Kompetencje kluczowe w edukacji zawodowej czyli klucze do

Kompetencje kluczowe w edukacji zawodowej czyli klucze do przyszłości uczniów w rękach nauczycieli Wojciech Małecki OKE Wrocław 1

Kompetencje kluczowe w edukacji zawodowej czyli klucze do przyszłości uczniów w rękach nauczycieli 1. Kształcenie ogólne podstawą kształcenia zawodowego 2. Kompetencje kluczowe integrują 3. Zacznijmy od nauczycieli 4. Kompetencje kluczowe uczniów a zespołowość pracy nauczycieli 5. Projektujemy drogę do celu 2

Kompetencje kluczowe w edukacji zawodowej czyli klucze do przyszłości uczniów w rękach nauczycieli 1. Kształcenie ogólne podstawą kształcenia zawodowego 1. 1 Realizowane i przygotowywane zmiany systemu kształcenia w Polsce Do najważniejszych zmian systemu wdrażanych obecnie zaliczamy: - reformę kształcenia ogólnego w tym modernizację egzaminów zewnętrznych - reformę systemu kształcenia zawodowego 3

Kompetencje kluczowe w edukacji zawodowej czyli klucze do przyszłości uczniów w rękach nauczycieli 1. Kształcenie ogólne podstawą kształcenia zawodowego 1. 2 Idea podstawy programowej kształcenia ogólnego Celem kształcenia ogólnego na III i IV etapie edukacyjnym jest: 1) przyswojenie przez uczniów określonego zasobu wiadomości na temat faktów, zasad, teorii i praktyk; 2) zdobycie przez uczniów umiejętności wykorzystania posiadanych wiadomości podczas wykonywania zadań i rozwiązywania problemów; 3) kształtowanie u uczniów postaw warunkujących sprawne i odpowiedzialne funkcjonowanie we współczesnym świecie. 4

Kompetencje kluczowe w edukacji zawodowej czyli klucze do przyszłości uczniów w rękach nauczycieli

Kompetencje kluczowe w edukacji zawodowej czyli klucze do przyszłości uczniów w rękach nauczycieli 1. Kształcenie ogólne podstawą kształcenia zawodowego 1. 2 Idea podstawy programowej kształcenia ogólnego Egzamin maturalny od roku 2015 Aby uzyskać świadectwo dojrzałości, trzeba: 1) zdać dwa egzaminy ustne: z języka polskiego i z języka obcego 2) zdać trzy egzaminy pisemne na poziomie podstawowym: język polski (zadania zamknięte i wypowiedź pisemna) matematyka (zadania zamknięte i zadania wymagające prezentacji toku rozumowania) wybrany język obcy (zadania zamknięte i wypowiedź pisemna) 3) przystąpić do egzaminów pisemnych na poziomie rozszerzonym z co najmniej dwóch przedmiotów 6

Kompetencje kluczowe w edukacji zawodowej czyli klucze do przyszłości uczniów w rękach nauczycieli Kalendarz zmian programowych Rok szkolny Zreformowane nauczanie w klasach 2009/2010 I SP I Gimnazjum 2010/2011 II SP II Gimnazjum III Gimnazjum egzamin gimnazjalny 2011/2012 III SP 2012/2013 IV SP I L I T I ZSZ 2013/2014 V SP II L II T II ZSZ VI SP III L matura III T III ZSZ IV T I LU 2014/2015/2016/2017 sprawdzian dostosowan y do nowej podstawy programowej dostosowana do nowej podstawy programowej II LU 7

Kompetencje kluczowe w edukacji zawodowej czyli klucze do przyszłości uczniów w rękach nauczycieli 1. Kształcenie ogólne podstawą kształcenia zawodowego 1. 3 Zmiany podstawy programowej kształcenia zawodowego Głównymi przesłankami modernizacji kształcenia zawodowego w Polsce są m. in. : globalizacja i rosnący udział handlu międzynarodowego, mobilność geograficzna i zawodowa, przekształcenia w gospodarce, nowe techniki i technologie (szczególnie informacyjno- komunikacyjne) oraz zmiany w organizacji pracy, wynikające częściowo ze zmian technologicznych i wzrostu oczekiwań pracodawców w zakresie poziomu umiejętności pracowników. Z tej perspektywy niezwykle istotna jest idea uczenia się przez całe życie (life long learning – LLL), Powoduje to ciągłą konfrontację szkolnictwa zawodowego z tymi wymaganiami, a w konsekwencji wymusza dostosowywanie podaży umiejętności do potrzeb rynku pracy, oczekującego nowych umiejętności w nowych miejscach pracy (new skills for new jobs). 8

Kompetencje kluczowe w edukacji zawodowej czyli klucze do przyszłości uczniów w rękach nauczycieli 1. Kształcenie ogólne podstawą kształcenia zawodowego 1. 3 Zmiany podstawy programowej kształcenia zawodowego Modernizacja kształcenia zawodowego w Polsce Raporty z badań prowadzonych na potrzeby pracodawców jednoznacznie odzwierciedlają rosnące zapotrzebowanie na pracowników wyposażonych w umiejętności zawodowe, ale powiązane z umiejętnościami ogólnymi takimi jak: umiejętności matematyczne, informatyczne, sprawne posługiwanie się językiem ojczystym i językiem obcym, umiejętności komunikacyjne, rozumienie, porządkowanie, ocenianie wartości i znaczenia informacji oraz samodzielność ich wykorzystywania w działaniu, rozwiązywanie problemów i zdolność myślenia analitycznego. Dobre wykształcenie ogólne nie tylko wspomaga wykonywanie wyuczonego zawodu, ale także stanowi bazę do podnoszenia kwalifikacji zawodowych oraz ewentualnej ich zmiany. 9

