NEPOSREDNI DRUTVENOEKONOMSKI I DRUGI DRUTVENI FAKTORI KOJI UTIU

NEPOSREDNI DRUŠTVENOEKONOMSKI I DRUGI DRUŠTVENI FAKTORI KOJI UTIČU NA RAZVOJ KRIMINALITETA, UTICAJ EKONOMSKE KRIZE, PRIVREDNIH I DRUGIH DEPRESIJA NA RAZVOJ KRIMINALITETETA Doc. dr Osman Jašarević

Prateće posljedice ekonomske krize su: a) nezaposlenost, b) smanjena platežna sposobnost, c) nizak standard građana, d) ograničene mogućnosti investiranja, e) pojava bankrotstva, f) drugi pojavni oblici propadanja privrednih subjekata i dr.

Jedna od posljedica ekonomske krize je i društvena dezorganizacija koja po logici stvari proizvodi: porodične krize; privredne i druge depresije; porast alkoholizma, narkomanije, prostitucije i drugih oblika pošasti; krađe, prevare, paljevine; nedozvoljene oblike trgovine; nelojalnu konkurenciju; špekulacije raznih vrsta; nezakonitie transakcije, korupciju u raznim oblicima i drugo.

EKONOMSKA I SOCIJALNA DIMENZIJA KRIMINALNIH POJAVA

Ekonomski uslovi - ekonomske determinante socijalnih devijacija Za izučavanje delinkvencije od izuzetnog značaja su ekonomski uslovi razvoja društva: ekonomske krize, materijalna pozicija i status čovjeka, stanje i razlike u ekonomskom položaju određenih kategorija stanovništva – bjeda, siromaštvo, bogatstvo. Ekonomsaka kriza društva i nesigurnost pojedinaca i društvenih grupa čine opšte determinante kriminaliteta kao cjeline i pojedinih njegovih oblika.

Siromaštvo kao uzročni faktor kriminaliteta Siromaštvo je oblik stanja nepostojanja ekonomskih, socijalnih i kulturnih uslova za zadovoljenje osnovnih, socijalnih, bioloških, psioloških, kulturnih i drugih, ljudskih potreba, što se direktno ili indirektno održava na egzistenciju kroz porodične i lične uslove života. Mark Aureli je smatrao da je „siromaštvo majka zločina“. Predstavnik klasične sociološke škole Franc von List smatra da se zločin rađa iz nužde i siromaštva, a da će se poboljšanjem materijalnih uslova, kriminalitet smanjiti.

Posebne, odnosno neposredne posljedice siromaštva su: neobrazovanje, nedovoljna zaposlenost, niski prihodi, slab lični i porodični status, nedovoljna kultura, (lična, porodična i kultura društva u kome žive) negativan uticaj na emocionalni razvoj djece, pojava alkoholizma u raznim stanjima, i drugih devijantnih pojava.

Siromaštvo kao uzročni faktor kriminaliteta Tarde je smatrao, da je većina ubica i notornih kradljivaca počela svoj život kao napuštena djeca, beskućnici ili skitnice. Milutunović tvrdi, da ekonomski ugroženi slojevi i pojedinci, kada se nalaze u društveno degradiranom položaju, koji ih navodi na vršenje inkriminisanih djelatnosti, doživljavaju na svakom koraku poniženja svoje ličnosti i dostojanstva, pa zato nemaju razloga da svoje ponašanje održavaju u okviru zakona.

Bogatstvo i kriminalitet - raskošan život kao faktor uzročnosti kriminaliteta Bez obzira što je standard u razvijenim zemljama u porastu statistički podaci pokazuju da su imovinski i drugi oblici kriminaliteta u enormnom porastu. Mnogi autori smatraju da bogastvo, izobilje, parazitizam i potreba za raskošnim životom, takođe mogu biti neki od oblika kriminaliteta, odnosno faktor uzročnosti. Takav slučaj je sa organizovanim kriminalitetom povlašćenih osoba u društvenim slojevima, čega smo i sami očevidci. Težnja za bogaćenjem kod nekih osoba nema granicu kako ni u pogledu potreba tako ni u pogledu obima bogaćenja, pri čemu se ne biraju sredstva, načini ni metode za sticanje kapitala, odnosno profita enormnih razmjera, najčešće kroz najteže oblike privrednog, organizovanog kriminala i korupcije.

Faktor nezaposlenost uzrokuje kriminalitet Ova pojava bitno utiče na život i ponašanje ljudi. Jedna od najtežih posljedica nezaposlenosti je siromaštvo koje čovjeka u oskudici primorava da poseže za nelegitimnim načinima pribavljanja neophodnih dobara za život, odnosno imovinske materijalne koristi. Ova pojava devalvira i degradira potpuno status porodice i stvara kako njenu nesigurnost tako i psihičku konfuziju što dovodi do socijalno devijantnih oblika ponašanja članova porodice u vidu: prostitucije, alkoholizma, skitničenja, prosjačenja, depresije i slično.

