Gramar at Linggwistika Balarila Mula sa salitang Bala
Gramar at Linggwistika
Balarila Mula sa salitang Bala at dila Gramar at Linggwistika Tumutukoy ang balarila sa pagsulat o pananalitang inihahambing sa wastong paggamit (ayon sa balarila). Ito rin ang kaalaman hinggil sa mga salita, parirala, sugnay at mga pangungusap na nagtuturo ng wastong kabalangkasan, palakahuluganan, palabigkasan, at palaugatan ng mga salita. Kung minsan, tumukoy din ang salita sa mga aklat na pambalarila, na nagiging batayang simulain, pamatagan o saligan ng mga kaalaman. Gramar at Linggwistika 1
Gramar at Linggwistika Ang BALARILA ay ang pag-aaral hinggil sa isang wika na kinabibilangan ng mga sumusunod: ng morpolohiya o pagsusuri sa pakakabalangkas ng mga salita (morpolohiya); ng sintaks (syntax) o pagsasaayos upang mga salita ay maging makabuluhang mga pangungusap; ng ponolohiya o wastong pagbigkas; ng semantika o kahulugan ng mga salita at parirala; at ng etimolohiya o ugat o palaugatan ng mga salita. Gramar at Linggwistika 2
Ponolohiya o Fonoloji - ang pag-aaral ng makabuluhang tunog sa wika. - makabuluhan ang tunog kung may kakayanan itong baguhin ang kahulugan ng isang salita. Gramar at Linggwistika Fonema o ang palatunugan - ang yunit ng tunog o ang pinakamaliit na bahagi ng pananalita. 28 ang titik ng Alfabetong Filipino 25 ang fonema Gramar at Linggwistika 3
a, b, c, d, e, f, g, h, i, j, k, l, m, n, ñ, ng, o, p, q, r, s, t, u, v, w, x, y, z Ayon sa Rebisyon ng Alfabetong Filipino 2001 Gramar at Linggwistika Walo ang nadagdag na letra sa lumang ABAKADA c, f, j, q, v, x, z at ñ Apat lamang sa walo ang may fonemic status f, j, v at z pag may fonemic status ang ibig sabihin ay may kinatawang tunog ang mga letra Ang letrang c, ñ, q at z ay redundant Gramar at Linggwistika 4
Redundant ang tunog kung ponema/tunog ay di kumakatawan sa iisang yunit ng tunog Gramar at Linggwistika Halimbawa: c - /s/ = c - /k/ = cingco cabinet singko kabinet ñ - /ny/= baño banyo q - /k/ = q - /kw/= queso quintet keso kwintet x - /ks/= extra ekstra Gramar at Linggwistika 5
Fonemang Segmental - ang fonemang katinig at fonemang patinig ay pwedeng pagsamahin upang makabuo ng isang tunog. Halimbawa: Gramar at Linggwistika b k s Diptonggo + + + a o i = = = ba ko si - Kapag isinudlong alin man sa fonemang patinig sa unahan ng malapatinig na fonemang w at y na karaniwang nasa huling pantig ng salita. Halimbawa: a o + + w y = = aw oy sawsaw, nguyngoy, aruy, aliw, beysbol Gramar at Linggwistika 6
Pares Minimal - mga pares ng salita na magkatulad ang bigkas maliban sa isang fonema na siyang ipinagkakaiba ng kahulugan. Gramar at Linggwistika halimbawa: pala bala ‘spade’ ‘ bullet’ kulay gulay ‘color’ ‘vegetable’ tula dula ‘poem’ ‘play’ kulong ‘enclose’ gulong ‘wheel’ mesa misa ‘table’ ‘mass’ balak balag ‘plans’ ‘trellis’ Gramar at Linggwistika 7
Mga Fonemang Nagpapalitan May mga pagkakataong ang ponemang e at i, gayundin ang o at u, ay nagkakapalitan nang hindi nababago ang kahulugan ng salita Gramar at Linggwistika halimbawa: babae babai kunsume kunsumi lalake note: hindi sa lahat ng pagkakataon ay nagaganap ito may pagkakataong ganap ang pagpapalitan dahilan upang mabago ang kahulugan ng salita misa oso ≠ ≠ mesa uso Gramar at Linggwistika 8
