Tatlong Lawak ng Pagaaral ng Wika Fonolohiya Morpolohiya

Tatlong Lawak ng Pagaaral ng Wika Fonolohiya, Morpolohiya at Sintaksis: Katuturan at Uri

FONOLOHIYA

Fonolohiya Makahulugang tunog ang bumubuo sa bawat saltik ng dila sa pagsasalita. Sa larangan ng wika ang pag-aaral sa mahahalagang tunog na ito na nagbibigay ng kahulugan sa pagsambit ng salita o nagpapabago sa kahulugan ng mga salitang halos magkakatulad ang kaligirang baybay ang tinatawag na fonolohiya.

Ang mga Fonema Ang fonema ay yunit ng tunog o pinakamaliit na bahagi ng wika na may kahulugang tunog. Ang makahulugang yunit ng tunog na ito ang nagpapabago sa kahulugan ng isang salita.

Sa ating wika, kung ilan ang titik sa ating alfabeto ay siya ring dami ng fonema. May dalawampu’t walo (28) titik sa Bagong Alfabeto, (a-z, ñ, ng), walong titik bale ang naidagdag sa dating abakada (c, f, j, q, v, x, z, ñ). Sa walong titik na ito, apat lamang tiyak na fonemik ang istatus, ibig sabihin, may iisang kinakatawang tunog ang mga letra, at ito’y ang f, j, v, at z.

Samantala, ang natitira pang apat (4), ang mga letrang c, ñ, q at x ang mga redandant na kung turingan dahil hindi kumakatawan sa iisa at tiyak na yunit ng tunog kundi sa nakakatunog ng isa pang letra o sunuran ng mga letra.

Mga Halimbawa c - /s/ c - /k/ ñ - /ny/ q - /k/ o /kw/ x - /ks/ = = cinco cabinet baño queso = = singko kabinet banyo keso = = quintet extra = = kwintet ekstra

Ang maidaragdag pa sa mga nasabing fonemikong tunog ang isa pang tunog, ang impit, kaya lahat-lahat, may dalawampu’t limang fonema sa wikang Filipino.

Ang Fonemang Segmental Ang fonemang patinig at fonemang katinig ay maaaring pagsamahin upang makabuo ng isang tunog –b + a = ba: k + o = ko; s + i = si. Ito ay tinatawag na fonemang segmental.

Ang Diptonggo Pag isinudlong alin man sa fonemang patinig sa unahan ng malapatinig na fonemang w at y – a + w = aw; o + y = oy; i + w = iw – ang mabubuong tunog ay tinatawag na diptonggo na karaniwang nasa huling pantig ng salita. Halimbawa: sawsaw, nguy; aruy, aliw, beysbol.

Ang Pares Minimal May mga pares ng salita na magkatulad ang bigkas maliban sa isang fonema na siyang ipinagkakaiba ng kahulugan. Ang tawag dito ay mga pares na minimal.

Ilang halimbawa ng pares na minimal pala ‘spade’ kulay ‘color’ mesa ‘table’ bala ‘bullet’ gulay ‘vegetable’ misa ‘mass’ *** tula ‘poem’ kulong ‘enclosed’ balak ‘plans’ dula ‘play’ gulong ‘wheel’ balag ‘trellis’

Ang Paglikha ng Tunog ng mga Fonema Ang paglikha ng tunog ng mga fonema sa pagsasalita ay mailalarawan sa paraan ng pagbigkas at tagpuang-bigkasan. Ang pagpapalabas ng hangin sa alinmang daanan na siyang ginagamit sa paglikha ng tunog ay ang paraan ng pagbigkas; samantalang tiyak na palatunugang bahagi ng katawang sadyang ginaganapan sa pagbuo ng tunog ay ang tagpuan-bigkasan.

