Access IT Projesi Dijitalletirme Uzaktan Eitim Program Ders

Access. IT Projesi Dijitalleştirme Uzaktan Eğitim Programı Ders Özeti ODTÜ Kütüphanesi Hizmetiçi Eğitim Seminerleri Hazırlayan ve Sunan: Hale Uysal Tarih: 24 Şubat 2011 Bu sunum, 10 Ocak – 11 Şubat 2011 tarihleri arasında Hacettepe Üniversitesi aracılığı ile alınan 8 dersin özetini kapsamaktadır ve ODTÜ Kütüphane personelinden, bu eğitime katılamayan kütüphanecileri bilgilendirmek amacı ile hazırlanmıştır. Sunumda yer alan tüm bilgiler, http: //www. accessit. hacettepe. edu. tr adresinde yer alan uzaktan eğitim modülünden alınmıştır.

ACCESSIT nedir? � Accelerate the Circulation of Culture through Exchange of Skills in Information Technology ya da � Bilgi Teknolojilerinin Değişen Yetenekleri Çerçevesinde Kültür Dolaşımının Hızlandırılması

Hangi Dersleri Gördük? 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. Dijitalleştirmeye giriş Dijitalleştirme ekipman ve yazılımı Dijital kütüphanelerin temelleri Dijital koleksiyonlar oluşturma Dijital nesneleri tanımlama Kültürel miras nesnelerinin dijital versiyonlarını hazırlama Nesneleri online olarak yayınlama Dijital kütüphane değerlendirme ve izleme

Neden Dijitalleştirme? � Bazı örnekler: › › Henry III Fine Rolls Projesi Discover Domesday Avustralya Gazeteleri Dijitalleştirme Programı Büyük Savaş Arşivi *

Henry III Fine Rolls Projesi

Discover Domesday

Avustralya Gazeteleri Dijitalleştirme Programı

Büyük Savaş Arşivi

Neden dijitalleştirme? � Bilinmeyen veya az kullanılan koleksiyonlara daha iyi erişim sağlar. � Görsel bir koleksiyon için daha iyi tarama ve erişim olanakları sunar. � Gelişmiş indeksleme veya bazı dijital görsel iyileştirmeler sayesinde orijinal çalışmaların daha iyi anlaşılmasını sağlar. (. . . )

Neden dijitalleştirme? (. . . ) � Eğitim ve öğrenimde kullanmaya uygun kaynaklar yaratır. � Halkın kültürel mirası tanıma, öğrenme ve anlayışını geliştirir. � Dijital formatta gelecek için koleksiyonları koruma olanağı verir. (. . . )

Neden dijitalleştirme? (. . . ) � Sonuç olarak dijital medya; › daha fazlasını görmeye, › daha fazlasını öğrenmeye, › daha fazlasını yapmaya izin verir.

Dijitalleştirme neden zor? � Bazen bu iş için birden fazla doğru araç olabilir. � Elinizdeki aracı kullanarak nasıl dijitalleştirme yapacağınızı bilmeniz gerekir. � Unutmayın eski/değerli nesnelerle uğraşıyorsunuz (dikkatli olun!). (. . . )

Dijitalleştirme neden zor? (. . . ) � Bu, o nesneyi dijitalleştirmek için son şans olabilir, tarama sürecinde ve sonrasında kaliteyi garantileyin. � Metin içeren dijital görüntüyü dijital metne çevirmek gerçekten uğraştırıcı bir iş olabilir ama bunu yapmaya değer. � Dijital kütüphaneler kullanıcılar için oluşturulur, online olarak yayımlamak için format seçerken bunu aklınızda tutun.

Dijitalleştirme İş Akışı Dijitalleştirme için nesneyi seç Nesnenin metadatasını hazırla Dijitalleştirmeyi gerçekleştirmek için doğru ekipmanı seç � Nesneyi tara (scan) � Grafik yazılımı kullanarak taranmış görüntüyü düzenle � Dijital nesnenin web üzerinde sunulacak versiyonunu hazırla � Dijital ana kopyayı emniyete al � Nesneyi dijital kütüphanede yayımla � � �

Dijitalleştirme sürecini etkileyebilecek bazı önemli faktörler � Genelde telif ve Entelektüel Mülkiyet Hakları (Intellectual Property Rights - IPR) � Mevcut dijital versiyonların bulunması � Dijitalleştirmenin yüksek maliyeti

Dijitalleştirmede dış kaynak kullanımı ne zaman bir çözümdür? � Dış kaynak kullanımının olası nedenleri: › kısa sürede büyük bir işin yapılacak olması › özel malzemelerin aşırı maliyeti › beceri veya deneyim eksikliği nedeniyle kurum içinde ihtiyaç duyulan kaliteyi sunamama › projenin yer, alt yapı veya personel gibi mecburiyetleri › çok büyük miktardaki gazete veya mikrofilm tarama, metni yeniden daktilo etme veya XML işaretleme gibi işler yapılmak zorunda olunması � Dış kaynak kullanımı dijitalleştirme maliyetini gerçek anlamda düşürebilir ve stratejik avantaj sağlayabilir.

Dijitalleştirmede dış kaynak kullanımı ne zaman bir çözümdür? (devam) � Dış kaynak kullanmaya karar vermeden önce yanıtlanması gereken sorular: › temel becerileriniz üzerine yeniden yoğunlaşabilecek ve toplam maliyeti düşürmek için firmanın uzmanlığını kullanabilecek misiniz? › kendi beceriniz gelişecek ve projeyi tamamlama kapasiteniz iyileşecek mi? › başka türlü maliyetini karşılayamayacağınız, anahtar teknolojilere ve ekipmana daha çok erişiminiz olacak mı? › eskimenin (eski donanım/teknoloji/taşıyıcılarla uğraşırken ortaya çıkan sorunlar) getireceği risk ve maliyetini düşürebildiniz mi? › insan kaynakları açısından ölçek ekonomilerini arttırdınız mı? › yetenekli personele erişiminiz arttı mı? › dış kaynak kullanımı harcamaları, masrafları ve genel giderler üzerindeki kontrolünüzü artırdı mı? "

Dijitalleştirmede dış kaynak kullanımı ne zaman bir çözümdür? (devam) � Sizi dışarıdan bir firmayı görevlendirmekten alıkoyacak nedenleri de aklınızda tutmanız gerekir: › koleksiyonu taşımak zordur veya kurum dışına taşınamaz › koleksiyon kötü düzenlenmiştir, envanteri yapılmamıştır veya materyal düzeyinde kataloglanmamıştır ve sürecin bir parçası olarak yeniden iyi bir şekilde düzenlenmesi gerekmektedir › dijitalleştirmenin uzun bir sürede, oldukça küçük bir miktarlarda aşamalı olarak yapılması gerekmektedir › orijinaller üzerinde çalışılırken, bunlar dış kaynak kullanımı yapılacak ortamda yeterince korunamayacaklardır › dijitalleştirme görev ve hedefleri çok karmaşık ve çeşitlidir › işin miktarı çok küçüktür. *

Dijitalleştirmede dış kaynak kullanımının avantajları � Pahalı ekipman satın alıp bakımını yapmak için para bulmak zorunda değilsiniz. � Yeni personel almanız veya mevcut personeli eğitmeniz gerekmez. � Projeyi yürütmek için kurum içinde insanlar ve makinalar için büyük alanlar açmanız gerekmez. � Dijitalleştirme konusunda derin bilgiler edinmeniz gerekmez. � Eğer yüklenici, işten tasarruf sağlayan teknolojilere sahipse, kurum içi dijitalleştirmeden daha ucuza gelebilir. � Daha yüksek kaliteli ekipman ve çok deneyime sahipse, yüklenici daha kaliteli bir sonuç elde edebilir. *

Dijitalleştirmede dış kaynak kullanımının dezavantajları � � � � Dijitalleştirme ve (metin, görüntü) alma konularında kurumsal bilgi veya kapasite geliştiremezsiniz. Tatmin edici derecede kaliteli dijital içerik sunmak için dışarıdan insanlarla çalışmanın getirdiği riskler vardır. Baştan sona dışarıdan bir yüklenici ile iş yapabilmesi için kurum içinde birinin dijitalleştirme sürecini iyi anlaması gerekecektir. Yüklenici sizin zaman çerçevenize uyamayabilir. Yüklenici, kurum içinde dijitalleştirmenin maliyetinden daha fazlasını sizden isteyebilir. Faturayı imzalamadan önce, yüklenicinin yaptığı işin kalitesinden emin olmak için kendi dahili kalite kontrol denetiminizi yapmanız gerekir. Eğer dışarıya çıkmalarına izin veriliyorsa, değerli materyaller için taşıma ve sigorta işlerini ayarlamanız gerekir. Eğer materyaliniz kurum dışına çıkacaksa, bunun bazı riskleri olabilir. *

Dışarıdan dijitalleştirme hizmeti kullanıldığında dikkat edilmesi gereken 7 önemli kural 1. Açık/net sözleşmeler hazırlayın 2. Önceki çalışmalarına bakarak bir hizmet sağlayıcı seçin 3. Neyin dijitalleştirileceğini açık şekilde belirtin 4. Dış kaynak kullanımında diğerleri ile iş birliğini düşünün 5. Bütün iş bitmeden önce mutlaka örnekler görün, kalite güvencesi yöntemi geliştirin ve yapılan işi kontrol etmek için zaman ayırın. 6. Metadatayı unutmayın 7. Kısmi dış kaynak kullanamını düşünün

Nesnenin metadatasını hazırlama � Metadata; genel anlamda veri hakkında veri demektir ve hem dijital hem de dijital olmayan kaynaklara uygulanabilir. � Pek çok farklı metadata türü vardır. Bunların her biri farklı bir amaca hizmet etmektedir. Ancak hepsinin ortak özelliği; iyi tanımlanmış yapısıdır.