Migracija i emigracija faktori uzročnosti kriminaliteta Migracije i emigracije, predstavljaju fizičko kretanje osoba, odnosno stanovništva u prostoru, i njihovo privremeno ili trajno preseljavanje (imigracija ili emigracija) iz jednog sociokulturnog ambijenta u drugi, iz jedne zemlje u drugu. One mogu biti uslovljene političkim ili ekonomskim činiocima, dobrovoljne ili prinudne. U novoj sredini migranti se susreću sa novim iskušenjima: alkoholizam, narkomanija, prostitucija i drugi oblici delinkvencije. Kulturni komflikti – za migrante su vezani sa problemima adaptacije, običaja, kulture, nezaposlenosti, nedostatakom stambenih, zdravstvenih i drugih uslova.

Migracije imaju često veze sa urbanizacijom, pri čemu dolaze do izražaja: problemi adaptacije, sukobi kultura, problemi kulturne akulturacije, nezaposlenost, stambeni, zdravstveni i drugi problemi.

Većina istraživača, kriminologa ukazuje na uslovljenost urbanizacije i kriminaliteta, zbog nekoliko elementarnih faktora: faktor zakona velikih brojeva-veći broj ljudi podrazumijeva i veći broj asocijalnih stanja; b) faktor pauperizacije-nezaposlenost i bijeda manifestuju se više u urbanim, nego u ruralnim područjima, c) faktor iskušenja- grad nudi mnogo više izazova za lakšu i unosniju zaradu, nego selo; d) faktor anonimnosti – individua u gradu je usamljena i nepoznata, što joj odgovara jer će teže biti otkrivena u kriminalnim radnjama; e) faktor interakcije i imitacije - nosioci delinkventnog ponašanja, žive pretežno u gradu i u svojoj sredini lakše reprodukuju kriminalce nego na selu.

Neizmjernim kriminalitetom obiluju tranzicija i recesija Pojam tranzicija ima opšte i posebno značenje u zavisnosti od oblasti u kojoj se neki proces - promjena odvija. Dakle, period tranzicije označava posebnu fazu u evoluciji nekog društva, fazu u kojoj se ono susreće sa sve većim unutrašnjim i spoljašnjim teškoćama i kada se u isto vrijeme pojavljuju novi privredni i društveni odnosi koji će se, brže ili sporije, više ili manje nasilno, proširivati i postajati uslovi funkcionisanja jednog novog društva. U kriminološkoj literaturi se nailazi na slične opise, pa je tako Petrović smatrao da bi tranzicija trebalo da podrazumijeva promjenu oblika upravljanja društvom.

POLITIČKO - IDEJNI FAKTORI KRIMINALITETA

Politički i ekonomski odnosi razbijaju iluzije o brzom putu u društvo blagostanja Kriminalizacija bitnih segmenata političkih i ekonomskih odnosa u velikom broju država u tranziciji, razbile su iluzije o brzom putu u društvo blagostanja. Umjesto tržišno upravljane ekonomije razvila se špekulativna ili siva ekonomija. Tako, dolazi do pojave sive ekonomije kroz kriminalizovanu sferu koju čine „prikrivena trgovina“, naftom, cigaretama, devizama, drogom i oružjem i sl. Svemu ovome na ruku su išle okolnost blizine alternativnih tržišta razvijenih evropskih zemalja, višestruke mogućnosti komunikacije, kakve nije poznavala ni jedna ranija epoha, velike mogućnosti putovanja, potreba za radnom snagom, komercijalizovanje seksualnosti, odnosno organizovane prostitucije koja je zapadnom tržištu davala „svježu radnu snagu“, robu iz neposrednog okruženja, što je uticalo na razvoj određenih oblika industrije i zabave.

Religija U nauci su podijeljena mišljenja o vezi značaja religije i kriminaliteta. Jedni smatraju da religija svojim propovjedima preventivno utiče na sprečavanje kriminaliteta, dok drugi smatraju da je vjeski fanatizam veoma važan kriminogeni faktor. U osnovnim religijskim dogmama i shvatanjima postojala su principijelna zalaganja religije i crkava za mir, ljudski odnos i moralne obzire koji se moraju svrstati u značajne faktore za suzbijanje kriminaliteta. Za razliku od religije, sujevjerje je imalo uvijek negativnu ulogu koja je pod vidom otklanjanja crne magije „od zlih očiju“ i slično uticala je na podsticanje kriminalnih radnji.

Religija Psihopatske crte uočene su kod većine pripadnika ekstremističkih sekti koje satanističkim ritualima mučenja, zlostavljanja, kanibalizma, samoubistva/suicida, seksualnog zlostavljanja, vrše krivična djela. Od posebno ekstremnih sekti kod nas su poznate: satanističke, ajentološka crkva i red sunčanog hrama.

Moral Naime, moral predstavlja skup usvojenih pravila ljudi u zajednici pomoću kojih se ocjenjuju vlastiti i tuđi postupci kao dobri ili loši. Tako se, pod moralom podrazumijeva svjest i osjećanje dužnosti, a povreda morala vidi se u pogledu moralne odgovornosti - sankcija. Svaki oblik kriminaliteta je povreda moralne norme, ali kriminološka misao govori o socijalno izopačenim shvatanjima moralnih vrijednosti kao kriminogenom faktoru. Najveći stepen amoralnosti čine oni koji vrše djela silovanja/protivbludne radnje, krivična djela protiv imovine, krađe, razbojništva, a najmanji oni koji su počinili neki saobraćajni delikt.

