Ponolohiya Palatunugan 1 Ponolohiya n Agham na pagaaral

Ponolohiya (Palatunugan) 1

Ponolohiya n Agham na pag-aaral ng makabuluhang tunog ng isang wika 2

Ang Pagsasalita 3

Salik upang makapagsalita ang tao: Ang pinanggagalingan ng lakas o enerhiya n Ang kumakatal na bagay o artikulador n ang patunugan o resonador n 4

n Bilinggwal – taong marunong magsalita ng dalawang wika n Monolinggwal – isang wika lamang alam n Poliglot – bihasa sa mahigit tatlong wika 5

Ang Mga Prinsipal na Sangkap ng Pananalita Matigas na ngala guwang ng ilong Malambot na ngala guwang ng bibig titilaukan punong gilagid labi paringhe 1 2 3 epiglottis laringhe ngipin dila hiningang galing 1=harap 2=sentral 3=likod sa baga Babagtingang tinig 6

n Ang hanging may presyun na nanggagaling sa ating baga ay nagpapakatal ng babagtingang tinig. At kapag kumatal ang babagtingang tinig, ito ay lumilikha ng alon ng tunog na siyang binabago ng ating bibig o guwang ng ilong na ating naririnig sa pamamagitan ng hangin na siyang midyum ng tunog. 7

Ponolohiya ng Filipino 8

1. Mga Ponemang Segmental/Ponema n Makabuluhan ang isang tunog kapag nagiba ang kahulugan ng salitang kinasasamahan nito sa sandaling ito’y alisin, palitan, ilipat o dinagdag. 9

Ang Filipino ay may 21 ponema – 16 katinig at 5 patinig n Mga katinig- /p, t, k, ), b, d, g, m, n, h, s, ŋ, l, r, w, y/ n Mga patinig- /i, e, a, o, u/ n Ang ŋ ay tinutumbasan ng digrapo (dalawang letra ng “ng”) n Ang patinig ay itinuturing na siyang pinakatampok o pinakaprominenteng bahagi ng pantig. n 10

a. Mga Katinig n Ito ay maiaayos ayon sa punto at paraan ng artikulasyon at kung ang mga ito ay binibigkas nang may tinig (m. t. ) o walang tinig (w. t. ) 11

Punto ng artikulasyon – saang bahagi ng bibig nagaganap ang saglit na pagpigil o pagabala sa pagpapalabas ng hangin sa pagbigkas ng isang katinig n Paraan ng artikulasyon – papaanong gumagana ang ginagamit na mga sangkap sa pagsasalita at kung paanong ang hininga ay lumalabas sa bibig o sa ilong sa pagbigkas ng alinman sa mga ponemang katinig n 12

Mga Ponemang Katinig ng Filipino PARAAN NG ARTIKULASYON PUNTO NG ARTIKULASYON Panlabi Pangngipin Panggilagid Pasara w. t p t k m. t b d g Pailong m. t. m n ŋ Pasutsot w. t. s Pagilid m. t. l Pakatal m. t. r Malapatinig m. t. Pangngala Palatal Velar Glottal ) h y w 13

b. Mga Patinig n Maiaayos ayon naman sa kung aling bahagi ng dila ang gumagana sa pagbigkas ng isang patinig at kung ano ang pusisyon ng nasabing bahagi sa pagbigkas 14

Mga Ponemang Patinig ng Filipino Posisyon ng Dila Bahagi ng Dila Harap Sentral likod Mataas i u Gitna e o Mababa a 15

2. Mga Diptonggo Magkasamang patinig at malapatinig sa isang pantig n aw, iw, ay, ey, oy, uy n Kapag ang malapatinig ay napagitan sa dalawang patinig, ito ay hindi na diptonggo n 16

Mga Diptonggo ng Filipino Harap Sentral Likod Mataas iw, iy uy Gitna ey oy Mababa aw, ay 17

Halimbawa: giliw n reyna n kalabaw n bahay n aruy n kahoy n sisiw n sampay n daloy n beywang n baliw n kami’y n 18

3. Klaster o kambal-katinig n Magkakabit na dalawang magkaibang katinig sa isang pantig n Ang klaster ay matatagpuan sa unahan o inisyal at sa hulihan o pinal ng isang pantig 19