Nesnenin metadatasını hazırlama � Metadata çok çeşitli uygulamaları desteklemek için kullanılabilir: › kaynak keşfi › kaynak yönetimi › uzun dönemli koruma � Bir dijitalleştirme projesi sırasında, kaynakların çeşitli sınıflarını tanımlayan metadata sağlamak gerekebilir: › dijitalleştirilecek fiziksel nesneler › dijitalleştirme sürecinde oluşturulmuş dijital nesneler › dijitalleştirme sonucu orijinalden türetilmiş bütün nesneler › yukarıdakilerden herhangi birinin koleksiyonları

Metadata şu şekilde alanlara ayrılabilir: � Kullanıldıkları yerlere göre: › müzeler › arşivler › kütüphaneler (. . . ) *

Metadata şu şekilde alanlara ayrılabilir: (. . . ) � Metadata tarafından desteklenmesi beklenen işlevlere göre: › tanımlayıcı metadata � dijital nesnenin keşfi ve yorumlanması için kullanılır. › İdari (yönetimsel) metadata � dijital nesneyi yönetmek, oluşturulmasıyla ilgili daha fazla bilgi vermek ve kullanımı ile ilgili kısıtlamaları belirtmek için kullanılır. › korumaya yönelik metadata � uzun süreli korumayı desteklemek içindir. › yapısal metadata � birleşik bir nesnenin parçaları arasındaki mantıksal veya fiziksel ilişkiyi tanımlar. › koleksiyon düzeyinde tanımlama � koleksiyonlar, etrafında farklı türde dijital hizmetler yapılandırılabilecek elemanlar bütünü olarak görülür. Tanımlanmaları gerekir, böylece kullanıcı, koleksiyonun önemli özelliklerini keşfedebilir. Bunlar kapsam, format, sahiplik bilgisi ve erişim kısıtlamalarını içerir. Tanımlama, ayrıca koleksiyonları dijital hizmetlerle bütünleştimeye izin verir. *

Kontrollü sözlük nedir? � Bir metadata tanımı oluştururken kullanılabilecek kelime veya terimlerin listesidir. › en önemli yararlarından biri; o giriş veya konunun daima aynı şeyi göstermesidir. �kelime listeleri, kavramlar dizini (thesauri), konu başlıkları (SHs), otorite (authority) listeleri ve sınıflama şemaları

Kontrollü sözlükler genellikle şu bilgileri doldurmak için kullanılır: � dijital kaynağın konusu; örneğin ikinci dünya savaşı � kaynağın türü; örneğin gazete � kaynağın dili, örneğin ger (Almanca) � yaratıcı, şehir, yer, etkinliklerin isimleri � içeriğin kullanıcı hakları; örneğin Creative Commons att-nc-sa

Kontrollü sözlük nasıl seçilir? � Sözlükleri değerlendirirken bir kaç noktayı hatırlamanız gerekir: › kullanıcılarınızı belirlemeye çalışın – verilen sözlükten bir kaç kelime alın ve kullanıcılarınız için anlamlı olup olmayacağını düşünün. › sizinkine benzeyen koleksiyonlar tarafından kullanılan sözlükleri belirleyin. › sözlük standartları hakkında bilgi veren rehberler vardır, bunlardan birine bakabilirsiniz. › seçtiğiniz sözlük herkes için ücretsiz mi? Bazı kontrollü sözlükler ancak lisans ücreti ödendikten sonra kullanılabilir.

Folksonomi nedir? Bu sözcük Thomas Vander Wal tarafından türetilmiştir, iki kelimenin birleşiminden oluşur: folk ve taxonomy (arkadaş ve sınıflandırma). � Folksonomi ayrıca ortak etiketleme veya sosyal indeksleme olarak da bilinir. � › Sosyal indeksleme kullanıcıların kaynağı nasıl algıladıklarını belirtmelerine izin verir. � Mevcut bütün ilgili gruplara özel metadata hazırlamak olanaksız olduğundan yararlı bir seçenek olabilir.

Karşılıklı çalışabilirlik nedir? � JISC Digital Media’ya göre; “koleksiyonunuzun diğer koleksiyonlarla birlikte çalışma yeteneğidir; ya ortak kaynak keşif hizmetleri üzerinden ya da kendi metadatanızı diğer koleksiyonlara sağlayarak”. � Metadata standartları, iki farklı web sitesinin/koleksiyonun birlikte çalışmasına izin veren bir çeşit ortak dildir. � İki koleksiyon arasındaki bütünleşmeyi en üst düzeyde temin etmek için her iki hizmetin aynı metadata şemasını, aynı kontrollü sözlükleri, tarih ve isimler gibi şeyler için aynı kodlama kurallarını kullanması gerekir. *

Metadata nerede saklanır? � Ayrı bir metin dosyasında � Dijital nesnenin içinde � Bir veritabanında

İyi metadata şunları sağlar: � Nesneler gelecekte de yaşayacak ve erişilebilir olacaktır. Metadata, özellikle nesne içinde depolanan bilgiye uygun içerik vermelidir, � Kullanıcılar dijital kütüphanede bir kaynağı bulabilecektir, � Dijital koleksiyonu yönetmek daha kolay olacaktır, � Dijital koleksiyon diğer benzer koleksiyonlarla birlikte kullanılabilir.

İyi metadata oluşturmaya yarayacak bazı ilkeler NISO tarafından yayımlanan “İyi dijital koleksiyonlar oluşturmak için bir rehberlik sistemi” [kaynak] adlı kaynağa göre iyi metadata; � koleksiyondaki materyaller, koleksiyonun kullanıcıları ve koleksiyonun şimdiki ve gelecekteki kullanımları açısından uygun standartlarla uyumludur. � karşılıklı çalışabilirliği destekler. � nesneleri tanımlamak ve ilgili nesneleri biraraya getirmek için otorite kontrolü ve içerik standartları kullanır. � dijital nesnenin kullanım şartları hakkında açık ifadeler içerir. � koleksiyonlardaki nesnelerin uzun süreli iyileştirilmesi ve korunmasını destekler. � kayıtlarının kendileri de nesnelerdir, o nedenle iyi nesne özellikleri içermelidir; otorite, güvenilirlik, arşivlenebilirlik, devamlılık ve eşsiz tanımlama gibi. *

En önemli metadata standartları � Dublin Core Metadata Element Set (DCMES) › DCMES [kaynak] 1995’de Dublin, Ohio’da yapılan bir çalışma sonucu ortaya çıkmıştır. › "Dublin Core’un orijinal hedefi; yazarların kendi web kaynaklarını tanımlamak için kullanabilecekleri bir dizi öğeler tanımlamaktı. › Orijinalde 13 öğe vardı, daha sonra günümüzdeki 15 öğeye genişletildi; bunlar: Başlık (Title), Yaratıcı/yazar (Creator), Konu (Subject), Tanımlama (Description), Yayıncı (Publisher), Katkıda bulunan (Contributor), Tarih (Date), Tür (Type), Format (Format), Tanımlayıcı (Identifier), Kaynak (Source), Dil (Language), İlişki (Relation), Kapsam (Coverage) ve Haklar (Rights). › DC Terimleri 55 öğe içerir (DCMES öğeleri de dahil). › Bütün öğeler tekrarlanabilir. › 2003’ten beri DCMES bir ISO standartıdır. *

En önemli metadata standartları (devam) � Categories for the Description of Works of Arts (CDWA) › CDWA [kaynak] müze sergileri gibi kültürel nesneleri tanımlama aracı olarak oluşturulmuştur. › 1990’larda “Art Information Task Force” tarafından başlatılmıştır. › 512 kategoriden oluşur; kullanılması gereken en az 35 temel etiket belirtir. › 2005’te, CDWA kullanılarak oluşturulan metadata kayıtlarının XML serileştirilmesine izin veren CDWA Lite geliştirilmiştir. › Bütün öğeler tekrarlanabilir.