Moralna panika i kriminalitet Moralna panika se odnosi na pretpostavku da je prijetnja upućena nečemu što se smatra izuzetno važnim za društvo i državu. Vjerovatnoća da će se neki incident preuveličati i proizvesti moralnu paniku je veća ukoliko društvo prolazi kroz krizu i recesiju. Jednom kada se prijetnja identificira, putem medija se kreira panika, strah, stremljenje i nesigurnost, tad se ističu zahtjevi u društvu da se „nešto mora uraditi po tom pitanju“ kako se ne bi stvarala nesigurnost građana.

Teorija moralne panike Termin moralna panika spominje Džok Jang (Jock Young) 1971. , razmatrajući zabrinutost koja se javila u britanskoj javnosti zbog podataka zvaničnih institucija o upotrebi droga. Prvu sistematsku studiju o moralnoj panici napisao je Stenli Koen (Stanley Cohen) 1972. godine, oslanjajući se na teorije etiketiranja i interakcionizma. Opšte je prihvaćeno da je ovo doba moralne panike. Tabloidski naslovi nas iz dana u dan upozoravaju na neku novu opasnost koja proizilazi iz oslabljenog morala, dok televizijski programi ponavljaju istu priču u senzacionalističkim dokumentarnim emisijama, skoro se došlo do toga da svaka pojava može izazvati paniku, strah i krizu morala.

Moralna panika kroz analizu sociologa Kennetha Thompsona Ogleda se kroz : Aktuelnost pojma moralne panike; Klasična moralna panika - modusi i rokeri; Moralna panika u vezi sa mladima; Moralna panika zbog uličnih pljački; Moralna panika u vezi sa seksom i sidom; Moralna panika zbog propadanja porodice; Žensko nasilje i djevojačke bande; Moralna panika zbog seksa na ekranu.

Aktuelnost moralne panike Moralna panika sastoji se od pet faza, odnosno elemenata: a) Prvo se nešto ili neko definiše kao prijetnja („narodni demon”) opšteprihvaćenim vrijednostima; b) Prijetnja se u medijima prikazuje u prepoznatljivoj formi; c) Dolazi do nagloga rasta zabrinutosti javnosti; d) Javlja se reakcija vlasti i e) Panika se povlači, odnosno nestaje ili pak pokreće društvene promjene.

Kriteriji po kojima zaključujemo da je prisutna moralna panika obuhvataju: visok stepen zabrinutosti zbog ponašanja određene grupe, povećan stepen neprijateljstva prema onima koje se smatra prijetnjom, kao i nestalnost moralne panike u smislu njene kratkotrajnosti, te, nesrazmjernost između stvarne i medijski posredovane opasnosti, pri čemu se opasnosti ili prijetnje predstavljaju značajnijima nego što ustvari jesu.

Klasična moralna panika, modusi i rokeri Thompson predstavlja sociološku analizu već spomenutoga Cohena o moralnoj panici koja je izbila u Velikoj Britaniji šezdesetih godina 20. stoljeća zbog sukoba mladih modusa i rokera. Cohen je analizirao ulogu medija, pred stavnika društvene kontrole i moralnih aktivista, te samog društvenog konteksta koji, u svojoj interakciji, uspostavljaju „spiralu značenja” i pritom rezultiraju moralnom panikom. Kada je došlo do prvoga incidenta između ove dvije grupe mladih, mediji su „popisivali” incident kroz preuveličavanje, predviđanje i simbolizaciju.

Moralna panika u vezi sa mladima Thompson predstavlja radove niza autora koji se bave subkulturama mladih, prije svega istraživača Centra za savremene kulturalne studije u Birminghamu. Istraživači smatraju da je moralna panika izazvana subkulturama mladih, zapravo vrsta simboličkog gerilskog rata protiv dominantne kulture kojim se nastoji izazvati reakcija drugih.

Moralna panika zbog uličnih pljački nad ženama Na primjeru izvještavanja o uličnim pljačkama u Velikoj Britaniji započeta je analiza društvene produkcije vijesti iza koje stoji profesionalna ideologija o karakteristikama „dobrih vijesti” pomoću kojih započinje proces identifikacije (imenovanja, definisanja, povezivanja sa drugim, do tada poznatim događajima) te kontekstualizacije vijesti (smještanje u publici poznati kontekst).

Psihičko nasilje i panika Psihičkim nasiljem zlostavljač nastoji zadobiti moć i kontrolu nad žrtvom: prijetnjama, uvredama i ismijavanjem u javnosti i pred drugim osobama, potcjenjivanjem, ponižavanjem, obezvređivanjem, raznim ljubomornim ispadima, prijetnjama članovima porodice, stalnoj kontroli kretanja, zabrani korištenja novca, čini sve da žena ima loše mišljenje o sebi, da se žena stalno osjeća neuspješnom i krivom i sl.

