Wstp do prawa europejskiego Podstawy prawa UE Zajcia

Wstęp do prawa europejskiego / Podstawy prawa UE Zajęcia 5 8. 11. 2019 r.

Incoming call 1 2 3 4 5 6 7 8 9 * 0 # PPI - Maria Woźniak-Malczewska 2

Plan (2/7) n Zajęcia 5 – 08. 11. 2019 r. n 3. Bezpośredni skutek i prymat prawa UE n n n 3. 2. Sprawa 6/64 Costa v. ENEL 3. 3. Sprawa 106/77 Simmenthal 3. 4. Sprawa C-224/97 Ciola 3. 5. Deklaracja nr 17 do Traktatu z Lizbony (odnosząca się do pierwszeństwa) 3. 6. Sprawa 43/75 Defrenne 4. Skutek rozporządzeń n n n 4. 1. Sprawa 34/73 Variola 4. 2. Sprawa C-253/00 Muňoz 4. 3. Sprawa C-403/98 Azienda Agricola

Plan (3/7) n Zajęcia 6 – 15. 11. 2019 r. n 5. Skutek decyzji n n 5. 1. Sprawa 9/70 Grad 5. 2. Sprawa C-80/06 Carp v Ecorad 5. 3. Sprawa C-18/08 Foselev 6. Skutek bezpośredni dyrektyw n n n 6. 1. Sprawa 41/74 van Duyn 6. 2. Sprawa 148/78 Ratti 6. 3. Sprawa 8/81 Becker

Akty prawa pochodnego (8/18) Artykuł 288 Tf. UE– katalog! ( dawny art. 249 TWE) n W celu wykonania kompetencji Unii instytucje przyjmują rozporządzenia, dyrektywy, decyzje, zalecenia i opinie. n Rozporządzenie ma zasięg ogólny. Wiąże w całości i jest bezpośrednio stosowane we wszystkich Państwach Członkowskich.

Akty prawa pochodnego (9/18) … n Dyrektywa wiąże każde Państwo Członkowskie, do którego jest kierowana, w odniesieniu do rezultatu, który ma być osiągnięty, pozostawia jednak organom krajowym swobodę wyboru formy i środków. n Decyzja wiąże w całości. Decyzja, która wskazuje adresatów, wiąże tylko tych adresatów. n Zalecenia i opinie mają mocy wiążącej.

16/64 Flaminio Costa v. ENEL (1/8) n Stan faktyczny

16/64 Flaminio Costa v. ENEL (2/8) 1962 Państwo włoskie nacjonalizuje produkcję i dystrybucję energii elektrycznej ENEL ente nazionale per l’energia electric

16/64 Flaminio Costa v. ENEL (3/8) n Flamino Costa Odbiorca energii elektrycznej n wspólnik jednej ze znacjonalizowanych spółek. „Nacjonalizacja jest sprzeczna z Traktatem EWG” n

16/64 Flaminio Costa v. ENEL (4/8) n n Rozwinięciem zasady prymatu W sprawie pojawiło się pytanie czy włoska ustawa nacjonalizująca przemysł energetyczny jest zgodna z prawem europejskim n Rząd włoski na stanowisku, że sąd powinien rozstrzygać wg prawa włoskiego

16/64 Flaminio Costa v. ENEL (5/8) TS: „w przeciwieństwie do zwykłych umów międzynarodowych Traktat ustanawiający EWG stworzył swój własny system prawny, który z chwilą wejścia w życie stał się integralną częścią porządków prawnych państw członkowskich i musi być stosowany przez sądy tych państw.

16/64 Flaminio Costa v. ENEL (6/8) [. . . ] tworząc Wspólnotę [. . . ] korzystającą z rzeczywistych uprawnień, mających swe źródło w ograniczeniu suwerenności lub w przekazaniu przez państwa członkowskie swoich uprawnień Wspólnocie, państwa członkowskie ograniczyły, aczkolwiek w niektórych tylko materiach, swoje suwerenne prawa i tym samym stworzyły system prawny, który ma charakter wiążący dla nich samych, jak i dla ich obywateli.

16/64 Flaminio Costa v. ENEL (7/8) Włączenie do systemu prawnego każdego z państw członkowskich przepisów prawnych wywodzących się od Wspólnot, a także ogólne postanowienia i duch Traktatu uniemożliwiają państwom członkowskim przyznanie pierwszeństwa jednostronnemu i późniejszemu aktowi prawa krajowego kosztem systemu prawnego zaakceptowanego przez nie na zasadzie wzajemności.