En önemli metadata standartları (devam) � Metadata (MODS); Object Description Schema › Doğrudan MARC 21’den türetilmiştir ve MARC tanımlarını sadeleştirmek için geliştirilmiştir. › MODS, XML’e dahil edilir; o nedenle MODS ile uyumlu bütün metatadata kayıtları aynı zamanda XML ile de uyumludur. › MODS özellikle dijital kaynakların zengin tanımını yapmayla ilgilenir.

En önemli metadata standartları (devam) � Lightweight Information Describing Objects (LIDO) › LIDO mevcut müze şemaları üzerine oluşturulmuştur, özellikle bir ISO standardı olan CIDOC CRM ile. › LIDO ayrıca CDWA Lite ve museumdat standartları ile uyumludur. › LIDO bir harmanlama şemasıdır ve koleksiyon yönetimi için kullanılmamalıdır. › Daha çok kurumların online koleksiyonlarının veritabanı ve portalları için zengin metadata sunmak üzere oluşturulmuştur. › LIDO kaydı 7 alana ayrılır: �Nesne tanımlama – nesne hakkında temel bilgi �Nesne sınıflama – nesnenin türü hakkında bilgi �İlişki – nesnenin şunlarla ilişkisi: konu ve diğer nesneler �Olay – nesnenin yer aldığı olaylar: Oluşturma, satın alma, sergi, vb. �Haklar – hizmet ortamına harmanlanan nesne, metadata ve dijital vekil ile ilgili haklar konusunda bilgi. �Kayıt – kayıt hakkında temel bilgi �Kaynak – hizmet ortamına (örneğin Europeana) sağlanan dijital kaynak hakkında temel bilgi.

En önemli metadata standartları (devam) � General International Standard Archival Description (ISAD ) ve Encoded Archival Description (EAD) › ISAD [kaynak] arşiv materyalinin biçim veya amacına aldırmadan uygulanabilecek arşive ait tanımlama için genel kurallar belirtir. 26 öğeden oluşur, bir arşiv girişi için eksiksiz tanımlama oluşturmak üzere kullanılabilir. › EAD [kaynak] standartlaştırılmış XML şemasıdır, arşiv erişim araçlarından veriyi artırmak için geliştirilmiştir. Erişim araçları genel metadata kaydından biraz farklıdır; daha uzundur, daha açıklayıcı ama oldukça yapısaldır.

En önemli metadata standartları (devam) � Metadata encoding and transmission standard (METS) › METS, tanımlayıcı bir metadata standartı değildir; daha çok karmaşık dijital kütüphane nesneleri için standart bir veri yapısı sağlamak üzere tasarlanmıştır. › XML tabanlı bir şemadır, şunlar hakkında bilgiler içeren bir doküman oluşturmaya izin verir: �nesne yapısı, örneğin uygun sırada bir kitaptaki sayfaların listesi �birleşik tanımlayıcı (örneğin bir DCMES veya MODS metadata kaydı) ve yönetimsel (örneğin dijitalleştirme süreci hakkında bilgi) metadata �nesnenin içeriğini veren dosyalara linkler; ayrıca içeriği bir METS kaydının içine koymak mümkündür.

Metadata nasıl oluşturulur? � Gerekenleri belirleme › Koleksiyonunuzun amacı nedir? Koleksiyonu kimler kullanacak? Ne kadar büyük olacak? Metadata hazırlamak için ne kadar zamanınız var? � Alandaki en iyi uygulamayı araştırın › Diğer kurumlar tarafından oluşturulmuş benzer dijital koleksiyonları araştırın. Sorular sorun: Bu neden bu şekilde yapıldı? Neden bu değil de diğer standart kullanıldı? , gibi.

Metadata nasıl oluşturulur? (devam) � Bir metadata şeması ve ek kaynaklar (örneğin kontrollü sözlük) seçin/oluşturun › İhtiyaçlara/gereken şeylere bir bakın, diğerlerinin getirdiği çözümlere bakın, olası metadata standartlarını ve kontrollü sözlük veya konu başlığı gibi ek kaynakları araştırın. › Uygulama profili veya mevcut metadata standardı için uzantı oluşturmayı düşünebilirsiniz. � Seçilen metadata araçlarının nasıl kullanılacağını öğrenin › Muhtemelen kullanırken öğreneceksiniz ama olanak varken seçeceğiniz şema konusunda deneyimi olan diğer uzmanların bilgisine başvurmak önemlidir. › Seçilen şemayla başkası çalışacaksa, nasıl kullanılması gerektiğini anlatın, birlikte dahili metadata oluşturma rehberleri hazırlayabilirsiniz. › Metadata oluşturun veya transfer edin (import).

Metadata nasıl oluşturulur? (devam) � Metadata oluşturma › Bir kaynağı tanımlama için ne kadar zaman harcayabileceğinize karar verin. › Çalışmanızın konusu olacak nesneyi inceleyin, bilgi kaynaklarını belirleyin, gerekli bilgiyi toplayın. › Verilen nesnenin tanımını hazırlayın. › Tanımı metadata kayıt defteri/dosyalar/dijital kütüphane içinde depolayın. � Metadata transfer etme › Eğer verilen nesnenin tanımı başkası tarafından hazırlanmışsa onu kullanmaya çalışın. Metadatayı mevcut kütüphane kataloğundan veya diğer başka kaynaktan transfer edebilirsiniz. › Transfer ettiğiniz tanımın sizin beklentilerinizle ve seçtiğiniz metadata şeması ile tam olarak uyumlu olup olmadığını kontrol etmeyi unutmayın.

Metadata nasıl oluşturulur? (devam) � Metadata kalitesini değerlendirin › Eğer transfer edilen tanım fiziksel nesneye ait ise, yanlış kavramlardan kaçınmak için tanımı gözden geçirin. › Doğruluk kriterleri belirleyin, eğer mümkünse harici bir doğrulayıcı (validator) ile metadatayı doğrulayın. � Zaman içinde metadatayı uyarlayın › Koleksiyonunuzun kullanıcılarının kimler olacağı ortaya çıktığında, kaynakların kullanımını artırmak için metadatanızı uygun şekilde uyarlamak gerekebilir. › Europeana gibi daha geniş kapsamlı girişimlere katılmak için de metadatayı uyarlamak gerekebilir. *

Hangi metadata şeması bizim için daha uygundur? � Marie R. Kennedy tarafından formüle edilen sorular: › › › › Koleksiyonu kimler kullanacak? Koleksiyon katalogcusu kim? Ne kadar zamanınız/paranız var? Koleksiyonunuza nasıl erişim sağlanacak? Koleksiyonunuzun diğer koleksiyonlarla ilgisi nasıldır? Koleksiyonunuzun kapsamı nedir? Metadatanız harmanlanacak mı? *

Kurum içi metadata rehberleri hazırlamak gerekli midir? Kendi metadata rehberlerinizi geliştirmeniz gerekir çünkü; � Neden o standartı seçtiğinizi açıkça belirtmenize izin verecektir. � Bu sayede kendi deneyimlerinizi başka uzmanlarla paylaşabileceksiniz. � Böyle bir dokümanın halka açık olması, koleksiyonu gözden geçiren ve tarayan kullanıcılarınız için de yararlı olabilir. � Bir süre sonra muhtemelen neden bir çözümü diğerine tercih ettiğinizi unutursunuz. Kurumiçi metadata rehberleri, güncel ve gelecekteki koleksiyonlarınızın daha iyi gelişmesi için büyük bir kaynak olacaktır.

Tarama ekipmanı � Tarama (scanning); dijitalleştirme iş akışının temel bölümüdür. � Tarama ekipmanı, görüntü yakalama aletleri anlamında kullanılmaktadır: › her tür tarayıcı ile › dijital kameraları kapsar.

Tarama ekipman türleri � Düz yataklı (flatbed) tarayıcılar › Düz yataklılar › Otomatik doküman tutucular › Üstten kitap tarayıcılar

Düz yataklı

Otomatik doküman tutucu

Üstten kitap tarayıcı

Tarama ekipman türleri (devam) � Kağıt beslemeli (sheetfeed) tarayıcılar Düz yataklı tarayıcılarla aynı teknolojiyi kullanır fakat işin çıktısını en üst düzeye çıkartır ve genellikle kaliteden ödün verir. İş miktarı çok olan işletme ortamları için düzenlenmiştir, oldukça düşük çözünürlükte siyah-beyaz veya gri tonlamalı tarama yapar.