ANG MGA URI NG FONEMA AT ANG PAGLIKHA NG MGA TUNOG NITO

Ang mga Fonemang Katinig Tagpuang-Bigkasan Palabi. Pangipi n Pagila gid Pangala matiga s malambot Palala- paimpit munan Paraan ng pagbigkas PASARA 1. Walang tinig p T k 2. May tinig b d g PASUTSOT 1. Walang tinig 2. May tinig s (z) h FRIKATIV 1. Walang tinig (f) (c) 2. May tinig (v) (j)

Palabi PAILONG May tinig m Palabi. Pangipi n Pangipi Pagila Pangala n gid matigas malambot n ñ Palala muna n N (ng) PAGILID May tinig (lateral) PANGATAL May tinig (trill) MALAPATINI G May tinig (diphtong) r Y w paimpi t

Ang mga Fonemang Patinig Harap Panggitna Likod Mataas i u Gitna e o Mababa a Sa fonemang patinig ang tunog ay nabubuo sa pamamagitan ng ayos (mataas, gitna, mababa) at ng galaw (paurong o pasulong sa harap, panggitna, likod) ng dila.

Ang mga Fonemang Nagpapalitan May pagkakataong ang fonemang e at i, gayundin ang o at u, ay nagkakapalit nang hindi nagbabago ang kahulugan ng salita. Halimbawa: Babae Kunsume Lalake - babai kunsumi lalaki

Kapag naganap naman ang pagpapalit at nagbabago ang kahulugan ng salita, ang e at i o ang o at u ay dalawang magkahiwalay na fonema na – Halimbawa: uso -moda oso -isang uri ng hayop, “bear” sa Ingles mesa -hapag-kainan misa -ritwal ng pari sa simbahan

MORFOLOHIYA

MORFOLOHIYA Kapag fonema o mga makabuluhang tunog ng wika ang pinag-aaralang bahagi sa wika, palatunugan o fonolohiya ang pag-aaral sa wika. Kapag naman ang morfema ang pinag -uusapan, morfolohiya o palabuuan ng mga salita ang pag-aaral. Kaya’t sa bahaging ito aalamin ang mga morfema sa Filipino.

MORFEMA Ang salita ay binubuo ng mga morfema. Ang morfema, ang pinakamaliit na yunit na bumubuo sa salita na may kahulugang “kaagad naihahayag kahit ang ilan sa kanila ay pangkayarian at di kahulugang leksikal ang ibinibigay” (Villanueva at Villanueva, 1971) ay maaaring kataga o salitang-ugat. Ang pag-aaral ng mga morfema ay tinatawag na morfolohiya, ang plabuuan ng mga salita.

Ang mga Anyo ng Morfema May apat na anyo ang morfema sa Filipino: 1) Morfemang kataga, 2) Morfemang salitang-ugat, 3) Morfemang panlapi at ang 4) Fonemang /o/ at /a/ na itinuturing na morpema sa ilang sitwasyon.

Ang Morfemang Kataga Ang kataga ay isang morfema na karaniwang iisahing pantig lamang at ang mga ito’y walang kahulugan kung nag-iisa maliban na lamang kung isinasangkap sa pangungusap. Ang mga engklitiko, “mga katagang iisahing pantig na sa ganang sarili ay walang kahulugan ngunit kapag ginagamit sa loob ng pangungusap ay nakadaragdag ng diwa nito” (Cruz, et al, . 1978) ay isang halimbawa ng mga katangiang morfema.

ba po Mga Halimbawa pa ho na nga din raw daw man pala naman Ang iba’t ibang uri ng panlapi ay mga morfema rin. Halimbawa: um ma i ika Ipang/ipan/ipam mag pag maka maki pagka atbp. mang/mam/man in/hin an/han magpa

Ang Morfemang Panlapi Ang wikang Filipino ay malakas na sistema ng panlapi. Kaya ang isa mang banyagang salita, kapag nalagyan ng panlaping Filipino ay nagkakaroon ng tunog – Filipino o ang wika ay nagiging ‘Filipinized’. Tignan ang sumusunod na mga salita. mag-jet in-ambush nagpa-xerox nag-smuggle ni-rape ni-raid nag-administer ni-research i-promote nag-coach naka-cortina

Dahil sa kahulugang taglay ng panlapi, nagkakaroon ng iba’t obang kahulugan ang isang salitang-ugat na pinagkakapitan nito at nagkakaroon ng maraming salita. Halimbawa, ang salitang ugat na tubig na nilalagyan ng iba’t ibang panlapi ay nakakabuo ng iba-ibang salita na iba-iba ang kahulugan.