Morpema at Morpolohiya Gramar at Linggwistika - ang pag-aaral ng pinakamaliit na yunit na bumubuo sa salita na may kahulugan. Morpema - ang pinakamaliit na yunit na bumubuo sa salita na may kahulugang “ kaagad na naihahayag kahit ang ilan sa kanila ay pangkayarian at di kahulugang leksikal ang binibigay” (Villanueva at Villanueva, 1971) ay maaaring salita o salitang-ugat. Gramar at Linggwistika 9
Anyo ng Morpema 1. Morpemang Kataga Gramar at Linggwistika - ang kataga ay isang morpemang iisahaning pantig lamang at ang mga ito’y walang kahulugan kung nag iisa maliban na lamang kung isasangkap sa pangungusap. Ang mga ingklitiko ay “ mga katagang iisahing pantig na sa gawang sarili ay walang kahulugan ngunit kapag ginagamit sa pangungusap ay nakaradagdag ng diwa nito. – Cruz, et. al. 1978 Halimbawa: ba pa daw po naman na ho din nga rin man raw pala Gramar at Linggwistika 10
2. Ang Morpemang Panlapi Gramar at Linggwistika a. May malakas na sistema ng panlapi ang wikang Filipino. Ito ang dahilan kung bakit napakadali nating manghiram sa banyagang salita at gawing tunog – Filipino. Sa ibang salita ay nagiging “Filipinized” na salita Halimbawa: Halimbawa mag-jet nag-smuggle nag-administer nag-coach in-ambush ni-rape ni-research naka-cortina nagpa-xerox ni-raid i-promote Gramar at Linggwistika 11
b. dahil sa kahulugang taglay ng panlapi nagkakaroon ng iba’t ibang kahulugan ang isang salitang-ugat na pinagkakapitan nito. Halimbawa: Gramar at Linggwistika nagtubig matubig natubigan tinubig patubig pantubig - nagkaroon ng tubig maraming tubig naparami ang inom tapayan o lalagyan ng tubig pinarusahan ng tubig padaloy na tubig/irigasyon gamit sa tubig GAWAIN - Subuking lagyan ng iba’t ibang panlapi ang salitang tao, bahay, balita, bayan at tignan kung ano ang mabubuong salita. Gramar at Linggwistika 12
Anyo ng Panlapi 3. Morpemang Salitang-Ugat Gramar at Linggwistika - ang salitang-ugat ang maituturing na pinaka-ina ng mga salita dahil ito ay nagtataglay ng kahulugang leksikal na karaniwang binubuo ng dadalawahing pantig. Alam nyo ba na kung pakasusuriin ay galing sa iisang pantig lamang ating wika? Ito’y ayon sa haka ni Dr. E. Arsenio Manuel at mapapansin ito sa kayarian ng mga salitang inuulit. Gramar at Linggwistika 13
Halimbawa: Gramar at Linggwistika basbas gawgaw patpat limlim samsam hinhin simsim kimkim laklak satsat damdam toktok bitbit dakdak ngat Gramar at Linggwistika 14
- Ang morpemang kataga at morpemang salitang-ugat ay napagsasama rin ngunit ang kanilang kabuuan ay hindi maituturing na dalawang morpema kundi iisang morpema lamang. Halimbawa: Gramar at Linggwistika ma ka in taga + + itim hapon ibig lungsod = = maitim kahapon iniibig tagalungsod HOMOFONUS- Ang tawag sa salitang-ugat na nag-iiba-iba ng kahulugan ayon sa bigkas ngunit pareho ng ispeling. Halimbawa: baga (ember) baga (lungs) baga (particle) sala (sin) sala (seived) paso (pass) paso (burn) paso (Flower pot) Gramar at Linggwistika 15