Kağıt beslemeli tarayıcı

Tarama ekipman türleri (devam) � Tambur (drum) tarayıcılar En yüksek çözünürlük, en yüksek kalitede tarama yapan tarayıcı türüdür fakat oldukça pahalıdır ve yavaş çalışır. Ayrıca hassas dokümanlar için uygun değildir ve yüksek işletim becerisi gerektirir.

Tambur tarayıcı

Tarama ekipman türleri (devam) � Mikrofilm tarayıcıları Rulo film, fiş ve apartür kartlar (mikrofilm kartı) için uzmanlaşmış bir alettir. Bir mikrofilm tarayıcıdan iyi ve tutarlı kalite elde etmek zor olabilir çünkü işletim açışından karmaşıktır. Ayrıca çok az iyileştirme kapasitesi sunar.

Mikrofilm tarayıcı

Tarama ekipman türleri (devam) � Slayt tarayıcıları Mevcut slayt kütüphaneleri ve 3 boyutlu nesnelerin fotoğrafları ile doğrudan taramaya elverişli olmayan dokümanların dijitalleştirilmesi için kullanılır.

Slayt tarayıcı

Tarama ekipman türleri (devam) � Dijital kameralar, kamera gözleri ile bir tarayıcıyı birleştirip en üst kalitede görseller üretebilen çok amaçlı araçlardır. Düz yataklı tarayıcılara göre yavaş ve kullanımı zor olmasına rağmen dijital kameralar çok çeşitli doküman ve nesnelere uyarlanabilir; en hassas materyaller bile emniyetli bir şekilde kaydedilebilir. Ancak dış ışıklandırmaya ihtiyaç duyduğu için, ışığın vereceği zarar endişe yaratabilir.

Dijital kamera

Uygun tarayıcı nasıl seçilir? � Çeşitli kağıt boyutlarını ( A 4, A 0), doküman türlerini (tek yaprak, ciltli) ve ortamı (yansıyan, şeffaf) işleyebilecek mi? Çok kötü durumdaki bir nesneyi bile taramak mümkün mü? � Bu tarayıcı, hedefimize uygun kalitede görseller üretebilecek mi? � Bu tarayıcı üretim için hedeflediğimiz takvime uyabilecek ve ödediğimiz paraya değecek mi? Yeterince hızlı ve kullanımı kolay mı? (. . . )

Uygun tarayıcı nasıl seçilir? (. . . ) � Doküman işleme yetenekleri nelerdir? � İş zamanı, arızasız geçen ortalama süresi ve ömür boyu kapasitesi nedir? � Ne tür bakım/servis hizmetleri mevcuttur?

Grafik olarak ileri işleme Grafik ileri işleme şu durumlarda kullanılmalıdır: � › › › � tarayıcı ayarındaki hataları düzeltmek için görüntüyü döndürmek için görüntüleri istenen dosya formatına çevirmek için Grafik ileri işleme Photoshop veya GIMP gibi grafik yazılımlar kullanılarak yapılabilir.

Metin yakalama � Tarama sonucu elde edilen görüntüden metni yakalamak için genellikle iki yol vardır: › bir görüntüden metin yakalanır ve Notepad gibi bir metin editörü kullanılarak yazılır, veya › görüntüyü yorumlayıp dijital metni otomatik olarak hazırlayan, bu iş için yapılmış bir yazılım kullanılabilir.

Metin yakalama (devam) � İlk seçenek basit görünmekle birlikte çok pahalı ve yavaştır. � Bu iş için tahsis edilmiş optik karakter tanıyıcı (OCR) yazılımları çok daha hızlıdır ve iyi sonuçlar verebilir ancak OCR, farklı puntolar ve yazı stilleri içeren eski basmalar veya dokümanlar üzerinde kullanıldığında sonuçların kalitesi kötüleşmektedir. %100 doğru dijital metin elde etmek için OCR uygulamalarından elde edilen sonuçlar, dijital kütüphanede yayımlanmadan önce kontrol edilmelidir. *

OCR yazılım performansı için ne önemlidir? � OCR çıktı kalitesini etkileyen faktörler: › › › › � doküman türü baskı kalitesi orijinal dokümanın kalitesi tarama çözünürlüğü, renk sayısı kontrast metin dili metin yerleşimi (mizanpaj) metin formatı OCR yazılımı, satın alınmadan önce denenmelidir. *

Taranmış nesnenin web sunumu versiyonu � Yüksek çözünürlükte tarama yapmak iyi bir seçim gibi görünür ama nesnenin İnternet'te sunumu ne olacak? › Yüksek çözünürlüğe sahip bir resim ana bellekte çok fazla yer tutar, mevcut bant aralıklarında indirme süreleri çok uzun olabilir. Kullanıcılar beklemeyi sevmez! � Çözüm gayet basit! Ayrı bir düşük çözünürlüklü kopya yani web'de sunum versiyonu hazırlamak. *

Taranmış nesnenin web sunumu versiyonu (devam) � Avustralya Milli Kütüphanesi gibi büyük kurumlar, orijinal dijital nesnenin aşağıdaki farklı görüntülerini gösterirler: › › › Küçük resim kopyası İzleme kopyası İnceleme kopyası Yazdırma kopyası Etkileşimli kopya

Avustralya Milli Kütüphanesi web sunum versiyonu standartları http: //www. nla. gov. au/digital/delivery. html

Taranmış nesnenin web sunumu versiyonu (devam) Hatırlanacaklar listesi � Ana kopya - yüksek çözünürlük, uzun indirme süresi › orijinal taranmış görüntüdür; bütün diğer versiyonlar, nesnenin kendisini tekrar taramaya gerek olmadan, bu kopyadan yaratılabilir. � Web sunumu versiyonları - daha düşük çözünürlük, daha kısa indirme süresi › ana kopyadan türetilmiş versiyondur; genellikle özel amaçlara hitap eder; örneğin, arama sonuçlarında küçük resim gösterme gibi. › gerekli web sunumu versiyonlarının oluşturulması, otomatik olarak dijital kütüphane yazılımı tarafından yapılabilir. *

Nesnenin web'de yayımlanması � Resimlerinizi flickr. com'a � pdf kopyalarınızı scribd. com'a � videolarınızı youtube. com'a

Nesnenin dijital kütüphanede yayımlanması � Başlamadan önce emin olunması gereken konular: › dijital kütüphaneye erişim vardır. › dijital kütüphane yazılımı, nesneleri tanımlamak için kullandığınız metadata şemasını desteklemektedir. �eğer desteklemiyorsa bir şemadan diğerine aktarma yapmak zorundasınız veya başka bir yazılım seçin › nesnelerin hazırlanan web sunum kopyalarının dijital formatı, dijital kütüphane yazılımı tarafından desteklenmektedir.

Dijital doğmuş materyal � Dijitalleştirilmiş materyalden ayrı olarak, dijital materyal olarak doğmuş dokümanlar da mevcuttur. Bu tür dokümanlar da değerli olabilir; korunmaları ve dijital kütüphanede sunulmaları gerekir. › Korumanın bu alanı çoğu zaman dikkate alınmaz oysa sadece eski gazeteleri değil aynı zamanda dijitalleştirme gerektirmeyen, zaten dijital formatta mevcut olan kaynakları da hazırlamanız ve dikkate almanız gerekir.

Dijitalleştirme yazılımlarına giriş � Dijitalleştirme yazılımları iki gruba ayrılabilir: › dijitalleştirme iş akışını sağlayan yazılımlar, › dijitalleştirme sürecini kolaylaştıran / hızlandıran / iyileştiren yazılımlar.

Ne tür yazılıma ihtiyacımız var? � Dijitalleştirme iş akışını düşünecek olursak; › Dijitalleştirme için nesnelerin seçimi �Elektronik kataloglama sistemi �İş Tablosu (Spreadsheet) › Nesnenin metadatasını hazırlama �Elektronik kataloglama sistemi �İş Tablosu (Spreadsheet) › Tarama süreci �Tarama donanım sürücüleri �Tarama ekipmanlarını yöneten yazılımlar › İleri işlem �Grafik yazılımlar �Ses ve video düzeltme yazılımları (. . . )

Ne tür yazılıma ihtiyacımız var? (devam) › Görüntülerden metin yakalama �Optik Karakter Tanıma (OCR) yazılımları �Metin editörü (düzeltmeler için) › Dijitalleştirilen nesnelerin web sunum versiyonlarını hazırlama �Sunulan dosyaların toplu işlenmesine izin veren grafik yazılımlar › Uzun dönemli koruma �Güvenli bir depolama aygıtına veya depolama hizmetine dosyaları vermeye izin veren istemci uygulaması › Nesnenin web’de yayımlanması �Dijital kütüphane yazılımı › Bütün sürecin ilerleyişini kaydetme �İş Tablosu

İleri işleme - grafik yazılımlar Grafik ileri işleme şunlar için uygulanır: � tarayıcı ayarlarındaki hataları düzeltme (bazen mümkündür), � görüntünün yönünü ayarlama � görüntüleri istenen formata çevirme, vb.