Tsart ng mga Ponemang Katinig ng Filipino Unang Ponema Ikalawang Ponema /w/ /y/ /r/ /l/ /p/ X X /t/ X X X /k/ X X /b/ X X /d/ X X X /g/ X X X /m/ X X /n/ X X /l/ X X /r/ X X /s/ X X /h/ X X /s/ x X 20

4. Mga Pares Minimal Ang pares ng salita na magkaiba ng kahulugan ngunit magkatulad na magkatulad sa bigkas maliban lamang sa isang ponema sa magkatulad na pusisyon n Ito ay ginagamit sa pagpapakita ng pagkakaiba ng mga tunog ng magkakahawig ngunit magkakaibang ponema n 21

/p/ /b/ pala – shovel bala – bullet /e/ /i/ mesa – table misa – mass /k/ /g/ kulay – color gulay – vegetable kulong – enclosed gulong – wheel /t/ /d/ tula – poem dula – play 22

5. Mga Ponemang Malayang Nagpapalitan Magkaibang ponemang matatagpuan sa magkatulad na kaligiran ngunit hindi nagpapabago sa kahulugan ng mga salita n Karaniwang nangyayari sa ponemang patinig na i at e, at sa o at u n 23

Halimbawa: lalaki lalake tutoo totoo bibi bibe nuon noon daw raw 24

6. Ang Glottal na Pasara o Impit na Tunog Naging labing-anim ang ponemang katinig sa halip na labinlima lamang dahil sa ponemang glottal na pasara n Kahit itinuturing na ponema, hindi ito inirereprisinta ng titik o letra n 25

Sa halip ay inirereprisinta ito sa dalawang paraan: Nakasama ito sa palatuldikan at inirereprisinta ng tuldik na paiwa (`) kung nasa pusisyong pinal ng salita. Ang mga salitang may impit na tunog sa pusisyong pinal ay tinatawag na maragsa o malumi n Malumi – bagà, pusò, saganà, talumpatì n Maragsa – bagâ, kaliwâ, salitâ, dukhâ n 26

Inirereprisinta ito ng gitling(-) kapag ito’y nasa loob ng salita sa pagitan ng katinig at patinig n Karaniwang matatagpuan sa pagitan ng panlaping nagtatapos sa katinig at ang salitang-ugat na nagsisimula sa patinig. n Hal: n May-ari n Mag-alis n Pang-ako n 27

7. Ponemang Suprasegmental Sangkap na pampalasang ginagamit sa ating pakikipagtalastasan n Pantulong sa ponemang segmental; na higit na nagiging mabisa ang ating paggamit ng 21 ponemang segmental sa ating pakikipagtalastasan sa pamamagitan ng mga pantulong o suprasegmental na tono, haba, diin at antala n 28

a. Tono n Ang pagtaas o pagbaba na iniuukol natin sa pagbigkas ng pantig ng isang salita upang hugit na maging mabisa ang ating pakikipag-usap sa ating kapwa 3 3 pon 2 2 ka 1 ha ka ha 1 pon 29

b. Haba at Diin Ang haba ay tumutukoy sa sa haba ng bigkas na iniuukol ng nagsasalita sa patinig ng pantig ng salita n Ang diin naman ay tumutukoy sa lakas ng bigkas ng pantig ng salita n 30

n Ang Filipino ay sinasabing syllabletimed samantalang Ingles ay sinasabing stress-timed n Ang tono, haba at diin sa pagbigkas ng isang salita ay karaniwang nagkakasama-sama sa isang pantig n Hal. halaman 31

Mandarin at Thai- mahalaga ang tono n Ingles – mahalaga ang diin n Filipino – mahalaga ang haba n Hal. “Break, break On thy cold, gray stones, O Sea!” “Pag-ibig anaki’y aking nakilala Di dapat palakhin ang bata sa saya” 32

Bakit higit mahalaga ang haba kaysa sa tono at diin? n Hal. magnana. kaw – thief magna. kaw – will steal magna. nakaw – will go on stealing n 33

c. Antala Saglit na pagtigil sa ating pagsasalita upang higit na maging malinaw ang mensaheng ibig nating ipahatid sa ating kausap n Ito ay inihuhudyat ng kuwit, tuldok, semicolon o kolon n 34

Hal. Hindi puti. Hindi, puti n Hindi ako siya Hindi ako, siya n Hindi sila tayo Hindi sila, tayo n 35