Psihičko nasilje i panika Nasilnik/mobing moderator, zastrašivanjem dovodi ženu u situaciju da se plaši svojih postupaka i gesta, izgleda i uređivanja, razbija stvari, uništava ženinu imovinu, stalno joj prijeti, a ne isključuje se i predočavanje prijetnje oružjem. Dovodi ženu u takvo psihičko stanje da se plaši upućenih i predočenih prijetnji ili da sam čini nešto će je povrijediti, prijeti da će je napasti, da će počiniti samoubistvo, prisiljava ženu na činjenje ilegalnih radnji itd. Vijesti uglavnom koriste definicije moćnika i upravo taj strukturirani odnos medija i „povjerljivih izvora”, odnosno institucionalnih davatelja informacija i definicija, osigurava reprodukciju dominantnih ideja ili ideologija.

Moralna panika u vezi sa seksom i sidom u kojoj se autori bave metodama predstavljanja i procesom određivanja diskursa kojega mediji koriste u cilju konstruisanja stava prema događajima koji potenciraju osjećaj straha i vjerovatno moralne panike vezane za seksualnost. Bolestima, a načelno AIDSa u 1980. pridaje se moralistički značaj te se bolesnik stigmatizira.

Moralna panika u vezi sa seksom i sidom U tom procesu sve veći značaj imali su mediji koji su, kako autori navode Cohena, konstruisali„ pseudo-događaje” u kojima su glasine zamjenjivale vijesti i služile kao pomoćna improvizacija u traženju smislenog tumačenja događaja. Iako mediji svakako mogu potencirati moralnu paniku, Simon Watney, tvrdi da moralna panika nije dovoljno obuhvatan pojam za društveni cilj ideološke kontrole seksualnosti i načina njene prezentacije.

Moralne panike zbog propadanja porodice Posljedice modernizacije porodice, po mišljenju britanskih desničara, vode u njen slom, koji je uzrokom višestrukih neprilika, načelno nasilja u društvu. Raspadom porodice stvaraju se „socijalne manjine”, pri čemu se misli na samohrane majke s vanbračnom djecom koje žive od socijalne pomoći. Naime, britanski desničari devedesetih, smatrali su da je porast kriminala uzrokovan vanbračnom djecom.

Žensko nasilje i djevojačke bande Teorija ženskog nasilja i djevojačkih bandi bavi se razdobljem devedesetih godina prošloga stoljeća kada je došlo do porasta nasilja i stvaranja bandi u populaciji djevojaka. Pojava ženskih bandi u medijima je popraćena s velikim zanimanjem, dijelom i zbog dominantnih rodnih stereotipa u kojima žene nisu glavne nositeljice nasilništva. Ne podržava teze koje su iznošene u tadašnjim medijima o presudnom uticaju televizijskih serija (poput Charlijevih anđela, Nikite i sl. ) koje daju sliku jakih, nasilnih i odlučnih mladih žena ili, pak, uticaja feminističkih ideja na pojavu djevojačkoga nasilja.

Moralna panika zbog seksa na ekranu U teoriji o moralnoj panici zbog seksa na ekranu, autori se bave ulogom grupa za pritisak i moralnih aktivista u odnosu na moralne panike koje izbijaju radi prikazivanja seksualnih sadržaja na televizijskim programima. Moralna panika se, prema navedenim autorima, javlja kada se preklope četiri fenomena: a) devijantnost, (objašnjava moralni aspekt panike), b) društveni problemi, (objašnjava zabrinutost javnosti bez obzira na objektivno stanje), c) kolektivno ponašanje , (objašnjava nestalnost moralnih panika, pojave se iznenada i na isti način nestanu) i d) društveni pokreti, (obuhvata pitanja organizacije i mobilizacije određenih dijelova društva radi razrješenja ili promjene društvenih odnosa i okolnosti).

Uloga medija u stvaranju moralne panike Gotovo uvijek moralnu paniku predvodi tabloidska štampa, a odmah zatim je preuzimaju i drugi mediji pod zvučnim naslovom koji poziva sve na pripravnost. Prema Koenu moralna panika ima sljedeće faze: Uočavanje problema koji ugrožava opšti moral i vrijednosti, Medijska reprezentacija problema u maksimalno pojednostavljenoj formi, Rast zabrinutosti javnosti, Reakcija predstavnika društvene kontrole, Povlačenje moralne panike.

Moralna panika i film Odličan primjer moralne panike u Britaniji jeste reakcija medija i štampe na Kjubrikovu Paklenu pomorandžu (1971). Nakon jednog broja incidenata, koji su preuveličani i protumačeni kao veoma dramatični, nastala je fama u kojoj su sve pljačke, tuče ili obračuni u Britaniji pripisivani Paklenoj pomorandži.

Oponašanje junaka iz filmskog nasilja Čuven je slučaj oponašanja televizijskog filma, Gorući krevet/(1984) u kome je maltretirana žena zapalila muža u njegovom krevetu. Nakon što je gledala film, jedna žena iz Ohaja je ubila svog momka tvrdeći da je on sa njom postupao kao muž sa ženom u filmu. U drugom slučaju vezanom za ovaj film čovjek iz Milvokija je prosuo benzin po svojoj ženi i zapalio je.

