je posebna sociološka disciplina koja izučava grad kao poseban tip naselja. Nastanak sociologije grada vezuje se za Parka (“Grad, sugestije za izučavanje ljudskog ponašanja u urbanoj sredini”, 1916). Kroz zajednički rad američkog sociološkog tima nazvanog Čikaška škola, oformljeni su osnovni koncepti urbane sociologije, koja grad proučava kao: 1. ekološku zajednicu, 2. sistem društvene organizacije, i 3. analizu urbanizovane ličnosti i kolektivnog ponašanja

Ruralna sociologija (sociologija sela) proučava društvo u ruralnoj sredini. Predmet ove discipline je društvo u seoskoj sredini kao deo globalnog društva. Selo je veoma stara društvena zajednica, ali se detaljnije izučavanje primećuje u periodu prodiranja kapitalističkih društvenih odnosa u seosku zajednicu. Ruralna sociologija pod različitim nazivima figurira i kao akademska disciplina (agrarna sociologija, sociologija naselja, sociologija seskih naselja i sl). Ova disciplina proučava: promene seoskih sredina u uslovima globalne urbanizacije, ulogu seoskih naselja u relacijama selograd, gradselo, kao i perspektive ovih naselja. Posebno je značajno sociološko istraživanje sela u uslovima društvenih previranja, agrarnih reformi, kolonizacije, migracije i deagrarizacije. U okviru ruralne sociologije istražuju se agroekonomska, demografska, sociogeografska, etnosociološka i druga sociološka istraživanja sela i poljoprivredne delatnosti. Sociologija rada kao posebna sociološka disciplina nastala je u XIX veku u Americi. Proizašla je iz potrebe za istraživanjem uticaja društvenih odnosa u radnim grupama i izvan rada na čovekovu radnu aktivnost i produktivnost. Sociologija rada je disciplina koja proučava ljudski rad kao društvenu pojavu, razvojne oblike rada, specifične zakone njegovog razvoja, povezanost rada sa drugim društvenim pojavama i društvom u celini, sadržaj i karakter rada, radne društvene grupe, izvršilačke i upravljačke funkcije, odnos ljudi prema radu, uticaj života izvan rada na proces rada, konflikte i načine njihovog razrešavanja, radno vreme, radnu sredinu, i dr.

Sociologije menadžmenta izučava ukupan proces upravljanja, i to upravljanja u njegovom istorijskom razvoju, pri čemu se posebno bavi upravljanjem kao savremenim metodom u raznim društveno-ekonomskim sistemima, upravljanjem koje zavisi ili na koga utiču brojni faktori, počev od organizacionih do kulturnih i političkih, pa i prirodnih faktora. U tom proučavanju menadžmenta, sociologija menadžmenta izučava i sve specifične veze i odnose sa upravljanjem, gradeći tako opšti pojam upravljanja. Društveni odnosi u procesu upravljanja značajni su za razvoj društva i bitno utiču na međuljudske odnose koji predstavljaju suštinu menadžmenta. Međuljudski odnosi u procesu upravljanja u velikoj meri određuju i karakter ostalih društvenih odnosa koji su značajni i za društvo i za čoveka kao njegovog tvorca. Sociologija kulture proučava društvenu prirodu kulture i uzajamne veze društva i kulture. Značajan je doprinos ove discipline u određivanju uloge kulture za održavanje konkretnih društava. Sa antropologijom i etnologijom ova disciplina utvrđuje kulturne interakcije društvenih grupa i pojedinaca i promene koje iz tih interakcija nastaju. Kulturne promene se objašnjavaju različitim teorijama od kojih su najvažnije evolucionistička, funkcionalistička, ciklična i difuzionistička. Ova disciplina posebno ispituje relaciju rada i kulture sa tezom: rad je osposobio čoveka da stvori kulturu. Ispitivanje masovne kulture kao specifikuma savremenog društva predstavlja posebno polje interesovanja sociologije kulture. Ispituju se tokovi i sadržaji masovne kulture a naročito šund i kič, uvođenjem pojmova “kičsubjekat”, “kičkultura”, “kičpredmet” i “kičdruštvo”.

Sociologija masovnih komunikacija proučava masovne komunikacije kao društvene pojave. Razvila se poslednjih decenija XX veka pod uticajem ekstremnog razvoja tehničkih inovacija u oblasti masovnih komunikacija. Sociologija masovnih komunikacija odgovaraće na pitanje šta istražuje: uticaje masovnih komunikacija na savremeno društvo i kulturu; sva sredstava masovnih komunikacija – pre svih televizije kao kombinovanog medija i računarske komunikacije – Interneta, kao specifičnog oblika globalne komunikacije; područja delovanja sredstava masovnih komunikacija, s obzirom na njihov sadržaj i međusobni odnos poruka iz tih sadržaja; snagu ovih sredstava u stvaranju, menjanju i podržavanju mišljenja, stereotipa i obrazaca ponašanja publike kao “potrošača”; publiku kao društvenu skupinu, njene potrebe, sklonosti i interesovanja kao i njeno učešće u samim sredstvima komuniciranja; društvene procese i odnose koji se uspostavljaju unutar sredstava masovnih komunikacija kao društvenih ustanova. Sociologija Interneta - Sajber sociologija spada u najmlađe ali najatraktivnije sociološke discipline savremenog informatičkog društva. Sredinom osamdesetih godina XX veka sprovedena su na Američkim univerzitetima prva sociološka istraživanja Interneta. Poslednjih godina značajani doprinosi istraživanju Interneta kao “umreženog” društva registrovani su u SAD, Velikoj Britaniji i u našoj zemlji. Sajber sociologija tumači Internet kao paralelnu i alternativnu društvenu zajednicu “online”. U okviru ove mlade discipline razrađuju se pitanja virtuelnih zajednica, sajber grupa, e-komunikacija, virtuelne socijalizacije, učenja na daljinu, eupravljanja, zaštite privatnosti i druga, koja rasvetljavaju nedovoljno istražene civilizacijske efekte Interneta kao sajber društva. Sociološka istraživanja Interneta kombinuju znanja savremenih socioloških odrednica i informacio-komunikacionih tehnologija, a uz primenu novih socioloških tehnika e-metodologije.