Gaya ng: nagtubig matubig natubigan patubig pantubig - nagkaroon ng tubig maraming tubig naparami ng inom tapayan, lalagyan ng tubig padaloy ng tubig, irigasyon gamit sa tubig

Ang Morfemang Salitangugat Ang salitang-ugat na maituturing na pinakaina ng mga salita dahil ito ay nagtataglay na ng kahulugang leksikal na karaniwang binubuo ng dadalawahing pantig ay isa ring morfema. Sinasabi mang bihira sa wikang Filipino ang salitang-ugat na iisahing pantig tulad ng pangngalang am na ang kahulugan ay sabaw ng kumukulong sinaing at ito’y hiram pa raw sa wikang Intsik, kung talgang pakasusunurin ang ating wika tulad ng ginagawa ni Dr. E. Arsenio Manuel na ayon sa kanyang haka, ito’y mula sa iisahing pantig. Mapapansin nga naman ito sa kayarian ng mga salitang inuulit ang lahat ng tunog:

basbas gawgaw patpat limlim samsam hinhin simsim kimkim ding satsat damdam toktok bitbit dakdak ngat Ang morfemang kataga at morfemang salitangugat ay napagsasama rin ngunit ang kanilang kabuuan ay hindi itinuturing na dalawang morfema kundi iisang morfema lamang.

Halimbawa: ma + itim ka + hapon in + ibig taga + lungsod = = maitim kahapon inibig tagalungsod Dapat tandaan na ang morfema o salita ay ang pinakamaliit na yunit ng wika na may kahulugan man sa sarili o wala, kailanman ay hindi na maaaring paliitin pa o hatiin pa kaya dahil kapag nagkagayon mawawalan ito ng lubos na kakayahan bilang morfema.

Ang isang morfemang salitang-uagt naman na naiiba-iba ang kahulugan dahil sa bigkas ay tinatawag na homofonus. Halimbawa: baga (ember) baga (lungs) baga (particle) Baga (inflammation of mammary glands sala (sin) sala (sieved) sala (splitbamboo used as railing) paso (pass) paso (burn) paso (flower pot) paso (out moded)

Malinaw na nasabi ang tungkol sa morfema para naman sa pananalitang nauunawaan ng lahat, ang tinatawag na pagbubuo ng mga salita, ang pag-uulit, pagtatambal at paglalapit sa mga salitangugal ang tatalakayin. 1) Inuulit- Ang mga salitang inuulit ay binubuo sa pamamagitan ng buong pag-uulit ng salitang -ugat at pinaghihiwalay lamang ng gitling. Ang ganitong pag-uuli ay tinatawag na ganap na pag-uulit.

Halimbawa: sama-sama utay-utay akay-akay baku-bako lubak araw-araw agam-agam sintu-sinto kuru-kuro ipit-ipit halu-halo luku-luko lubak- Alalahanin: 1. Ang alaala, paruparo, sari, gunam at guni ay hindi ginigitlingan dahil walang salitang-ugat na ala, paro, sari, gunam at guni.

2. Ang salitang-ugat na nagtatapos sa patinig na o kapag inuulit ay pinapalitan ng u. 3. Sa pag-uulit ng salitang-ugat na inaagkupan o ginagampanan ng pang-angkop upang ipakita ang kasidhiang kahulugan at nagtatapos sa patinig na e, ito’y pinapalitan ng i sa gayo’y mabilis ang bigkas at upang lubos na mabigyang-diin ang unang hati ng salita, ang gitling ay ginagamit. Halimbawa: salbahe – salbahing-salbahe torpe – torping-torpe lalake – lalaking-lalaki