Uticaj filmskog nasilja na publiku Pored saživljavanja sa filmom tokom projekcije, mnogi ljudi postaju fanovi pojedinih ostvarenja, podešavajući svoj izgled i ponašanje prema svojim omiljenim junacima u stvarnom životu. Najistrajnija briga od svih, o štetnom uticaju medija, je ona prema kojoj kriminal u vidu raznih fenomenoloških oblika nasilja u medijima stimulišu kriminal i nasilje u društvu. Zbog postojanja ovakvih strahova i nesigurnosti nastajale su razne cenzorske komisije, kao što je to bio produkcioni kod u Americi.

Pravo je skup pravnih pravila i normi, društvenih odnosa sankcionisanih državnom prinudom, kako bi se u potpunosti osigurala funkcija pravnih institucija, njihovih organizama i tako usmjerili svoje aktivnosti na pojavne oblike kriminaliteta, njihovo sprečavanje i kontrolisano suzbijanje. Ono djeluje preko pravnog poretka, nad skupinama pravnih normi po kojima se ljudi vladaju. Javni poredak je skup pravnih normi kojima su regulisana osnovna prava i slobode čovjeka i građanina koje su utvrđene najvišim pravnim aktima, ustavima, zakonima i podzakonskim aktima.

Pravo propisuje, odnosno zabranjuje određene socijalno patološke pojave koje se manifestuju u vidu: alkoholizma, narkomanije, seksualne delinkvencije, prostitucije, kocke, piromanije, kleptomanije i slično.

Politika Pojmovno pod politikom se podrazumijevaju svi oblici i vidovi svjesne društvene, protivpravne, grupne ili pojedinačne aktivnosti, kojom se nastoje razrješiti postojeće društvene protivrječnosti koje su prisutne u stvarnom životu. Posmatrano sa kriminološkog aspekta, proizilazi da je Politika jedna „Organizacija prinude”, i to prinude prema malim ljudima, jer mali ljudi biraju, trpe, protestuju i na kraju bivaju poniženi u odnosu na svoje ljudske slobode i prava.

RATNI USLOVI I KRIMINALITET

Posljedice ratova nisu samo socijalne, već su i psihičke prirode jer se odražavaju i na duševno zdravlje čovjeka. Uticaj rata na pojave kriminaliteta ispoljava se u svim fazama: gomilanje osobnih, odnosno ličnih zaliha, neposrednoj ratnoj opasnosti, gomilanje zaliha u firmama i institucijama, u toku i neposredno poslije rata. pokretljivost stanovništva u nepoznatom pravcu, često puta bez cilja, Posljedice nastajanja i toka rata su kriminalitet raznih oblika: nestašica roba, špekulativni vidovi ponašanja, šverc, pojave izbjeglištva i kampova, nedostatak egzistencijalnih i svih drugih uslova života i sl.

Posljedice ratova nisu samo socijalne, već su i psihičke prirode jer se odražavaju i na duševno zdravlje čovjeka. Legalne državne institucije otežano funkcionišu, a izvršioci krivičnih djela su često nedostižni državnim organima. Pored rata i druge vanredne okolnosti veoma esto prouzrokuju kriminalitet kao što su: elementarne nepogode većih razmjera, socijalni nemiri, vandalizam u zajednici sa huliganizmom i sl.

UTICAJ MASOVNIH MEDIJA NA KRIMINALITET

Mediji i medijski kriminalitet, nezaobilazna stvarnost savremene kriminološke misli. Medij, odnosno masovni mediji, su sredstva komunikacije različite tehničke i funkcionalne sadržine koji prenose informacije: radio, televizija, novine, filmovi, štampa, časopisi i dr. Današnji savremeni mediji imaju mnogobrojne mogućnosti da: otvoreno, rafinirano, modifikovano, planski, sistematski i organizovano utiču na funkcionisanje modernog društvenog života.

Mediji i medijski kriminalitet, nezaobilazna stvarnost savremene kriminološke misli. Prema ovim mišljenjima u emisijama U savremenom društvu oni su postali jedan od najznačajnijih činilaca uticaja na socijalizaciju mladih, bitan faktor na formiranje njihovih vrijednosnih stavova i desk-top modela ponašanja. Hipoteza o katarzi, polazi od toga da nasilje u medijskim scenama utiče na redukciju agresivnih nagona kod gledalaca. Ovo shvatanje se potkrepljuje sa stavovima: Aristotela, Frojda i Lorenca. gdje dominira nasilje, mediji igraju društvenu funkciju oslobađanja mladih od latentnih sklonosti: agresiji, narkomaniji, prostituciji, piromaniji, kleptomaniji, ublažavajući njihove akcione motive.

Mediji i medijski kriminalitet, nezaobilazna stvarnost savremene kriminološke misli. Sociolozi navode da mediji nisu indikatori i inspiratori kriminalne orijentacije, niti se mogu smatrati uzročnicima nasilja i kriminalnog ponašanja, već više agensom dodatnog uticaja na efektuiranje kriminalne motivacije. Milutinović smatra da uticaj literature, štampe, filma i drugih poučnih sredstava ne može imati neposrednog uticaja na kriminogeno ponašanje osoba. Uloga medija kao društvenog faktora u prevenciji kriminaliteta je višestruko važna. Objektivno informisanje javnosti o pojavama delinkvencije u sredstvima javnog informisanja bitno utiče na pozitivne predstave, formiranje stavova javnog mnjenja, i samim tim na efekte društvene reakcije u oblasti suzbijanja kriminaliteta.