16/64 Flaminio Costa v. ENEL (8/8) TS podkreślił cele i zadania, jakie przed Wspólnotami postawiły Traktaty. Stwierdził, iż cele te nie byłyby możliwe, gdyby państwa członkowskich odmawiały stosowania prawa wspólnotowego, a więc stosowanie prawa wspólnotowego nie może być zależne od państwa członkowskiego i nie może ono być zmienianie przez prawo krajowe. TS podkreślił znaczenie skuteczności prawa wspólnotowego („effet utile”). n

16/64 Flaminio Costa v. ENEL (9/9) n n n Od lat sześćdziesiątych zasada nadrzędności prawa WE nad prawem krajowym należy do ugruntowanego i konsekwentnie rozwijanego orzecznictwa Trybunału. Traktat stworzył swój własny porządek prawny, który od razu stał się integralną częścią systemów prawnych państw członkowskich Zasada supremacji była konsekwencją charakteru prawa wspólnotowego, które zostało utworzone poprzez przekazanie Wspólnotom , , rzeczywistych uprawnień”, ograniczając suwerenne prawa państw członkowskich

Bezpośredni skutek prawa unijnego (1/4) n n n Bezpośredni skutek norm prawa unijnego oznacza, że: „mogą być one samodzielnym źródłem praw lub obowiązków jednostek” Doktryna bezpośredniego skutku została stworzona przez ETS na bazie postanowień Traktatu W wyroku Van Gend en Loos, Trybunał uznał, że art. 34 i 35 Tf. UE , zakazujący stosowania ceł i innych podobnych opłat w stosunkach handlowych między państwami członkowskimi jest bezpośrednio skuteczny

Bezpośredni skutek prawa unijnego (2/4) n n TS w sprawie Costa ograniczył się do wskazania zasady, a nie wskazał w nim jaka jest jej moc i zakres obowiązywania. To uczynił Trybunał w sprawie Internationale Handelsgesellschaft (sprawa 11/70 Internationale Handelsgesellschaft v. Einfuhr- und Vorratstelle für Getriede und Futtermittel) w 1970 r.

Bezpośredni skutek prawa unijnego (3/4) n TS uznał za spełniające warunki bezpośredniej skuteczności takie artykuły Traktatu dot. : n zakaz dyskryminacji ze względu na obywatelstwo, n zniesienie ceł między państwami członkowskimi, n zakaz ograniczeń ilościowych w handlu wewnątrz Unii, n zniesienie ograniczeń swobody przepływu pracowników, n zniesienie ograniczeń swobody zakładania przedsiębiorstw, n zniesienie ograniczeń w świadczeniu usług, n polityka konkurencji, n zakaz dyskryminacyjnego opodatkowania wewnętrznego, n równa płaca dla kobiet i mężczyzn.

Bezpośredni skutek prawa unijnego (4/4) Trybunał często rozpatrywał sprawy związane z bezpośrednim stosowaniem przepisów traktatowych n Nie wszystkie przepisy Tf. UE wywołują zarówno skutek horyzontalny jak i wertykalny, co związane jest z różnym charakterem norm zawartych w Traktacie n

106/77 Amministrazione delle Finanse dello Stato v. Simmenthal (1/10) n Stan faktyczny

106/77 Amministrazione delle Finanse dello Stato v. Simmenthal (2/10) ne y r a nit łowin a s o y t ła ort w ciny p O mp elę i i ic za Źródło: https: //www. britannica. com/animal/cow

106/77 Amministrazione delle Finanse dello Stato v. Simmenthal (3/10) n n Włoski sędzia orzekł, po uprzednim orzeczeniu wstępnym Trybunału, że pewne opłaty nakładane przez Republikę Włoch na importowane mięso wołowe i cielęce były naruszeniem prawa wspólnotowego. Następnie nakazał administracji włoskiej zwrot nieprawnie pobranych opłat.

106/77 Amministrazione delle Finanse dello Stato v. Simmenthal (4/10) n Administracja odwołała się od tej decyzji, twierdząc, że zgodnie z orzecznictwem włoskiego Sądu Konstytucyjnego: n w przypadku konfliktu między przepisami prawa wspólnotowego, a stosownymi późniejszymi przepisami krajowymi kwestia zgodności z Konstytucją przepisu prawa krajowego powinna być oceniona przez Sąd Konstytucyjny, a sąd niższej instancji nie miał prawa decydować samodzielnie o niemożności zastosowania prawa krajowego.