Pagbabagong Morpoponemiko - Ang pagbabago ng anyo ng morpema dahil sa impluwensya ng kaligiran nito. Gramar at Linggwistika 1. Asimilasyon – ang ponemang /ng/ sa mga panlaping pang-, mang-, hing-, sing- ay nagbabago depende sa unang tunog ng salitang-ugat. a. pang na nagiging pam - ang tunog kapag ang palabing /p/ at /b/ ang umpisang titil ng salitang-ugat. halimbawa: pangbabae pangpamanhid = = pambabae pampamanhid Gramar at Linggwistika 16
b. pang na nagiging pan Pagbabagong Morpoponemiko - ang tunog kapag ang pangipin /d/, /l/, /r/, /s/ at /t/ ang umpisang titil ng salitang-ugat. halimbawa: Gramar at Linggwistika pang+dalawa pang+laro pang+regalo pang+sala pang+tawid = = = pandalawa panlaro panregalo pansala pantawid Asimilasyong Ganap – kung nagbago ang baybay ng salitang-ugat (hal. , panakip sa halip na pantakip) Asimilasyong Parsyal – kung nanatili naman ang baybay ng salitang-ugat (hal. , pambura) Gramar at Linggwistika 17
2. Pagpapalit ng ponema Pagbabagong Morpoponemiko - nagpapalitan ang ponema sa loob ng salita a. ang /d/ ay nagiging /r/ b. ang /e/ ay nagiging /i/ c. ang /o/ ay nagiging /u/ Gramar at Linggwistika halimbawa: lakad+an ma-+dunong ka-+dagat+an hubad+in babae+ka+in sige+han laro+an biro+an lakadan madunong kadagatan hubadin kababaehan sigehan laroan biroan lakaran marunong karagatan hubarin kababaihan sigihan laruan biruan Gramar at Linggwistika 18
Pagbabagong Morpoponemiko 3. Pagkawala ng ponema / pagkakaltas ng ponema – nawawala ang huling ponemang patinig (a, e, i, o, u) kapag nilalagyan ng hulapi. halimbawa: Gramar at Linggwistika tupad+ -in kuha+ -in takip+ -an tupadin kuhanin takipan tupdin kunin takpan 4. Metatesis – nagpapalit ng posisyon ang mga tunog sa isang salita kapag nilapian. halimbawa: tanim+ -an atip+ -an lutas+ in lakad+ -in yari+ in taniman atipan linutas lakadin yinari tamnan aptan lutasin lakarin niyari Gramar at Linggwistika 19
Pagbabagong Morpoponemiko 5. Paglilipat-diin – naiiba ang diin (stress) sa pagbigkas ng salita dahil sa paglalagay ng hulapi. halimbawa: Gramar at Linggwistika luto (to cook) + -an /lu: to’/ = lutuan (cooking place) /luto’an/ lakad + ka- -an /la: kad/ = kalakaran /kalaka’ran/ Gramar at Linggwistika 20
Paano nga ba nabubuo ang mga Salita? Gramar at Linggwistika a. Inuulit – ang mga salitang unuulit ay binubuo sa pamamagitan ng buong pag-uulit ng salitang -ugat at pinaghihiwalay lamang ng gitling. Ang ganitong pag-uulit ay tinatawag na ganap na pag-uulit. Halimbawa: sama-sama utay-utay akay-akay baku-bako araw-araw sintu-sinto ipit-ipit luku-luko agam-agam kuru-kuro halu-halo lubak-lubak Gramar at Linggwistika 21
TANDAAN 1. Ang alaala, paruparo, sari, gunam at guni ay hindi ginigitlingan dahil walang salitang-ugat na ala, paro, sari, ganam, at guni. Gramar at Linggwistika 2. Ang salitang-ugat na nagtatapos sa patinig na o kapag-unuulit ay pinapalitan ng u. 3. Sa pag-uulit ng salitang-ugat na unaangkupan o ginagampanan ng pang-angkop upang ipakita ang kasidhiang kahulugan at nagtatapos sa patinig na e, ito’y pinapailitan ng i sa gayo’y mabilis ang pagbigkas at upang lubos na mabigyang diin ang unang hati ng salita. Ang gitling ay ginagamit Halimbawa: torpe salbahe lalake torping-torpe salbahing-salbahe lalaking-lalake Gramar at Linggwistika 22