İleri işleme - grafik yazılımlar (devam) � Ücretsiz yazılımlar: › GNU Image Manipulation Program – GIMP, http: //gimp. org/ › Picasa, http: //picasa. google. com/ › Inkscape, http: //www. inkscape. org/ › Scribus, http: //www. scribus. net/ › Hugin, http: //hugin. sourceforge. net/ › Adobe Acrobat Reader, http: //get. adobe. com/reader/ › Gsview, http: //www. ghostscript. com/

İleri işleme - grafik yazılımlar (devam) � Ücretli yazılımlar: › Adobe Photoshop, http: //www. adobe. com/products/photoshop/ › Corel Paint Shop Pro, http: //www. corel. com/paintshoppro

İleri işleme - Ses ve video düzenleme yazılımları � Ücretsiz yazılımlar: › › › Audacity, http: //audacity. sourceforge. net Open. Shot Video Editor, http: //openshotvideo. com Pi. Ti. Vi, http: //pitivi. org VLC media player, http: //www. videolan. org/vlc Windows Movie Maker, http: //download. live. com/moviemaker › Virtual Dub, http: //www. virtualdub. org/

İleri işleme - Ses ve video düzenleme yazılımları (devam) � Ücretli yazılımlar: › Adobe Audition, http: //www. adobe. com/products/audition/ › Adobe Premiere, http: //www. adobe. com/pl/products/premiere/ › Apple Final Cut, http: //www. apple. com/pl/finalcutstudio/

Metin dokümanları/OCR yazılımı � Ücretsiz yazılımlar: › Open. Office, http: //openoffice. org › Google Docs, http: //docs. google. com › Sun PDF Import Open Office Extension, http: //extensions. services. openoffice. org/project/pdfimport › PDFedit , http: //pdfedit. petricek. net/en/index. html › Tesseract, http: //code. google. com/p/tesseract-ocr/ › OCRopus, http: //code. google. com/p/ocropus/ › Free. OCR, http: //www. paperfile. net/

Metin dokümanları/OCR yazılımı (devam) � Ücretli yazılımlar: › Microsoft Word, http: //office. microsoft. com/word/ › ABBYY Fine. Reader, http: //finereader. abbyy. com/ › Document Express (Dj. Vu) , https: //www. caminova. net/en/products/? src=products 2. aspx › Adobe Acrobat, http: //www. adobe. com/products/acrobat/

Web sunumu versiyonu � Ücretsiz yazılımlar: › PDF 2 DJVU, http: //code. google. com/p/pdf 2 djvu/ › Bull. Zipfree PDF printer, http: //www. bullzip. com/products/pdf/info. php › Zoomify. Express, http: //www. zoomify. com/express. htm › Lame encoder, http: //lame. sourceforge. net › Nero AAC CODEC, http: //www. nero. com/eng/downloadsnerodigital-nero-aac-codec. php › FFmpeg, http: //ffmpeg. org › Irfanview, http: //www. irfanview. com/ › Image. Magick, http: //www. imagemagick. org/ › Opti. PNG, http: //optipng. sourceforge. net/

Nesneyi dijital kütüphanede yayımlama � Nesneyi (veya web sunum versiyonunu) ve onun metadatasını dijital kütüphanede yayımlamak için bir dijital kütüphane yazılımına ihtiyacınız vardır. � Kendi başınıza böyle bir yazılım edinmeniz gerekli olmayabilir, belki başka kurumların izin vermesiyle kendi nesnelerinizi onların dijital kütüphanesinde yayımlayabilirsiniz.

Dijital nesne nedir? � Dijital nesne; kütüphanede bulunan bir kitap, gazete sayısı veya başka bir nesnenin dijital temsilcisidir. Öğeleri; › Tek tanımlayıcı (Unique identifier) › Metadata › İçerik

Dijital kütüphane nedir? � Dijital kütüphane normal bir kütüphane gibidir ama kağıttan üretilmiş kitap, gazete, vb. yerine onların dijital temsilcileri ile çalışır. � Dijital kütüphane sadece dijital nesnelerle doldurulmuş bir yazılım sistemi değildir; aynı zamanda bunların arkasında yer alan ve dijital kütüphaneyi işleten bütün bir kurumdur.

Bir kütüphanenin temel görevleri

Dijital kütüphanenin temel görevleri � Kaynakları paylaşma � Kataloglama � Koruma

Dijital bir kütüphane nasıl çalışır?

* Dijital kütüphanenin avantajları � 7/24 açık olması � Kolay arama ve gözden geçirme � Dijital materyallerin korunması � Bilginin kolayca güncellenmesi � Bilginin yeni formları � Mevcut yazılım sistemi ile otomatik bilgi değişimi

Dijital kütüphaneyle kimler etkileşim içindedir?

* Dijital kütüphaneyle kimler etkileşim içindedir? (devam) � Yönetim � Üreticiler � Tüketiciler

* Popüler dijital kütüphane örnekleri � Project Gutenberg (http: //www. gutenberg. org/) � World Digital Library (http: //www. wdl. org/) � Europeana (http: //www. europeana. eu/) � Internet Archive (http: //www. archive. org/) � Google Books (http: //books. google. com/)

* Dijital kütüphanenin temel işlevleri � Dijital nesne sunma � Dijital kütüphanede arama (search) � Dijital kütüphanede gözden geçirme (browsing)

Kendi dijital kütüphanenizi kurmaya karşı birine katkıda bulunma mevcut Sorumluluk Kendi dijital kütüphanenizi geliştirme Mevcut bir dijital kütüphaneye katılma Dijital içerik ve metadata hazırlamaktan sorumlu. Dijitalleştirme standartlarının tanımı , uyarlanması ve prensipler oluşturulması gereklidir. Devamında bakım gerekir. Dijital içerik hazırlamaktan sorumlu , genellikle ev sahibi kurumun koyduğu standart ve prensiplere uymak gerekir. Personel eğitimi İçerik hazırlama, yönetim süreci ve kalite kontrolü gibi alanlarda uzman personel gerekir. Ömür boyu öğrenme ihtiyaçları karşılanmalıdır. İçerik hazırlamak için personel gerekir. Eğitim gereklidir ama ev sahibi kurum tarafından karşılanabilir. İşlev geliştirme Yeni işlev sağlamaktan sorumludur, ister kurum içinde geliştirilsin, ister dış kaynak kullanılsın. IT sistemi için teknik eleman gerekir. Bu alanda sorumluluğu yoktur. Önerilerde bulunabilir ama dikkate alınmak zorunda değildir. Kalite kontrolü Raporlar hazırlanmalı ve ölçümler yapılmalıdır. Kalite kontrol yöntemleri geliştirilmeli ve aktif olarak uygulanmalıdır. Dijital içerik hazırlamayla ilgili temel kalite kontrollerinin yapılması gerekir. Politika belirleme Politikaların tanımlanması ve sonra uygulanması gerekir. Tanımlanmış politikalara uyulması gerekir.

Kendi dijital kütüphanenizi kurmaya karşı mevcut birine katkıda bulunma (devam) � “Acaba kurumum dijital bir kütüphane kurup yürütebilir mi? ” sorusunu yanıtlamak için önce aşağıdaki soruları yanıtlamak gerekir: › Kurumum yüksek performanslı sunucular ve geniş bantlı hızlı Internet erişimi dahil teknik alt yapı bakımı için mali kaynaklara sahip mi? › Kurumum dijital kütüphane kurulumu, yapısal düzenleme, bakım ve daha ileri geliştirme için uzman teknik personele sahip mi (veya personel alımı için mali kaynaklara)? › Kurumum planlama, dijitalleştirme süreci, kalite kontrolü vb. işlemler için uzman personel dahil, dijital kütüphane yönetimini güvence altına alacak mali kaynaklara sahip mi?

* Dijital kütüphane planlama � Projenin tanımı › projenin amacı ve hedefi, hedeflenen kitle, projenin planlanan hedefleri ve çıktıları nelerdir? › hedef ve çıktılar nasıl ve ne zaman gerçekleştirilecektir? � Ayrıntılı plan hazırlama için gerekli hususlar: › Bu projenin hedeflerini gerçekleştirmek üzere uzman personel. › Etkili proje yönetim teknikleri; proje planında yer alan bütün faaliyetleri kontrol altında tutabilecek proje yönetimi. › Değerlendirme planı; proje hedeflerini ve çıktılarını tanımlayıp geliştirmek. › Projenin çıktılarıyla ilgili pazarlama ve yayma stratejisi; etkili iletişim planı, tanımlanmış hedef kitle, karşılıklı çalışabilirlik stratejisi, ulusal ve uluslararası işbirliği. › Bakım ve iyileştirmeler; yazılım, donanım, diğer ekipman için planlama, devam eden iş akışını ve mevcut durumunu analiz etme ve buna dayanarak daha ileri iyileştirmeler belirlemek.