106/77 Amministrazione delle Finanse dello Stato v. Simmenthal (5/10) n n TS przyjął rozwiązanie, że dana norma nie może być jedynie stosowana przez sądy i organy państwowe w konkretnych przypadkach, jednakże nie przestaje ona obowiązywać TS uznał, że każdy sąd krajowy musi, w ramach swojej jurysdykcji, stosować prawo wspólnotowe w całości, odmawiając zastosowania normy prawa krajowego sprzecznego z prawem wspólnotowym, bez względu na to, czy chodzi o przepis krajowy wcześniejszy, czy też późniejszy w stosunku do normy prawa wspólnotowego, a także bez względu na to, czy chodzi o normę zawartą w akcie o charakterze ustawodawczym lub administracyjnym, czy też o praktykę sądową.

106/77 Amministrazione delle Finanse dello Stato v. Simmenthal (6/10) n Konsekwencją jest to, iż dana norma niezgodna z prawem wspólnotowym nie może być stosowana w sytuacjach wynikających z członkostwa państwa w Unii Europejskiej, lecz może ona być stosowana poza zakresem obowiązywania prawa wspólnotowego.

106/77 Amministrazione delle Finanse dello Stato v. Simmenthal (7/10) n n Rząd Włoski argumentował, że sądy powszechne nie są władne do dokonania takiej oceny, gdyż włoska konstytucja przyznaje taką kompetencję jedynie Trybunałowi Konstytucyjnemu TS nie zgodził się z taką argumentacją uznając, iż uprawnienie do badanie zgodności aktów prawnych z prawem wspólnotowym wynika z TWE, a nie z prawa krajowego, a więc nie można powoływać się na konstytucje krajową w tej kwestii.

106/77 Amministrazione delle Finanse dello Stato v. Simmenthal (8/10) n TS uznał, że każdy sąd krajowy ma pełne prawo do niestosowania przepisów naruszających prawo WE, gdyż czekanie na orzeczenie innego organu naruszałoby efektywność i skuteczność tegoż prawa i byłoby niezgodne z jego podstawami i celem.

106/77 Amministrazione delle Finanse dello Stato v. Simmenthal (9/10) n „wszelkie kolejne rozwiązania krajowe, które są niezgodne z przepisami prawa Wspólnoty muszą być odrzucone bez czekania na ich wyeliminowanie przez działanie ze strony ustawodawcy krajowego (czyli zniesione), lub też innych władz konstytucyjnych (uznanie ich za niezgodne z konstytucją), zwłaszcza w tym drugim przypadku, jako, że prawo krajowe zachowuje pełną moc wiążącą w okresie oczekiwania na stosowną decyzję, co uniemożliwia stosowanie przepisów wspólnotowych”.

106/77 Amministrazione delle Finanse dello Stato v. Simmenthal (10/10) n n Eliminowanie sprzeczności pomiędzy prawem krajowym a wspólnotowym nie może ograniczać się do jego stosowanie przez sądy krajowe Stwierdzenie przez sąd konfliktu prawa krajowego ze wspólnotowym nakłada na krajową władzę legislacyjną obowiązek usunięcia danej normy z systemu prawnego, żeby nie pozostawiać w nim norm nieskutecznych

C – 224/97 Ciola v. Land Voralberg (1/9) n Stan faktyczny

C – 224/97 Ciola v. Land Voralberg (2/9) Żródło: http: //podroze. gazeta. pl/podroze/1, 114158, 13997601, Jezioro_Bodenskie___jedno_z_najpiekniejszych_w_Europie. html

C – 224/97 Ciola v. Land Voralberg (3/9) n Pan Ciola - dyrektorem firmy ABC–Boots– Charter Gmb. H n n n dzierżawa terenu nad Jeziorem Bodeńskim w 1990 r. uzyskła zezwolenie na założenie 200 miejsc postojowych (do cumowania) dla jachtów właściwy organ administracyjny wydał w sierpniu 1990 r. decyzję administracyjną, której punkt drugi przewidywał, że od 1 stycznia 1996 r. tylko 60 łodzi należących do osób mających miejsce zamieszkania za granicami Austrii może korzystać z przyznanych stałych miejsc do cumowania w porcie.