Ang di-Ganap na Pag-uulit 1. Pag-uulit ng huling pantig sa salitang-ugat Gramar at Linggwistika Halimbawa: lamikmik langit luning kuliglig alit-it 2. Pag-uulit ng una o unang dalawang pantig ng salitang-ugat o unang dalawang tunog ng salitang-ugat. Halimbawa: iikot aakyat tatakbo lilima sisilip-silip sisiga-sigarilyo tatali-talilis Gramar at Linggwistika 23
Paano nga ba nabubuo ang mga Salita? Gramar at Linggwistika b. Tambalan – Nagiging tambalan ang salita kung ang dalawang salita na may kani-kaniyang kahulugan ay pinagsasama at nananatili ang kahulugan, minsa’y bumubuo ng ikatlong kahulugan at mayroon din namang nagpapakita ng kasalungatan ng bawat isa. Halimbawa: taong-bundok panhik-panaog daang-bakal hanap-buhay kahoy-gubat bungang-araw dalagang-bukid isdang-tabang humigit-kumulang kapos-palad lumubog-lumitaw malaon-madali Gramar at Linggwistika 24
Paano nga ba nabubuo ang mga Salita? c. Maylapi – Kung ang salitang-ugat pinapanlapian. Maaring sa unahan, sa gitna, sa magkabila o sa laguhan. Gramar at Linggwistika 1. Unlapi umalis, umibig, umawit, igatong, isama, pautang 2. Gitlapi kinain, sumampa, tinaga, tumuka, sinita 3. Hulapi isipin, diktahan, tamaan, ingatan, bilihin 4. Kabilaan magtampuhan, pagtulungan, panatilihin, paraanin 5. Laguhan ipagsumigawan, paghumiyawin, magginataan. Gramar at Linggwistika 25
Kahulugan ng mga Panlapi 1. Panlaping Makangalan Gramar at Linggwistika a. an at han 1. lalagyan ng marami sa bagay na isinasaad ng salitang-ugat hal. : aklatan, bigasan, manukan, palayan, tindahan 2. pook na ginaganapan ng kilos ng salitang-ugat hal. : aralan, lutuan, laruan, labahan 3. panahon na maraming pagganap sa isinasaad ng salitang-ugat hal. : pistahan, anihan, taniman, uwian Gramar at Linggwistika 26
Panlaping Makangalan 4. gantihang kilos hal. : barilan, balitaan, sulatan, suntukan Gramar at Linggwistika 5. di karaniwang laki o labis na dami hal. : pangahan, duguan, uluhan, sugatan, duguan b. in o hin 1. relasyong isinasaad ng salitang-ugat hal. : tiyuhin, amain, inapo 2. kahugis ng isinasaad ng salitang-ugat hal. : inubas, pinalay, sinampalok Gramar at Linggwistika 27
Panlaping Makangalan b. ka 1. kasama sa pangkat hal. : kalahi, kagrupo, katropa, kabayan Gramar at Linggwistika 2. relasyon na isinasaad ng salitang-ugat hal. : kalaro, kagalit, kaaway, kasuyo, kalambingan c. ka – an 1. nagsasaad ng pinakasentro na salitang-ugat hal. : kabayanan, kanayunan, kabahayan 2. nagsasaad ng kasukdulan ng pangyayari. hal. : katanghalian, kainitan, kasasalan Gramar at Linggwistika 28
Panlaping Makangalan d. mag 1. nagsasaad ng relasyong tinutukoy sa salitang-ugat. hal. : maglolo, mag-ama, magkapatid, magbayaw Gramar at Linggwistika 2. mag- na may pag-uulit ng unang pantig ng salitang-ugat na nagsasaad ng gawain o propesyon. hal. : manggagamot, manbibigkas, manananggol e. tag – nagsasaad ng panahon hal. : tag-ulan, tag-araw, taglagas, tagsibol f. taga – nagsasaad ng gawaing isinasaad ng salitang-ugat hal. : tagaluto, tagalinis, tagawalis, tagabasa g. an/han – nagsasaad ng pinaggalingan hal. : talasalitaan, talaarawan, talatinginan Gramar at Linggwistika 29
Kahulugan ng mga Panlapi Mga Panlaping Makauri Gramar at Linggwistika 1. ma a. pagkamayroon halimbawa: maganda, tataas, mayaman b. pagkamarami halimbawa: matao, madahon, matubig, maahas 2. maka – katig, kampi, hilig halimbawa: maka-Diyos, maka-Hapon, makatao, makakaibigan 3. mala – parang halimbawa: malasebo, malahimimga, malakanin Gramar at Linggwistika 30