* Dijital kütüphane planlama (devam) � Proje planlamaya ve gelişimini kontrol etmeye yardımcı bazı yazılım araçları; › PRINCE 2 (PRojects IN Controlled Environment, sürüm 2) › PMBOK Rehberi (Project Management Body of Knowledge)

* Dijital kütüphane planlama (devam) � JISC Digital Media’ya göre olası risk alanları: › Proje yönetimi › Personel › Ekipman/sistemler › Dijitalleştirme › Metadata › Sunum ve yönetim

* İşlerin düzenlenmesi � İnsanlar, görevler ve sorumluluklar � Dijitalleştirme iş akışının tanımlanması ve performans � İzleme, iyileştirme ve geliştirmeler

* İşlerin düzenlenmesi (devam) � İnsanlar, görevler ve sorumluluklar: “Kültürel Miras Web Hizmetleri Geliştiricileri için İyi Uygulama Rehberi” adlı kaynağa göre dijitalleştirme projesinde 5 kilit görevli vardır: �Proje Yöneticisi �Teknik Görevli �Bilgi ve İletişim Görevlisi �Değerlendirici �Öğrenme kaynağı yaratıcısı

* İşlerin düzenlenmesi (devam) � Dijitalleştirme iş akışını tanımlama ve uygulama › › › › › Dijitalleştirilecek orijinal eserlerin seçimi Dijitalleştirme için hazırlık Orijinal eserlerin dijitalleştirme laboratuvarına taşınması Tarayıcı, kamera vb. araçlar kullanılarak görüntülerin yakalanmasına dayanan dijitalleştirme süreci Gerekirse orijinal eserlerle ilgili koruma işi Uzun dönemli koruma amacıyla dijital ana dosyanın arşivde saklanması Dijitalleştirilen eserlerin metadatasını hazırlama Görüntü işleme Görsellerin kalite kontrolü Dijital kütüphane yazılım ortamında sunum dosyalarının online olarak yayımlanması.

* İşlerin düzenlenmesi (devam) � İzleme ve iyileştirmeler: “Kültürel Miras Web Hizmetleri Geliştiricileri için İyi Uygulama Rehberi” adlı kaynağa göre: › Sadece plana aykırı faaliyetler için olağan dışı durum raporları hazırlanmalıdır. › Proje süreci ve mali konularla ilgili düzenli raporlar, kurumun üst yönetimi için önceliklidir ve tercihen üç aylık ama en azından yıllık olarak hazırlanmalıdır. › Raporlara dayanarak çeşitli onarma çalışmaları yapılmalı ve iyileştirmeler bütün proje çerçevesinde sunulmalıdır.

* Metadata şeması ve çok dillilik � � � � � Dijital koleksiyonun amacı nedir? Bu koleksiyonu oluşturmak için amaç ve hedefler nelerdir? Hedeflenen kullanıcılar kimlerdir? Hangi bilgiye ihtiyaçları vardır ve kendilerine özgü bilgi-arama davranışları nasıldır? Erişilecek materyaller koleksiyon düzeyinde mi, yoksa bireysel materyal olarak mı erişilecek veya ikisi de mi? Nesnenin çoklu versiyonları veya görüntülerinin birbirinden ayrılması gerekiyor mu? Koleksiyon veya koleksiyonun nesneleri, dijital koleksiyon oluşturulmadan önce metadataya sahip olacak mı? Hangi konu alanları kapsanacak? Bu konuda yaygın olarak kullanılan metadata standartı nedir? Bu alanda kurumlar tarafından kullanılan metadata standartı nedir? Özellikle bu koleksiyon için en uygunu hangisidir? Bir tanımlamanın ne kadar zengin olması gerekir ve metadatanın hiyerarşik ilişkileri yansıtması gerekir mi?

* Metadata şeması ve çok dillilik (devam) � Dijital nesneleri tanımlamak amacıyla seçilen metadata standartının aşağıdaki ilkelere uyması gerekir: › Metadata, şimdi ve gelecekteki kullanıcılar tarafından kullanılan ve koleksiyondaki dijital nesnelerin türü için kullanılan standartlara uygun olmalıdır. › Metadata karşılıklı çalışabilirliği desteklemelidir, yani dış kullanıcılar veya sistemler tarafından genel bağlamda kullanışlı olmalıdır. › Metadata, otorite kontrolü ve içerik standartları kullanmalıdır, yani belirli bir metadata öğesi için kontrollü terimler seti kullanılması önerilir. Örnek olarak; dil öğesinde ISO-639 sandartı kullanılabilir. › Metadata, dijital nesnenin durumu ve kullanım şartlarıyla ilgili açık ifadeler içermelidir. › Metadata, uzun-dönemli korumayı desteklemelidir yani depolanan verinin ileride yorumlanması için yapısal ve teknik metadata içermelidir. › Metadatalar da nesnedir, bu nedenle iyi nesne kalitesine sahip olmalıdırlar; tekil tanımlama (unique identification), otorite, doğruluk, arşivlenebilirlik ve devamlılık gibi.

* Metadata şeması ve çok dillilik (devam) � Genellikle dijital kütüphanenin web portalı düzeyinde çok dilli olmasına karar verilir ancak metadata tanımında orijinal dil (kurumun ülkesinde kullanılan dil) kullanılır.

* Son ayarlamalar ve dijital kütüphaneyi başlatma � Dijital kütüphane web portalının kullanıcı arayüzü için logo ve tema seçimi, � Hedeflenen kullanıcılarla ilgilenme ve onların dikkatini dijital kütüphane projesine çekme: �Kullanıcıların geri bildirimde bulunmalarına fırsat vermek, �“Nasıl yapılır” materyalleri sağlamak, �Kullanıcılara dijital kütüphaneye katkıda bulunma, onun bir parçası olma fırsatı vermek.

* İyi koleksiyonlar nasıl oluşturulur? � NISO iyi koleksiyon ilkeleri: 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. İyi bir dijital koleksiyon, üzerinde anlaşılmış ve koleksiyon oluşturmaya başlanmadan önce belgelenmiş, açık bir koleksiyon geliştirme politikasına göre oluşturulur. Koleksiyonlar tanımlanmalıdır; böylece bir kullanıcı koleksiyonun karakteristik özelliklerini keşfedebilir. İyi bir koleksiyon bakımlıdır; yani kaynakları bütün yaşamları boyunca aktif olarak yönetilir. İyi bir koleksiyon geniş olarak sunulur. İyi bir koleksiyon entelektüel mülkiyet haklarına saygı duyar. İyi bir koleksiyon, kullanım verisi ve standart yararlılık ölçümlerini kaydetmeye izin veren verileri sağlama mekanizmasına sahiptir. İyi bir koleksiyon karşılıklı çalışabilirdir. İyi bir koleksiyon, kullanıcının kendi iş akışıyla bütünleşir. İyi bir koleksiyon zaman içinde sürdürülebilirdir.

* İyi koleksiyonlar nasıl oluşturulur? (devam) � Materyal şu nedenlerden dolayı seçilebilir: › Mali kaynak sağlayan dış kurumun kriterlerine uymak için › Başka bir kurumla işbirliği sağlamak için › Belirli bir yıl dönümüne rastladığı için › Aksi durumda erişilemeyecek veya sınırlı erişilecek bu materyale erişimi artırmak için › Bu materyalin korunmasını sağlamak için

İyi koleksiyonlar nasıl oluşturulur? (devam) � Materyal şu nedenlerden dolayı seçilmeyebilir: › Telif Hakları veya Entelektüel Mülkiyet Hakları › Dijital versiyonunun zaten var olması › Dijitalleştirmenin maliyeti

Entelektüel Mülkiyet Haklarına Genel Bakış � Telif hakkı koruması sonsuza kadar değildir, bir eser için geçerlilik süresi hesaplanabilir ve üretildiği ülkenin kanunlarına bağlıdır. › Edebiyat ve sanat eserleri için, eğer yaratıcısı biliniyorsa, çoğu ülkede telif hakkı, eserin yaratıcısının ölümünden itibaren 70 yıl geçerlidir. › Yayımlanmış anonim eserler için, çoğu ülkede telif hakkı yayım tarihinden itibaren 70 yıl geçerlidir.

Entelektüel Mülkiyet Haklarına Genel Bakış (devam) � Telif hakkı olmayan nesneler “kamu alanı”nın bir parçası haline gelir; bu tür nesneler EMH sınırlaması olmadan kullanılabilir. � Eğer telif hakkı sahipleri bilinmiyor veya bulunamıyorsa “öksüz eserler” ortaya çıkar. Bu durumda böyle bir kaynağı dijitalleştirmek isteyen kurum, telif hakkı ihlali riskini göze alacaktır.