Isa pang klase ng pag-uulit ang tinatawag na porsyal o di-ganap na pag-uulit. Pag-uulit ng huling pantig ng salitang-ugat. Halimbawa: lamikmik, luning, alit-it, langit, kuliglig, kaluskos a. b. Pag-uulit ng una o unang dalawang pantig ng salitang-ugat o unang dalawang tunog ng salitang-ugat. Halimbawa: iikot, tatakbo, sisilip-silip, aakyat, lilima, sisiga-sigarilyo, tatali-talilis

2. Tambalan- Nagiging tambalan ang salita kung ang dalawang salita na may kani-kaniyang kahulugan ay pinagsasama at nananatili ang kahulugan , minsa’y bumubuo ng ikatlong kahulugan at mayroon din namang nagpapakita ng kasalungat ng bawat isa. Halimbawa: taong-bundok dalagang-bukid panhik-panaog isdang-tabang daang-bakal humigit-kumulang hanapbuhay kapuspalad lumubog-lumitaw kahoy-gubat bungang-araw malaon-madali

3. Maylapi- kung ang salitang-ugat ay pinapanlapian, maaaring sa unahan, sa gitna, sa hulihan sa magkabila o sa laguhan. Halimbawa: umalis, umibig, umawit, igatong, isama, pautang, kinain, sumampa, tinaga, tumuka, sininta, isipin, diktahan, tamaan, ingatan, bilihin, magtampuhan, pagtulungan, panatilihin, paraanin, ipasumigawan, paghumiyawin, magginataan.

Kahulugan ng mga Panlapi

-an/han � Lalagyan ng marami sa bagay na isinasaad ng salitang-ugat Ø Halimbawa: aklatan, bigasan, manukan, palayan � Pook na ginaganapan ng kilos ng salitang-ugat › Halimbawa: aralan, lutuan, laruan, labahan � Panahon ng maraming pagganap sa isinasaad ng salitang-ugat › Halimbawa: pistahan, anihan, taniman, uwian � Gantihang kilos › Halimbawa: barilan, balitaan, sulatan, suntukan � Di karaniwang laki o labis na dami › Halimbawa: pangahan, uluhan, sugatan, duguan

-in o -hin � Relasyong isinasaad ng salitang-ugat › Halimbawa: tiyuhin, amain, inale, inapo � Karaniwang gamit sa salitang-ugat › Halimbawa: inubas, piñata, sinampalok � Kahugis ng isinasaad ng salitang- ugat › Halimbawa: inubas, pinalay, sinampalok

Ka� Kasama sa pangkat › Halimbawa: kalahi, kaguro, kabayan � Relasyon na isinasaad ng salitang- ugat › Halimbawa: kalaro, kagalit, katunggali, kalaban

Ka-an � Nagsasaad ng pinakasentro ng salitang-ugat › Halimbawa: kabayanan, kanayunan, kabahayan � Nagsasaad ng kasukdulan ng pangyayari › Halimbawa: katanghalian, kainitan, kasasalan

Mag� Nagsasaad ng relasyong tinutukoy sa salitang-ugat › Halimbawa: maglolo, mag-ama, magkapatid, magkabayaw � Mag- na may pag-uuli ng unang pantig ng salitang-ugat nagsasaad ng gawain o propesyon › Halimbawa: manggagamot, mambibigkas, manananggol

Tag�Nagsasaad ng panahon › Halimbawa: taglagas, tagsibol, tagaraw, tag-ulan

Taga�Nagsasaad ng gawaing isinasaad ng salitang-ugat › Halimbawa: tagaluto, tagalinis, tagakuha, tagasulat

An/han�Nagsasaad ng pinanggalingan › Halimbawa: talasalitaan, talaarawan, talatinigan

Ang mga Panlaping Makauri � Ma- pagkamayroon �Halimbawa: maganda, mayaman, mataas pinakamarami �Halimbawa: matao, madahon, matubog, maahas � Maka- katig, kampi, hilig �Halimbawa: maka-Diyos, maka-Hapon, makatao, makakaibigan � Mala- Halimbawa: malasebo, malahininga, malakanin � Mapag- may ugali �Halimbawa: mapagbiro, mapagbintang, mapaghinala