Panlaping Makauri 4. mapag – may ugali halimbawa: mapagbiro, mapagbintang, mapag-alalahanin Gramar at Linggwistika 5. Mapang – may katangian, may kakayahan halimbawa: mapang-akit, mapanrahuyo 6. maka – katig, kampi, hilig halimbawa: maka-Diyos, maka-Hapon, makatao, makakaibigan 7. mala – parang halimbawa: malasebo, malahimimga, malakanin Gramar at Linggwistika 31
Ang mga Bahagi ng Pananalita - Ang istruktura ng wika Gramar at Linggwistika I. Mga Salitang Pangnilalaman (Content Word) A. Nominal 1. Pangalan 2. Panghalip B. Pandiwa C. Panuring 1. Pang-uri 2. pang-abay II. Mga Salitang Pangkayarian (Function Word) A. Ang mga Pang-ugnay 1. Pangatnig 2. Pang-angkop 3. Pang-ukol B. Mga Pananda 1. Pantukoy 2. pangawil Gramar at Linggwistika 21
Bahagi ng Pananalita “ Siya agad bumili lapis papel malapit tindahan” - May nilalaman ang pahayag ngunit walang ganap na kayarian ang pangungusap sapagkat kulang ito sa mga salitang mag-uugnay sa mga salita para sa isang buong kayarian. Gramar at Linggwistika “ Siya ay agad na bumili ng lapis at papel sa malapit na tindahan. ” Gawain: alamin ang mga bahagi ng pangungusap sa itaas Gramar at Linggwistika 33
Bahagi ng Pananalita Gramar at Linggwistika siya ay agad na bumili ng lapis at papel sa malapit na tindahan panghalip pangawil pang-abay pang-angkop pandiwa pantukoy pangalan pangatnig pangalan pang-ukol Pang-uri Pang-angkop pangalan Gramar at Linggwistika 34
Bahagi ng Pananalita Gramar at Linggwistika Ang sintaks o sintaksis na binigyang diin ng katugong salitang Filipino na palaugnayan, ang pag-aaral o ang pag-uugnay-ugnay ng mga salita upang bumuo ng mga pahayag gaya ng mga parirala (phrase), sugnay (clause) at mga pangungusap Gramar at Linggwistika 35
Ang Pangungusap Salita o lipon ng mga salita na may buong diwa. Sa katuturang ito ang isang salita ay maaaring isang pangungusap kung ito ay may isang buong diwa. Gayundin ang mga sambitla. Gramar at Linggwistika 1. Sambitlang panawag hal. : Nanay! Neneng! Ate! Lolo! `- Sa sambitlang panawag “Neneng!” para nang sinabing “Neneg, ikaw ay tinatawag ko. ” o kaya’y sa “Lolo! “Lolo, kayo po’y tinatawag ko. ” 2. Sambitlang nagsasaad ng damdamin hal. : “Aruy!” “Naku po!” “Aba!” - Sa sambitlang “Aray!” para na rin sinabing “Ako ay nasaktan” Gramar at Linggwistika 36
3. Sambitlang sagot sa tanong hal. : “Opo!” Ang Pangungusap “Oho!” “Hindi po!” `- Sa sambitlang panawag “ Opo!” ay isinagot sa tanong na “Sasama ka ba? ” para na rin sinabing “Ako ay sasama. ” Gramar at Linggwistika 4. Sambitla ng pagtawag hal. : “Halika!” “Halina !” - “halikayo!” Sa sambitlang “Halika!”para nang sinabing “Lumapit ka sa akin” 5. Sambitla ng Matinding Damdamin hal. : “Sunog!” - Sa sambitlang “Sunog!” para nang sinabing “ Nasusunog ang bahay. ” 6. Sambitlang Pautos hal. : “Layas!” “Takbo!” Gramar at Linggwistika 37
Ang Pangungusap 7. Pormulasyong Panlipunan (pangkalahatan) hal. : “ Magandang umaga po!” “ Tao po!” “ Salamat!” Gramar at Linggwistika 8. Pangungusap na Pamanahon hal. : “Umuulan. ” “ Kumikidlat. ” - “Bumabagyo. ” Sa sambitlang “Halika!”para nang sinabing “Lumapit ka sa akin” 9. Pangungusap na eksistensyal hal. : May magandang tanawin doon. Walang tao sa kubo. Maraming pananim dito. Gramar at Linggwistika 38