Mediji i medijski kriminalitet, nezaobilazna stvarnost savremene kriminološke misli. U kriminološkom smislu masovni mediji su u mogućnosti da trajno uobličavaju svjest - ispiranjem mozga, kao sredstvom ideologije i političke manipulacije. Mnogi istaknuti teoretičari smatraju da su najvažniji faktori kriminalnih podsticaja koji dolaze posredstvom medija, ogledaju u: a) bespoštednoj borbi medija za osvajanje što većeg broja gledalaca; b) komercijalizaciji nasilja i drugih vidova kriminaliteta, kao visoko kotirane robe na tržištu; c) učestalost i broj konflikata koji lako pronalaze put do gledalaca.

Mediji i medijski kriminalitet, nezaobilazna stvarnost savremene kriminološke misli. Kriminalitet i drugi vidovi prestupničkog ponašanja u štampi zauzimaju vidno mjesto, što svakako za civilno društvo ne uliva veliku nadu za dobrobit građana. Masovni medij često negativno utiču na maloljetnike, na više načina: a) maloljetnici prihvataju vrijednosti koje im se stavljaju na raspolaganje putem medija i tako potpadaju pod njihov uticaj; b) mladi se identifikjući, odnosno metodom identifikacije posvećuju i oponašaju devijantne grupe i njihove istaknute pojedince, tzv vođe/kolovođe/klanove; c) već formirane delinkvente inspiriše na izbor sredstava i metoda za izvršenje delikata (uče se tako kriminalne tehnike i načini postupanja); d) tako ohrabreni podstiču na nasilje i veću agresivnosti maloljetnika i djece.

UTICAJ OBRAZOVANJA NA KRIMINALITET

Obrazovanje, navika, način života i ponašanje utiču na formiranje osobnog karaktera Obrazovanje kao socijalni proces predstavlja oblik vaspitanja i socijalizacije ličnosti i osposobljavanje za profesionalnu djelatnost i zanimanje. Ono je uslov za održavanje i poboljšavanje životnog standarda. U kriminologiji preovladavaju mišljenja Ferija i Bongera da sa višim stepenom obrazovanja opada i kriminalitet.

U vezi sa uticajem obrazovanja na kriminalitet, Pinatel smatra da u teoriji postoji tri pristupa: pesimistički - Garofalo i Tarde. Garofalo je smatrao da obrazovanje nema direktnog uticaja na opadanje kriminaliteta. Suprotnog mišljenja je bio Tade koji je smatrao da stepen obrazovanja utiče na kvalitet, ako ne i na kvantitet zločina; optimistički - Feri, Bonger, Hojer, Ferguson. Feri je smatrao, da obrazovanje pomaže da se kod velike mase potencijalnih izvršioca krivičnog djela ispravi ili umanji ona nepromišljenost koja kod njih predstavlja najjači stimulans u pravcu kriminaliteta. Bogner, je dokazivao da između obrazovanja i kriminaliteta postoji neposredna veza. Ferguson, govori o tome da je školska sprema najsnažniji faktor delinkventnosti. Hojer, smatra da obrazovanje pruža čvrst temelj koje pojedincu omogućava da nađe zaposlenje i da na taj način pošteno živi;

U vezi sa uticajem obrazovanja na kriminalitet, Pinatel smatra da u teoriji postoji tri pristupa: mješoviti - Lombrozo i De Gref. Lombrozo, je smatrao da obrazovanje u zemljama gdje ono nije razvijeno u početku djeluje na povećanje svih oblika kriminala osim ubistva, a kada se razvije onda utiče na smanjenje najokrutnijih oblika, ali i na povećanje nekih drugih vidova. De Gref, je smatrao da obrazovanje nema nikakvu ulogu i procenat izvršilaca krivičnih djela može ostati isti uprkos većem nivou obrazovanja, ali prihvata da se najveći broj izvršilaca regrutuje iz manje obrazovnih sredina. Pinatel je upoređivao navedene postupke i došao do zaključka: da pesimistička verzija nema validnost; da se optimistička može parcijalno usvojiti iz manje obrazovnih sredina i regrutuje se veći broj delinkvenata; da je mješovita teorija najprihvatljivija.

PORODICA KAO FAKTOR KRIMINALITETA

Degradirana porodica kao mikrogrupni faktor Porodica je osnovna strukturalna društveno socijalna sredina u kojoj se odvija primarni proces vaspitanja i socijalizacije njenih članova. Svako odsustvo vaspitne funkcije porodice, strukturalnog raspada i dezorganizacije vodi u neki oblik devijacije ili delinkvencije. Na uzrok kriminaliteta najvećim dijelom utiču strukturalne anomalije u porodici, a posebno poremećaj porodičnih odnosa i poremećaj porodičnih procesa i same strukture porodice. Poremećaji u bračnim odnosima smatraju se jednim od mikrogrupnih faktora devijantnosti, kako kod supružnika, tako i kod djece.