* Entelektüel Mülkiyet Hakları konularında uluslararası anlaşmalar � Entelektüel mülkiyet hakları uluslararası kanun konusudur, her ülke kendi kanununu geliştirir ama bunların çok önemli üç anlaşma doğrultusunda olması gerekir: › Berne Convention (1971) › WIPO Copyright Treaty (WCT, 1996) › WIPO Performances and Phonograms Treaty (WPPT, 1996)

Telif hakkı ihlali ve adil kullanım � JISC Dijital Medyanın "Hareketsiz Görüntüler: Telif Hakkı ve Dijital Medya" adlı kaynağına göre telif hakkı ihlaline neden olan yasaklı faaliyetler: › Materyali kopyalama › Kopyaları yayımlama veya halka sunma › Gösterme, oynatma veya yayın yapma veya filme alma › Materyali uyarlama veya değiştirme

* Telif hakkı ihlali ve adil kullanım (devam) � Korunan materyalin kopyalanması yasaktır ama bazı şartlar altında nesneleri yeniden üretmek mümkündür; bu tür istisnalara adil kullanım - fair use denir. Adil kullanıma şu şartlarda izin verilir: › Ticari olmayan araştırma veya özel çalışma için kopyalama › Eleştiri veya inceleme için › Güncel etkinlikleri bildirmek için › Eğitim amaçlı › Yetkili bir eğitim kurumunda sınav amacıyla

Lisanslama � Creative Commons (CC) › Telif hakkı koruması baştan kabul edilmek koşuluyla; bir yazarın yazılı izni olmadan eserini kullanamayacağınızı belirtir. › CC lisanslarında hak sahibi, CC lisanslarından birini seçerek, kendi içeriği ile ne yapılabileceğini söyler. � GNU Free Document License (GFDL) › GFD License telif müsaadeli (copyleft) kavramı etrafında yapılandırılmıştır. �Copyleft; tek bir şart altında herkesin yeniden üretebileceğini, uyarlayabileceğini veya dağıtabileceğini varsayar; bu şarta göre sonuçta ortaya çıkan kopyalar veya uyarlamalar da aynı lisans anlaşmasına tabii olacaktır.

Lisanslama (devam) � Kurum, elinde tuttuğu haklar konusunda, şu bilgileri içeren veri kaydı tutmalıdır: › › › � Kaynağın kendisinin kimliği Hakları veren kişinin adı Verilen bütün haklar ve varsa özel istisnalar Hakların verildiği zaman periyodu Kaynağı kullanmaya izin verilen kullanıcı grupları Kaynağı kullananların yükümlülükleri (mali yükümlülükler dahil) Bütün lisans anlaşmaları izlenmeli ve gerekirse yeniden müzakere edilmelidir.

Fotoğraf/çizim/posterler nasıl dijitalleştirilir ve web'de sunulmak üzere hazırlanır? Bu derste; � Fotoğraf, çizim, resim, harita ve poster gibi hareketsiz görüntülerin nasıl dijitalleştirileceği, görüntü çözünürlükleri, uygun tarama parametreleri, � Arşiv ve/veya web sunum amaçlı hazırlanan çeşitli görüntü dosya parametreleri, (…)

Fotoğraf/çizim/posterler nasıl dijitalleştirilir ve web'de sunulmak üzere hazırlanır? (devam) � Hareketsiz görüntülerin dijitalleştirilmesi için uygun araçların nasıl seçileceği gibi bilgilerin yanısıra; › GIMP kullanarak temel görüntü ileri işleme (görüntüyü döndürme, kırpma) › görüntüyü farklı dosya formatları ve çözünürlükleri arasında değiştirme/dönüştürme › harita, poster gibi büyük nesneleri dijital kamera ya da Hugin gibi bir görüntü birleştirme aracı kullanarak dijitalleştirme › Google Maps Image Cutter ve Zoomify araçları kullanarak etkileşimli görüntüler yaratma › Irfan. View kullanarak toplu işlem ve bir grup görüntüyü bir formattan başka bir formata dönüştürme uygulamalarını gördük.

Metin içeren nesneler nasıl dijitalleştirilir ve web'de sunulmak üzere hazırlanır? � Kitap, gazete gibi metin içerikli nesnelerin dijitalleştirilmesi ve sunumu, › tarama parametreleri ve araçlarının seçimi › görüntüden metin yakalama yöntemleri › metin içeriği için hem arşivleme hem de web sunum formatı seçimi � OCR yazılımının yönetim yolları, › › Fine. Reader kullanımı otomatik metin tanıma sonuçlarının düzeltilmesi dijital nesnenin web sunum versiyonunun hazırlanması metin içeren belgelerin otomatik olarak işlenmesine olanak veren OCR sunucusu kavramı hakkında bilgi edindik.

Ses ve videolar web üzerinden sunulmak üzere nasıl hazırlanır? Dijital işitsel ve video içeriğin webde sunuluşuna dair önemli yaklaşımları, � Bu materyallerin yaratılması ve korunmasıyla ilgili sorunları, � › Video ve işitsel içeriğin; �uzun dönem korunmasına, �web üzerinde sunumuna ve �yayımlanmadan önce düzenlenmesine yönelik uygun dosya formatı, araçlar ve/veya yöntemlerin seçimi.

Ses ve videolar web üzerinden sunulmak üzere nasıl hazırlanır? (devam) � İşitsel işlemeye ilişkin olarak; › Audacity işitsel editörü kullanarak işitseli yayımlanmaya hazır duruma getirme, › Lame kodlayıcısı kullanarak işitsel dosyasını bir formattan başka bir formata dönüştürme, › Media Monkey kullanarak metadatayı işitsel dosyasına ekleme ve › İşitseli web üzerinde yayımlama, � Video işlemeye ilişkin olarak da; › Virtual Dub editörü kullanarak videoyu yayımlanmaya hazır duruma getirme, › Win. FF ve ffmpeg kullanarak videoyu bir formattan başka bir formata dönüştürme ve › videoyu web üzerinde yayımlama konularında bilgi edindik.

Heykel/anıt ve diğer 3 boyutlu nesneler nasıl dijitalleştirilir ve web'de sunulmak üzere hazırlanır? � 3 B nesnelerin dijitalleştirilmesine ilişkin temel yaklaşımlar, � 3 B dijitalleştirmenin orijinal nesnenin korunmasında oynayabileceği rol, � 3 B nesnenin dijital ortama aktarılması, arşiv ve web sunum versiyonlarının hazırlanarak web üzerinde kullanıma sunulması, hakkında bilgiler edindik.

Dijital Ana Kopya nedir ve neden bu kadar önemlidir? � Dijital ana kopya, tarama işlemi sırasında yaratılan orijinal dosyadır. � Tarama işleminin mümkün olduğunca az yapılması gerektiğinden, dijital ana kopya mümkün olan en üst düzeyde detay göstermelidir. � Detay düzeyi ya da dijital bilginin miktarı, dosyanın boyutu ile doğrudan ilgilidir.

Dijital Ana Kopya nedir ve neden bu kadar önemlidir? (devam) � Dosya boyutu tarama parametrelerine bağlıdır: › 300 DPI çözünürlükle kayıpsız sıkıştırılmış bir TIFF görüntüsü 40 MB’tan fazla yer tutabilir. › Standart TV kalitesinde (25 kare/dk. ), 720 x 576 pixel çözünürlüğündeki bir saatlik sıkıştırılmamış video, 93 GB yer kaplar.

Dijital Ana Kopya nedir ve neden bu kadar önemlidir? (devam) � Ya dijital doğmuş materyaller? › Dijital ana kopya kavramı dijital doğmuş materyaller için de geçerlidir. Bu kavram dijital metinleri, grafikleri, dijital ses kayıtlarını ve dijital videoları kapsar.

Uzun süreli dijital koruma � Uzun süreli dijital koruma; dijitalleştirme ve dijital kütüphanelerle ilgili çeşitli kavramları da beraberinde getirir. � Aynen analog nesnelerde olduğu gibi dijital içerik de çeşitli tehditler altındadır. Bunlar; › › Formatın eskimesi, Taşıyıcının bozulması, Taşıyıcının eskimesi, Nesnenin entelektüel içeriğini düzgün biçimde yorumlamak için yeterli bilginin bulunmaması, › Kurumsal sürdürülebilirliğin zarar görmesi. � Uzun süreli koruma basit bir sorun değildir. Dijitalleştirme iş akışının tüm süreçleri içerisinde bu tehditlerin tamamının göz önünde bulundurulması gerekir.