C – 224/97 Ciola v. Land Voralberg (4/9) Niezależny Senat Administracyjny landu Voralberg n w decyzji z 10 lipca 1996 r. uznał, że pan Ciola poprzez wynajęcie dwóch dodatkowych miejsc osobom nie mającym miejsca zamieszkania na terenie Austrii (w Liechtensteinie i Niemczech) przekroczył przyznany mu limit miejsc przeznaczonych do cumowania. n pan Ciola nie uczynił zadość warunkom decyzji, której był adresatem i uznany został za winnego wykroczeń oraz skazany na grzywnę w wysokości 75 tys. szylingów austriackich [ok 5450 EUR] za każde z tych wykroczeń z osobna.

C – 224/97 Ciola v. Land Voralberg (5/9) Ciola n zaskarżył decyzję o wymierzeniu grzywien, zarzucając między innymi, że narusza ona prawo do swobodnego przepływu usług oraz warunki akcesji Austrii do Wspólnot.

C – 224/97 Ciola v. Land Voralberg (6/9) Sąd administracyjny, n Przekazał TS dwa pytania n n rozstrzygnięcie, czy prawo krajowe ograniczające liczbę miejsc do cumowania, które mogą być wynajęte cudzoziemcom, może być uznane za zgodne z przepisami Traktatu dotyczącymi swobodnego świadczenia usług kwestia, czy prawo wspólnotowe pozwala osobie świadczącej usługi, która ma miejsce zamieszkania (siedzibę) na terenie Austrii, na domaganie się nieegzekwowania w stosunku do niej przez sądy i organy administracyjne decyzji administracyjnej wydanej w 1990 r. której treść jest niezgodna z prawem wspólnotowym.

C – 224/97 Ciola v. Land Voralberg (7/9) TS n stanął na stanowisku, iż decyzja administracyjna sprzeczna z prawem WE, choćby została wydana przed wejściem w życie Traktatu, nie może być egzekwowana wobec jej adresata w postępowaniu, w którym jest on stroną

C – 224/97 Ciola v. Land Voralberg (8/9) n Zakres zasady pierwszeństwa obejmuje nie tylko akty krajowe o charakterze abstrakcyjnym i generalnym (jak np. : ustawa czy rozporządzenie) ale również akty indywidualne i konkretne (takie jak decyzje administracyjne nawet jeśli zostały wydane przez władze samorządowe)

C – 224/97 Ciola v. Land Voralberg (9/9) n Takie rozstrzygnięcie jest krytykowane, gdyż poza potwierdzeniem zasady prymatu prawa wspólnotowego narusza zasadę trwałości prawomocnych decyzji administracyjnych

Zasada bezpośredniego stosowania prawa UE ?

Zasada bezpośredniego stosowania prawa UE konsekwencją przyjęcia bezpośredniego obowiązywania n organy krajowe zobowiązane są do działania na podstawie norm prawa UE, które może stanowić podstawę podejmowanych przez nie decyzji n

Zasada bezpośredniej skuteczności n n Dotyczy skutków prawnych prawa UE w prawie krajowym Zwana także zasadą bezpośredniego stosowania (samowykonalny charakter normy prawnej) Oznacza, że jednostka może powołać się na uprawnienia wynikające z prawa europejskiego wprost przed sądami krajowymi Sądy krajowe są odpowiedzialne za stosowanie prawa UE i zapewnienie jego egzekwowania.

Skutek bezpośredni prawa UE O ile bezpośrednio obowiązujące są wszystkie normy prawa europejskiego, o tyle tylko niektóre są bezpośrednio skuteczne

Skutek bezpośredni prawa UE Warunki samowykonalności: n jasny charakter normy, n precyzyjny charakter normy, n bezwarunkowy charakter normy, n kompletność normy, tj. budowa i treść pozwalające na stosowanie takiej normy bez konieczności wydania jakiegokolwiek uzupełniającego aktu prawa wewnętrznego

Skutek bezpośredni prawa UE Postanowienia, które są bezpośrednio skuteczne, wywołują skutki prawne wobec jednostek (określają ich prawa i obowiązki), jak i organów krajowych bez konieczności uchwalania dodatkowego aktu prawnego.