�Mapang may katangian, may kakayahan � Halimbawa: mapang-akit, mapanrahuyo �Pala palaging ginagawa � Halimbawa: palabiro, palangiti, palabati

Ang mga Panlaping Makadiwa Ang mga panlaping makadiwa ay isinasama sa salitang-ugat na pandiwa. Dahil sa panlapi, naipakilala ang aspekto at maging ang fokus ng pandiwa. Fokus sa tagaganap– mag-, um-, mang-, makapag. Fokus sa layon– i-, -an, -in Fokus sa kagamitan– ipang. Fokus sa ganapan– an, pag-, an, pang, -an Fokus sa tagatanggap– i-, pag-, an, pang-, an, i, ipang-, ipag. Fokus na direksyunal-- -an

Ang Morfemang Fonemang O at A Ang pangatlong anyo ng morfema ay ang fonemang /o/ at /a/. May kahulugan itong kasarian, panlalaki o pambabae. Ngunit ito ay sa ilang piling sitwasyon lamang, gaya halimbawa sa mga salitang abogado, abogada; maestro, maestra; sorbetero, sorbetera; doktora, governadora.

Ang mga Pagbabagong Morfofonemiko Ito ay pagbabago ng anyo ng morfema dahil sa impluwensya ng kaligiran nito. Magtataka ang isang hindi nakakabatid tungkol sa pagbabagong morfofonemiko kung bakit and panlaping pang- ay nagiging pam- at kung minsan ay pan-. O kung bakit tamang sabihing nilutas, niluto, niyari, niyurakan, pero mali at katawa-tawa kung sabihing nikuha, nisuntok, nibasa.

1. Asimilasyon Pagbabagong nagaganap sa isang morfema dahil naasimila ng isang morfema ang tunog ng katabing morfema. Kung minsan ay asimilasyong parsyal lamang at kung minsan ay asimilasyong ganap ang nangyayari. Halimbawa na lamang sa panlaping pang- na nagiging pam- ang tunog kapag sa palabing /p/ at /b/ napapasama. Nagiging tunog ngipin na pan- ang pang- nang maisama sa mga salitang nagsisimula sa tunog pangipin na /d/, /l/, /r/, /s/, at /t/.

Parsyal Ganap Pangwakas Pambabae Pandakot Panggatong Pambata Panlaro Panaga Pang-aral Pampaaralan Panradyo Panao Pang-ipit Pampaligo Pantahi Panuto

Sa ilang sitwasyon nang pang- ay nagiging pam- at pan-, naaasimila naman nito ang tunog ng katabing salita nang ganap gaya ng nangyari sa sumusunod: Pang- naging pam- + pasko; pampasko naging pamasko Pang- naging pam- + bayanan; pambayanan naging pamayanan Pang- naging pan- + tali; pantali naging panali Pang- naging pan- + sulat; pansulat naging panulat

2. Pagpapalit ng Fonema Napapalitan ang fonema sa loob ng salita. Ang /d/ ay nagiging /r/ b) Ang /e/ ay nagiging /i/ c) Ang /o/ ay nagiging /u/ a)

Lakad + an Ma- + dunong Ka- +dagat–an Hubad+-in Babae+ka-in Sige+-han Laro+an Biro+in lakadan lakaran madunongmarunong kadagatan karagatan hubadin hubarin kababaehan kababaihan sigehan sigihan laroan laruan biroin biruin

3. Pagkawala ng Fonema May nawawalang fonema sa salita. Halimbawa: Tupad+-in Kuha+-in Takip+-an tupadin kuhain takipan tupdin kunin takpan

4. Metatesis Nagkakapalitan ng posisyon ang mga fonema at kung minsan ay may nawawala pa. Halimbawa: Tanim+-an Atip+-an Lutas+in Lakad+-in Yari+-in taniman atipan linutas linakad yinari tamnan aptan nilutas nilakad niyari

5. Paglilipat-diin Pagbabago ng diin ng salita – pagbabagong mofofonemiko na nagbabago sa diin ng salita kapag nilagyan ng panlapi. Halimbawa: Luto /lu: to’/ ‘to cook + -an = lutuan/lutu’an/ ‘place for cooking’ Lakad /la: kad/ + ka- -an = kalakaran / kalaka’ran/