Ang Pangungusap 10. Pangungusap na may panaguri at paksa. hal. : Guro ang nanay ko. Nagtuturo siya sa aming baryo. Gramar at Linggwistika Ang Panaguri ng Pangungusap - Ang bahagi ng pangungusap na nagsasabi tungkol sa paksa. 1. Pangalan Pilipinas ang bayan ko. Filipino ang ating wikang pambansa. 2. Panghalip Tayo ang bagong Pilipino. Sila ang dapat maging huwaran ng mga kabataan. Gramar at Linggwistika 39
Ang Pangungusap 3. Pang-uri Magigiting ating mga bayani. Mapagmahal sa kanilang kapwa ang mga tao noon. 4. Pang-abay Bukas ang araw ng pagdiriwang. Dito ang sentro ng kasiyahan. Gramar at Linggwistika 5. Pandiwa Nagmamano ang mga bata sa magulang nila. Magpapasalamat tayo sa poong Maykapal. 6. Panguring Parirala Pagbabasa ng aklat at magasin ang nakalibang sa kanya. Pagtatanim ng gulay ang libangan niya. Gramar at Linggwistika 40
Ang Pangungusap Paksa Ang bagay na pinag-uusapan sa pangungusap. Simuno ang dating katawagan dito. Gramar at Linggwistika 1. Pangalan Mahalin natin ang ating bansa. Gamitin ang sariling wika. 2. Panghalip Tayo ay mga Pilipino. Ikaw ay pag-asa ng mga magulang mo. 3. Pang-uri Ang masipag at matiyaga ay nagtatagumpay. Ang mga maralita at dukha ay ating tulungan. 4. Pag-abay Ang dito ay maiiwanan na sa silid na iyan. Ang diyan ay ipapadala ko sa inyo. Gramar at Linggwistika 41
Ang Pangungusap 5. Pandiwa Ang gumagawa nang mabuti ay pinagpapala. Ang nagsisikap ay nagtatagumpay. 6. Pawatas Ang magdamayan ay magandang kaugalian. Ang mamatay ay ganap na pamamahinga. Gramar at Linggwistika Aspekto at pokus ng Pandiwa 3 Aspekto ng Pandiwa (Banghay sa ibang aklat) a. Pangnagdaan b. Pangkasalukuyan c. Panghinaharap Gramar at Linggwistika 42
Ang Pangungusap Pokus Gramar at Linggwistika Ang relasyon ng pandiwa at paksa ng pangungusap ay tinatawag na pokus. Madaling malaman ang pokus kung alam ang paksa ng pangungusap. Bukod dito, may mga panlaping sadyang ginagamit sa bawat pokus. Upang makilala sa loob ng pangungusap ang paksa, tandaan na ang paksa ay pinangungunahan ng mga panandang paksa, gaya ng ang, ang mga, at sina. 1. Pokus sa Tagaganap o Aktor - ang paksa sa pangungusap ang gumaganap ng kilos Halimbawa: 1. Nagsayaw ng cha-cha ang panauhin. 2. Mabilis na umalis si Raul. 3. Magtatanim sila ng gulay sa bakuran. 4. Sumulat ng liham si Maria. Gramar at Linggwistika 43
Ang Pangungusap 2. Pokus sa Layon o Gol - ang paksa sa pangungusap ang tumatanggap ng kilos. Halimbawa: 1. Pinitas ni Jose ang mangga. 2. Binabalot ni ate ang mga regalo. 3. Iluluto ni nanay ang ulam. Gramar at Linggwistika 3. Pokus sa Sanhi o Kausatibo - Ang paksa ng pangungusap ang sanhi ng pagkaganap ng kilos ng pandiwa. Halimbawa: 1. Ikinatuwa ni Lola ang pagkatuwa ng apo 2. ikinasira ng panamin ang baha. 3. Ikinagalit ni Tatay ang paglalasing ni Ronie. 4. Pokus sa Kagamitan o Instrumental -Ang paksa ng pangungusap ay kagamitan sa kilos ng pandiwa. Halimbawa: 1. Ipinaghiwa niya ng karne ang kutsilyo. 2. Ipanghahalo niya ang sandok sa nilugaw 3. Ang palakol ay ipansibak mo ng kahoy. Gramar at Linggwistika 44
- Slides: 47