Sprawa 43/75 Defrenne (1/13) n Stan faktyczny

Sprawa 43/75 Defrenne (2/13) n Gabrielle Defrenne n Pracowała jako stewardesa. n Jak skończyła 40 lat, jej umowa o pracę została zakończona (ze względu na art. 5 tej umowy, który przewidywał, że kobieta nie może być członkiem załogi po skończeniu 40 roku życia)

Sprawa 43/75 Defrenne (3/13) Defrenne v. Państwo - Sprawa 80/70 n Defrenne: n n Wniosek do Belgijskiej Rady Stanu o usunięcie Dekretu Królewskiego z 3 listopada 1969 (reguły dotyczące emerytur) TS n Systemy zabezpieczenia społecznego i świadczenia z tych systemów, uregulowane bezpośrednio w powszechnie obowiązujących przepisach ustawowych, nie podlegają włączeniu w pojęcie „wynagrodzenia”, o którym mowa w art. 119 traktatu (obecnie art. 157 Tf. UE) , z wyjątkiem świadczeń należnych na mocy aktów normatywnych, obowiązkowo stosowanych wyłącznie wobec pracowników w ramach danego przedsiębiorstwa lub branży zawodowej.

Sprawa 43/75 Defrenne (4/13) Defrenne v. Państwo - Sprawa 80/70 n TS n n Zasada ta dotyczy także systemów emerytalnych, zabezpieczających pracownikom przywilej przynależności do systemu uregulowanego ustawowo, który współfinansowany jest przez pracowników, pracodawców i ewentualnie budżet państwa, co wynika nie tyle z polityki danego przedsiębiorstwa, ile z realizacji celów polityki społecznej. Część składki finansowana przez pracodawcę nie jest wypłatą wynagrodzenia dla pracownika, ani pośrednią, ani bezpośrednią. Z tytułu opłacania tej składki, pracownik będzie miał w przyszłości prawo do emerytury, o ile spełni ustawowo wymagane warunki nabycia prawa do tego oświadczenia. Przejawy dyskryminacji, które wynikają ze stosowania takich systemów, nie podlegają wymogom zawartym w art. 119 traktatu (obecnie art. 157 Tf. UE).

Sprawa 43/75 Defrenne (5/13) n Defrenne postępowanie toczące się pomiędzy stewardesą a jej pracodawcą w sprawie odszkodowania z tytułu dyskryminacji ze względu na płeć, której powódka doświadczyła ze strony pracodawcy w okresie od 15. 2. 1963 r. do 1. 2. 1966 r. , otrzymując niższe wynagrodzenie w stosunku do kolegów zatrudnionych na stanowisku stewarda samolotowego.

Sprawa 43/75 Defrenne (6/13) n Trybunał apelacyjny n 2 pytania prejudycjalne: n n Czy art. 119 [141] TWE (obecnie art. 157 Tf. UE) wprowadza bezpośrednio do narodowych porządków prawnych państw członkowskich zasadę równego wynagradzania kobiet i mężczyzn za jednakową pracę i w związku z powyższym, czy niezależnie od jakichkolwiek przepisów krajowych, uprawnia pracowników do wszczynania postępowań przed sądami krajowymi w celu zapewnienia przestrzegania powyższej zasady? Czy art. 119 [141] TWE (obecnie art. 157 Tf. UE) stosuje się w prawie wewnętrznym państw członkowskich na podstawie środków podjętych przez władze Wspólnoty, czy też jedynym kompetentnym organem w tej dziedzinie jest prawodawca krajowy?

Sprawa 43/75 Defrenne (7/13) n TS (Bezpośrednia skuteczność art. 119 [141] TWE (obecnie art. 157 Tf. UE) ): n 9. Po pierwsze, w świetle różnic występujących w poszczególnych państwach członkowskich dotyczących ustawodawstwa społecznego, celem art. 119 [141] (obecnie art. 157 Tf. UE) jest uniknięcie sytuacji, w której przedsiębiorstwa działające w państwach członkowskich, które stosują zasadę równego wynagradzania kobiet i mężczyzn za jednakową pracę, doświadczą ujemnych skutków w zakresie konkurencji w ramach wspólnego rynku, w stosunku do przedsiębiorstw działających w państwach, które jeszcze nie wyeliminowały dyskryminacyjnego wynagradzania kobiet.

Sprawa 43/75 Defrenne (8/13) n TS (Bezpośrednia skuteczność art. 119 [141] TWE (obecnie art. 157 Tf. UE) ): n 10. Przepis stanowi jeden z celów socjalnych Wspólnoty, która nie sprowadza się jedynie do unii gospodarczej, ale w równym stopniu zmierza do zapewnienia wzrostu społecznego i stałej poprawy warunków życia i pracy jej obywateli, co wyraźnie podkreśla preambuła Traktatu.