Ang mga Bahagi ng Panalita Sa pag-aaral natin ng wika sa mga bagong kaparaanan ay hindi natin lubos na itinututok ang buong pansin sa kayarian ng wika o sa istruktura. Higit nating binibigyang pansin ang paglinang ng kakayahang komunikatibo. Gayon pa man hindi rin dapat kalimutan ang pagkilala sa iba’t ibang bahagi ng panalita, pagkat ang kaalaman sa istruktura ng wika ay malaking tulong sa pagkakamit ng kakayahan para sa mabisang komunikasyon.

I. Mga Salitang Pangnilalaman (Content Words) A. Normal 1. Pangngalan 2. Panghalip B. Pandiwa C. Panturing 1. Pang-uri 2. Pang-abay

II. Mga Salitang Pangkayarian (Function Words) A. Mga Pang-ugnay 1. Pangatnig 2. Pang-angkop 3. Pang-ukol B. Mga Pananda 1. Pantukoy 2. Pangawil

Mapapansin na sa bagong pananaw natin sa wika, napangkat ang mga bahagi ng panalita sa dalawa: (1) mga salitang pangnilalaman at (2) mga salitang pangkayarian. “Siya agad bumili lapis papel malapit tindahan. ” Naroon ang nilalaman ng pahayag, ngunit walang ganap na kayarian ang pangungusap pagkat kulang ito sa mga salitang mag-uugnay sa mga salita para sa isang buong kayarian. Ngayon, lagyan natin ng mga salitang pangkayarian ang grupong ito ng mga salitang pawang pangnilalaman. “Siya ay agad na bumili ng lapis at papel sa malapit na tindahan. ”

Siya -panghalip Ay -pangawil Agad-pang-abay Na -pang-angkop Bumili -pandiwa Ng -pantukoy Lapis-pangngalan At -pangatnig Papel -pangngalan Sa -pang-ukol Malapit -pang-uri Na -pang-angkop Tindahan -pangngalan

SINTAKSIS

Sintaksis Ang sintaksis o sintaksis na binigyang diin ng katugong salitang Filipino na palaugnayan, ang pag-aaral o ang pag-uugnay-ugnay ng mga salita upang bumuo ng mga pahayag gaya ng mga parirala (phrase), sugnay(clause) at mga pangungusap.

Ang Pangungusap Ang pangungusap ang salita o lipon ng salita na may buong diwa. Sa katuturang ito ang isang salita ay maaaring isang pangungusap kung ito ay may buong diwa. Gayon din ang mga sambitla.

1. Sambitlang panawag Halimbawa: Nanay! Neneng! Ate! Lolo! Sa sambitlang panawag “Neneng!” para nang sinabing “Neneng ikaw ay tinatawag ko” o kaya’y sa “Lolo!” ay “Lolo, kayo po ay tinatawag ko. ”

2. Sambitlang nagsasaad ng damdamin Halimbawa: “Aruy!” “Aba!” “Naku po!” Sa sambitlang “Aray!” para na ring sinabing “Ako ay nasaktan!”

3. Sambitlang panagot sa tanong Halimbawa: “Opo!” “Hindi po!” “Oo!” Kung ang sambitlang “Opo” ay isinagot sa tanong na “Sasama ka ba? ” para na ring sinabing “Ako po ay sasama. ”

4. Sambitla ng pagtawag Halimbawa: “Halika!” “Halikayo!” “Halina!” Sa sambitlang “Halika!” para nang sinabing “Lumapit ka sa akin. ”

5. Sambitla ng matinding damdamin Halimbawa: “Sunog!” Sa sambitlang “Sunog!” para nang sinabing “Nasusunog ang bahay!”

6. Sambitlang pautos Halimbawa: “Layas!” “Sulong!” “Takbo!” “Alis!” Sa sambitlang “Layas!” para nang sinabing “Ikaw ay lumayas!”