Posljedice porodičnih poremećaja se manifestuju u vidu: a) poligamije, b) dvobračnosti, c) vanbračnost sa maloljetnom osobom, d) zlostavljanje i zapuštanje maloljetne djece, e) zapuštanje porodičnih oba veza, f) pojave porodičnih oblika nasilja (nasilje nad djecom, nasilje nad suprugom, odnosno supružnikom, i drugi oblici), g) incest, odnosno rodoskrnavljenje.

Nedostatak vaspitanja stvara agresivnu osobu, bez osjećanja za granice društveno dopuštenog i normalnog. Istraživanjem i analitičkim praćenjem, Lombrozo je uočio da se u okviru delinkventne populacije nalazi veliki broj zapuštene djece poročnih roditelja, vanbračne dece i siročadi.

Slobodno vrijeme - kriminološki aspekti slobodnog vremena mladih Slobodno vrijeme se javlja paralelno sa pojavom i razvojem civilizacije, odnosno razvojem civilnog društva, što je primjereno klasnoj pripadnosti i vremenu u kojem civilizacija postoji. Ono označava vrijeme koje pojedinac ispunjava i oblikuje prema vlastitim željama, bez bilo koje vrste obaveze ili nužde. Isto tako slobodno vrijeme sastavni je dio čovjekove aktivnosti, vrijeme izvan profesionalnih, porodičnih i društvenih obaveza u kojem pojedinac po svojoj volji odabire pozitivne oblike i sadržaje odmora, razonode, stvaralaštva ili negativne devijantne organizovane ili spontane oblike ponašanja koji dopunjuju ili ruše ono što vaspitanjem i obrazovanjem pruža porodica i škola.

Dosada se smatra jednim od uzroka devijantnog ponašanja, posebno maloljetnika. Fenomen dosade i dokolice-bezposličarenje/dosađivanje u životu mladog čovjeka može biti prazno vrijeme, odnosno vrijeme iskušenja, upuštanje u razne devijantne pošasti u smislu besposličarenja i lijenosti, okrivljujući drugog za to, samo što nisu stekli radne navike i tako se prepustili asocijalnom ponašanju. Kriminološki aspekti slobodnog vremena mladih toliko su obimni i složeni, da zahtjevaju i omogućavaju, da ih utvrdi, zabilježi, proučava, tumači i razrađuje posebna kriminološka disciplina – kriminologija slobodnog vremena.

SOCIJALNO - PATOLOŠKE POJAVE

Uzroci kriminaliteta - socijalno patološke pojave Socijalno-patološke pojave kriminaliteta u uskoj su vezi, a često i same uzrok pojavama kriminaliteta. To se posebno odnosi na patološke pojave: alkoholizma, narkomanije, seksualnih devijacija, vagabundaže, prostituciju i kocku. Ove pojave kao i većina ostalih kriminogenih faktora ne djeluju odvojeno već su u uzajamnoj vezi sa drugim faktorima, a najčešće sa faktorima ekonomsko - finansijske prirode.

SOCIJALNA OBILJEŽJA KRIMINALITETA

Viši društveni status omogućava veći društveni uticaj na oblike društvene reakcije i prevencije kriminaliteta Najčešće se pod socijalnim obilježjima podrazumijevaju: socijalni status, profesija, pol, uzrast, socijalno porijeklo, materijalne prilike i okolnosti, mjesto boravka i sama delinkventna opredjeljenost.

Viši društveni status omogućava veći društveni uticaj na oblike društvene reakcije i prevencije kriminaliteta Nepovoljan socijalni status proizilazi iz etničke i rasne politike, religijske ili ideološke diskriminacije, stanja siromaštva, nedovoljnog obrazovanja, nezaposlenosti i predstavljaju jedne od kriminogenih faktora. Veću opasnost od kriminogenog uticaja imaju socijalni slojevi koji žive u bijedi i siromaštvu, doseljenici, migranti, etničke i religijske manjine. Viši društveni status omogućava veći društveni uticaj na oblike društvene reakcije i prevencije kriminaliteta sa jedne strane, a sa druge strane predstavlja objektivan uslov da uz subjektivne okolnosti bude osnov za vršenje određenih djela organizovanog, privrednog i drugih oblika kriminaliteta.

Viši društveni status omogućava veći društveni uticaj na oblike društvene reakcije i prevencije kriminaliteta Kod profesionalnih kriminalaca, recidivista koji kontinuirano ponavljaju ista ili slična, krivična djela iz koristoljublja i sama kriminalna aktivnost uslovno postaje zanimanje. Pol, u smislu, muška i ženska osoba je anatomsko fiziološka struktura ličnosti po kojima se razlikuju. Muški poslovi pripadaju vrsti zanimanja koja dozvoljavaju kontrolisanu upotrebu raznih oblika sile i agresije.

Agresija kod muških osoba često prelazi u različite vrste nasilništva, kao što su: razbojništva, huliganizam, zlostavljanje vršnjaka u školi, mobing nad ženama i drugim osobama, silovanje, reketiranje, ozbiljne prijetnje, tuče i drugo.