Dijital ana kopyayı nerede saklamalı? � Fiziksel › › bir taşıyıcıda CD DLT (Dijital lineer bant) DVD Sabit disk �USB harici sabit disk � 3, 5 inch sabit disk

Dijital ana kopyayı nerede saklamalı? (devam) � Depolama hizmet alımı › Ulusal veri depoları › Çevrimiçi yedekleme hizmetleri › Basit depolama hizmetleri � Bu hizmetlerden biri kullanılarak; depolamayla ilgili oluşabilecek hasar görme, veri kaybına yol açacak kazalar, vb. sorunların oluşması engellenebilir.

Dijital ana kopyayı nerede saklamalı? (devam) � Checksum dosyası › Checksum; dosya içeriğinin analizi üstüne oluşturulan bir tür dosya tanımlayıcısıdır yani kontrol dosyasıdır. › Checksum algoritmaları içeriğin değiştirilip değiştirilmediğini kontrol eder. › Yararı nedir? �Fiziksel taşıyıcılar hasar görebilir. Bunun sonucunda bazı veriler kaybolabilir , bozulabilir ya da değişebilir. Eğer dijital ana kopyanına bir checksum dosyası kurulursa, en azından ana kopyanın hala okunabilir ve doğru olup olmadığı anlaşılır.

Arşiv biçimi nasıl seçilir? � Arşiv biçimini karakterize etmesi gereken temel özellikler › › › › Açık ve yaygın şekilde kullanılan standartlar Güçlü, sağlıklı Esnek Platform bağımsız Metadata yerleştirmeye elverişli Dönüştürme mekanizmaları mevcut Hataları tespit etme ve bozulmuş dosyaları onarma mekanizmaları mevcut.

* Bir nesne dijital bir kütüphanede nasıl yayımlanır? � Dijital kütüphane yazılım platformları › Ücretsiz yazılımlar �Dspace �Greenstone �Eprints › Paralı yazılımlar �VTLS Vital �Ex. Libris Digi. Tool �d. Libra

Internet'te dijital nesneler nasıl tanıtılır? � Dijital nesneler neden tanıtılmalı? › Dijitalleştirme sürecinin tüm aşamaları en iyi yöntemlerle yürütülse bile beklenen sonuçlar elde edilemeyebilir. › Dijital nesnelerin dijital kütüphanede yayımlanması, birilerinin onları bulup okuduğu anlamına gelmez. � Dijital nesneler nasıl tanıtılmalı? › Internet üzerinde pazarlama; ucuz ve etkili olması nedeniyle bunun için ideal bir yoldur.

Dijital kütüphane tanıtımı � Web sayfası, dijital kütüphanenin, kullanıcıların en çok etkileşimde bulundukları bölümüdür. � Web sayfasının dikkat çekmesi için karşılanması gereken önemli gereksinimler; �Arama motorunun getirdiği sonuçlarda ilk sıralarda yer almak, �Okuyucuların siteyi hemen her gün ziyaret etmesi için nedenlerinin olması, �Ödüllü anket, �Ekran koruyucu ve duvar kağıdı gibi dijital hediyeler, �İngilizce ana sayfa.

* Dijital kütüphane tanıtımı – SEO � SEM – Search Engine Marketing › SEO – Search Engine Optimization

Dijital kütüphane tanıtımı topluluklar � Çevrimiçi › › › › topluluklar; Tartışma grupları Elektronik posta listeleri İnternet forumları Internet Relay Chat (IRC) Çevrimiçi sohbet Web portalları Bloglar

Kullanıcılara dijital nesne sağlama � Dijital nesneler dijital kütüphanenin web sayfasında nasıl tanıtılır? (dijital kütüphaneyi düzenli ziyaret eden kullanıcılar için) › › Yeni eklenen nesnelerin listesi Tavsiye edilen nesnelerin listesi En çok görüntülenen nesnelerin listesi En yüksek oy alan nesnelerin listesi

Kullanıcılara dijital nesne sağlama (devam) � Dijital nesneler dijital kütüphanenin web sayfasında nasıl tanıtılır? (dijital kütüphanedeki nesnelere ilgi duyan ancak sayfayı düzenli ziyaret etmeyen kullanıcılar için) › Web besleme (RSS) › E-posta gazeteleri

Kullanıcılara dijital nesne sağlama (devam) � Dijital nesneler dijital kütüphanenin web sayfasında nasıl tanıtılır? (dijital kütüphane web sayfasını hiç ziyaret etmeyen kullanıcılar için) › Başka web sayfalarında, dijital kütüphanedeki nesnelere bağlantı verilmesi, › İnsanların arkadaşlarıyla dijital nesnelerin bağlantılarını paylaşmaları, › Dijital kütüphane sayfasının dışındaki web sayfalarında dijital nesnelerin görüntülenebilmesi.

Dijital nesnelerin aranması � Kullanıcılar, dijital kütüphanenin web sayfasından arama yapabilmeliler. › Basit arama formu �Sayfanın görünür bir yerinde olmalı. › Gelişmiş arama formu �Basit arama formunun yanında buna bir bağlantı olmalı. › Arama dizinleri �Başlık dizini �Yazar dizini �Anahtar sözcük dizini

Dijital kütüphane kullanıcı arayüzünün kullanılabilirliği nasıl test edilir? � The user has a goal to achieve. The user will not be analysing how your digital library system works. The user will not read manual of your digital library system. The user will try to achieve the goal choosing the first possible option and will resign after few failures. � Good interface is effective in everyday work and easy to learn. For each element of the interface you have to decide what is better - simplicity or advanced features. Sometimes the best solution is to have both variants in separate and allow the user to switch between them.

Dijital kütüphane kullanıcı arayüzünün kullanılabilirliği nasıl test edilir? (devam) � The main page of the digital library should very straightforwardly inform the user what it the purpose of this website and how to start using it. But it should not be done by a long welcome message, but by the overall impression that site makes and by the functionality of its components. � When preparing textual information for the user or requiring the user to answer a question, you should remember that the shorter the text is, the bigger chance is that it will be read and understood. � It is enough to have 5 different users testing your website to detect up to 85% of potential usability problems. Just ask them to perform some tasks on your website and to think aloud while doing it, and observe them.

Dijital bir kütüphanenin bilgi erişim yetenekleri nasıl değerlendirilir? � Information retrieval basics › Information retrieval can be defined as process, methods and procedures used to selectively recall recorded information from a file or data. › methods or tools which are provided by the digital library to its end users. �the functionality of the tools �the usability of the tools �the quality and quantity of data on which these tools operate

Dijital bir kütüphanenin bilgi erişim yetenekleri nasıl değerlendirilir? (devam) � Digital library information architecture › On top of such architecture in most cases there is a structured set of collections. › Structured in this context means that any collection can have subcollections, allowing to design possibly large tree structures. › The collections mechanism can be used to propose the end user several arrangements of the digital library content. For example two probably most popular uses of collections are: �Thematic collections, grouping objects connected with some theme – often used in the cultural heritage digital libraries. Such collections can be based on the subject of digital objects, but can be also based on their type, language of content, etc. �Collections reflecting the structure of organization(s) responsible for a digital library – often used in digital libraries used as institutional repositories. › The order and regularity in the information architecture of your digital library bring benefits to its users. Therefore this architecture should be carefully designed and influenced by needs of your users and goals of your digital library, and not by rich software possibilities or ad hoc decisions.

Dijital bir kütüphanenin bilgi erişim yetenekleri nasıl değerlendirilir? (devam) � Searching and browsing - basic techniques of the digital library exploration › Searching and browsing are two major techniques of a digital library exploration. › The three important elements which should be considered in the context of the information retrieval during searching and browsing are: �The possibilities provided by the digital library software �The quality of the metadata, especially its coherence if it is developed by several editors �The alignment between the language used to formulate the metadata and the language used by the end users in queries

Dijital bir kütüphanenin bilgi erişim yetenekleri nasıl değerlendirilir? (devam) � Analysis of a digital library effectiveness from the end user point of view › The list of elements for a digital library analysis: 1. Quality of collections � � Description of collection as a whole, including IPR and access rights Organization of resources Description of digital objects (metadata) Credibility, exactness 2. User interface � � Service identity Functionality, including searching and index browsing Accessibility to the widest possible audience Service usability (…)

Dijital bir kütüphanenin bilgi erişim yetenekleri nasıl değerlendirilir? (devam) � Analysis of a digital library effectiveness from the end user point of view (devam) 3. Search possibilities and techniques � � � 4. Full –text search Possibility to search with different criteria and selection lists Possibility to use controlled vocabularies and indexes Possiblity to limit the query by different criteria Search techniques and text processing techniques Suggestions system Presentation of search results � � � 5. General information about search results Different options to display search results list, grouping, sorting Further limitation of search according to specified criteria Presentation of objects’ descriptions Possibility to save citation and search results Support for various file formats, availability of viewing tools Additional services � � Web 2. 0 elements Features for registered users Availability of reports and statistics Other functions and services