Sprawa 43/75 Defrenne (9/13) n TS (Bezpośrednia skuteczność art. 119 [141] TWE (obecnie art. 157 Tf. UE) ): n 12. Ten podwójny cel, mający wymiar zarówno gospodarczy jak i socjalny, pokazuje, iż zasada równego wynagradzania kobiet i mężczyzn za jednakową pracę stanowi jedną z podstawowych zasad Wspólnoty.

Sprawa 43/75 Defrenne (10/13) n TS (Bezpośrednia skuteczność art. 119 [141] TWE (obecnie art. 157 Tf. UE) ): n 16. Na mocy art. 119 [141] ust. 1 TWE (obecnie art. 157 Tf. UE), państwa członkowskie są zobowiązane do zapewnienia i wspierania zastosowania zasady równego wynagradzania kobiet i mężczyzn za jednakową pracę. n 24. […] art. 119 [141] TWE (obecnie art. 157 Tf. UE) stosuje się bezpośrednio. Może on przyznawać prawa podmiotom indywidualnym, które podlegają ochronie ze strony sądów krajowych.

Sprawa 43/75 Defrenne (11/13) n TS (Bezpośrednia skuteczność art. 119 [141] TWE (obecnie art. 157 Tf. UE) ): n n 30. Nie można również uznać argumentów przemawiających przeciwko bezpośredniej skuteczności art. 119 [141] TWE (obecnie art. 157 Tf. UE), które opierają się na stwierdzeniu, że art. 119 [141] TWE (obecnie art. 157 Tf. UE) odnosi się wyraźnie tylko do "państw członkowskich". 31. Istotnie, jak Trybunał uznał to w innych sprawach, fakt, że poszczególne przepisy Traktatu są formalnie adresowane do państw członkowskich, nie oznacza, że nie jest możliwe powoływanie się na powyższe przepisy przez podmioty indywidualne, które mają interes w wykonaniu określonych w nich obowiązków.

Sprawa 43/75 Defrenne (1213) n TS (Bezpośrednia skuteczność art. 119 [141] TWE (obecnie art. 157 Tf. UE) ): n n 32. Samo brzmienie art. 119 [141] TWE (obecnie art. 157 Tf. UE) uwidacznia, że nakłada on na państwa bezwzględny obowiązek doprowadzenia do osiągnięcia określonego skutku w wyznaczonym terminie. 33. Na skuteczność powyższego przepisu nie wpływa fakt, iż nałożony przez Traktat obowiązek nie został wykonany przez pewne państwa członkowskie, zaś wspólnotowe instytucje nie podjęły skutecznych i energicznych działań przeciwko państwu.

Sprawa 43/75 Defrenne (13/13) n TS (Bezpośrednia skuteczność art. 119 [141] TWE (obecnie art. 157 Tf. UE) ): n 40. (…) zasada równego wynagradzania zawarta w art. 119 [141] TWE (obecnie art. 157 Tf. UE), może być powoływana przed sądami krajowymi, które mają obowiązek zapewnić ochronę praw przyznanych podmiotom indywidualnym w powyższym przepisie, w szczególności jeśli chodzi o przypadki dyskryminacji wynikające bezpośrednio z przepisów prawnych lub zbiorowych układów pracy, jak również w wypadku, gdy mężczyźni i kobiety otrzymują nierówne wynagrodzenie za jednakową pracę, która jest wykonywana w tym samym podmiocie, niezależnie od tego, czy jest on prywatny czy publiczny.

Źródła R. Skubisz (red), Orzecznictwo Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości, Warszawa 2003 W. Czapliński, R. Ostrihansky, P. Saganek, A. Wyrozumska, Prawo Wspólnot Europejskich. Orzecznictwo – Wydanie nowe z suplementem Warszawa 2005

Na następne Przygotować w domu przed kolejnymi zajęciami n Sprawa 34/73 Variola n Sprawa C-253/00 Muňoz n Sprawa C-403/98 Azienda Agricola n Sprawa 9/70 Grad n Sprawa C-80/06 Carp v Ecorad n Sprawa C-18/08 Foselev n Sprawa 41/74 van Duyn n Sprawa 148/78 Ratti n Sprawa 8/81 Becker Dodatkowo: zasada pierwszeństwa http: //www. grocjusz. edu. pl/Materials/_archiwum/archiwum 2014/js_sem_1101. pdf