Kriminološki aspekti delinkvencije koju vrše žene, predstavlja posebnu vrstu prestupništva odnosno oblika asocijalnog ponašanja koji su uslovljeni biopsihičkom strukturom i socijalnim položajem žena u društvenoj zajednici svakog civilnog društva. To su najčešće devijantna ponašanja u kojima dominiraju blaži oblici kriminaliteta: prostitucija, narkomanija, kleptomanija, piromanija, seksualno nasilje i dr.

NARKOMANIJA I KRIMINALITET

Pravci kretanja droge Trgovina narkoticima predstavlja kriminalitet novijeg fenomenološkog oblika, tako se: Najviše trguje Heroinom - Pakistan, Avganistan, Mijanmar i dr. Zlatni trougao kriminaliteta heroinom je Brma, Tajland i Laos, a zlatni polumjesec su Avganistan i Pakistan između ostalih; Kokain 30 -70%; Marihuana i sintetičke droge - Amfetamini, LSD, i dr. Najviše se sintetičke droge koriste i prodaju u Zapadnoj Evropi - Holandija, Belgija, Poljska. Pravci kretanja droge su preko Balkanske rute, i tu se najčešće i događaju najčešće rasturanje i najveće zaplijene.

ALKOHOLIZAM I KRIMINALITET

Porast upotrebe alkohola nije praćen i porastom kriminaliteta Jedan od francuskih kriminologa, Pinatel, je na osnovu istraživanja i zaokružene studije o alkoholizmu u Francuskoj, utvrdio da porast upotrebe alkohola nije praćen i porastom kriminaliteta, tvrdeći da je ovu tezu teško dokazati? Kasnijim istraživanjima u okviru novije kriminologije, kriminolozi su se usaglasili sa stavom da je alkoholizam jedan od značajnih uzroka i kriminogenih faktora. Pri tome treba razlikovati: akutni i hronični alkoholizam.

Akutni alkoholizam (pijanstvo) direktno utiče na javljanje nekih oblika krivičnih djela, koji je i neposredni faktor kriminaliteta. S obzirom na ovako supstancijalno djelovanje alkohola na mozak i centralni, odnosno periferni nervni sistem određene osobe i njeno ponašanje neki oblici kriminaliteta su u direktnoj vezi sa ranije uživanom alkoholnom supsatancom. Posmatrano sa kriminološkog aspekta akutni alkoholizam ima svoj značajan udio kako na javljanje afektivne kriminalne aktivnosti, manifestovane agresivnosti i svirposti, tako i na strukturu krminaliteta, jer pri tome djeluje neposredno.

Hronični alkoholizam je u indirektnom odnosu, posrednoj vezi sa kriminalitetom. Tako je prva sfera života alkoholičara, na početku njegove alkokriminalne karijere, njegova porodica, loši porodični odnosi i nasilje, mate rijalni status porodice i tako je dovodi do gole egzistencije i prosjačenja, odnosno upropaštava je. Sa druge strane, hronični alkoholičar je osobna meta - objekat za uništavanje u fizičkom, duhovnom i društvenom pogledu.

Imajući u vidu navedeno, sa kriminološkog aspekta, da se zaključiti da alkoholizam kao kriminogeni faktor ima uzročno-posljedičnu vezu sa nizom socijalno patoloških pojava: prostitucija, skitnja, prosjačenje, nezaposlenost, različiti oblici saobraćajne delinkvencije i dr. ).

PROSTITUCIJA I KRIMINALITET

Prostitucija kroz istoriju ljudskog društva Pojam prostitucija potiče od latinske riječi prostitutio, što znači bludničenje, prostitus„stajati na usluzi“, odnosno stavljanje tijela na prodaju, davanje ili nuđenje tijela za novac. Prostitucija se prožimala kroz istoriju ljudskog društva, gdje je često puta zabranjivana a ponekad i odobravana, odnosno regulisana pozitivnim zakonskim propisima, bez obzira kakav joj je bio status. Ona se manje više javljala u kriznim vremenima, odnosno ratovima, ekonomskim krizama, tranzicionim procesima, tj. u društvu devijantno narušenih vrijednosti. U svim razdobljima ona je na poseban način odslikavala osnovna svojstva društvene strukture, odražavala protivrječnosti, socijalnu slojevitost i bitne procese u društvu.

Prostitucija kroz istoriju ljudskog društva U novije vrijeme, uslovno prostitucija predstavlja izraz naglašene komercijalizacije seksualnosti, koja je nezaobilazni dio društvene stvarnosti i jedan od najrazličitijih oblika trgovine. Pojavom prostitucije pokrenula se lavina devijantnih pitanja, među kojima je fenomen „bijlog roblja“, za koju pojavu se smatra da je istorijskog karaktera. U domaćem i inostranom krivičnom zakonodavstvu propisani su najčešći oblici krivičnih djela: * a) podvođenje i omogućavanje vršenja polnog odnosa, * b) krivično djelo posredovanja u vršenju prostitucije, * c) krivično djelo prikazivanja pornografskog materijala i * d) iskorištavanje djece za pornografiju (pornografija i internet) i druga.