Kompetencje kluczowe w edukacji zawodowej czyli klucze do przyszłości uczniów w rękach nauczycieli 2. Kompetencje kluczowe integrują 2. 1 Krótka historia kompetencji kluczowych w polskiej szkole Kompetencje kluczowe jako podstawa reformy programowej (1996) 1. Uczenie się 2. Poszukiwanie 3. Myślenie 4. Komunikacja 5. Współpraca 6. Działanie 7. Doskonalenie się (dostosowywanie się) 10

Kompetencje kluczowe w edukacji zawodowej czyli klucze do przyszłości uczniów w rękach nauczycieli 2. Kompetencje kluczowe integrują 2. 1 Krótka historia kompetencji kluczowych w polskiej szkole PODSTAWA PROGRAMOWA KSZTAŁCENIA OGÓLNEGO DLA LICEÓW OGÓLNOKSZTAŁCĄCYCH, LICEÓW PROFILOWANYCH I TECHNIKÓW W ogłoszonych przez MEN 15 maja 1997 roku podstawach programowych obowiązkowych przedmiotów ogólnokształcących, znalazło się osiem umiejętności; : 1. planowania, organizowania i oceniania własnej nauki, przyjmowania za nią odpowiedzialności, 2. skutecznego porozumiewania się w różnych sytuacjach, prezentacji własnego punktu widzenia i uwzględniania poglądów innych ludzi, poprawnego posługiwania się językiem ojczystym, przygotowywania się do publicznych wystąpień, 3. efektywnego współdziałania w zespole, budowania więzi międzyludzkich, podejmowania indywidualnych i grupowych decyzji, skutecznego działania na gruncie zachowania obowiązujących norm, 4. rozwiązywania problemów w twórczy sposób, 5. poszukiwania, porządkowania i wykorzystywania informacji z różnych źródeł, efektywnego posługiwania się technologiami informacyjnymi i komunikacyjnymi, 7. odnoszenia do praktyki zdobytej wiedzy oraz tworzenia potrzebnych doświadczeń i nawyków, rozwijania sprawności umysłowej oraz osobistych zainteresowań, 8. przyswajania sobie metod i technik negocjacyjnego rozwiązywania konfliktów i problemów społecznych 11

Kompetencje kluczowe w edukacji zawodowej czyli klucze do przyszłości uczniów w rękach nauczycieli 2. Kompetencje kluczowe integrują 2. 1 Krótka historia kompetencji kluczowych w polskiej szkole W ramach odniesienia ustanowiono osiem kompetencji kluczowych: 1) porozumiewanie się w języku ojczystym; 2) porozumiewanie się w językach obcych; 3) kompetencje matematyczne i podstawowe kompetencje naukowo-techniczne; 4) kompetencje informatyczne; 5) umiejętność uczenia się; 6) kompetencje społeczne i obywatelskie; 7) inicjatywność i przedsiębiorczość; oraz 8) świadomość i ekspresja kulturalna 12

Kompetencje kluczowe w edukacji zawodowej czyli klucze do przyszłości uczniów w rękach nauczycieli 2. Kompetencje kluczowe integrują 2. 1 Krótka historia kompetencji kluczowych w polskiej szkole Aktualna podstawa programowa Do najważniejszych umiejętności zdobywanych przez ucznia w trakcie kształcenia ogólnego na III i IV etapie edukacyjnym należą: 1) czytanie – umiejętność rozumienia, wykorzystywania i refleksyjnego przetwarzania tekstów, w tym tekstów kultury, prowadząca do osiągnięcia własnych celów, rozwój osobowego oraz aktywnego uczestnictwa w życiu społeczeństwa; 2) myślenie matematyczne – umiejętność wykorzystania narzędzi matematyki w życiu codziennym oraz formułowania sądów opartych na rozumowaniu matematycznym; 3) myślenie naukowe – umiejętność wykorzystania wiedzy o charakterze naukowy do identyfikowania i rozwiązywania problemów, a także formułowania wniosków opartych na obserwacjach empirycznych dotyczących przyrody i społeczeństwa; 4) umiejętność komunikowania się w języku ojczystym i w językach obcych, zarówno w mowie, jak i w piśmie; 5) umiejętność sprawnego posługiwania się nowoczesnymi technologiami informacyjno -komunikacyjnymi; 6) umiejętność wyszukiwania, selekcjonowania i krytycznej analizy informacji; 7) umiejętność rozpoznawania własnych potrzeb edukacyjnych oraz uczenia się; 8) umiejętność pracy zespołowej. 13

Kompetencje kluczowe w edukacji zawodowej czyli klucze do przyszłości uczniów w rękach nauczyciel 2. Kompetencje kluczowe integrują 2. 2 Problemy radzenia sobie z kompetencjami kluczowymi Niezależnie od liczby formułowanych umiejętności kluczowych, należy stwierdzić, że od pozostałych umiejętności, których uczymy lub uczyć powinniśmy, odróżniają je trzy cechy: - odgrywają szczególnie istotną rolę w uczeniu się i to zarówno w szkołach i wszelkiego rodzaju innych instytucjach oświatowych, jak i w samokształceniu; - są szczególnie ważne do osiągania przez człowieka celów społecznych, nawet jeszcze w czasie pobierania nauki, choć głównie chodzi o urzeczywistnienie własnych celów społecznych już w życiu dojrzałym; - są szczególnie potrzebne na większości stanowisk pracy. 14

Kompetencje kluczowe w edukacji zawodowej czyli klucze do przyszłości uczniów w rękach nauczyciel 2. Kompetencje kluczowe integrują 2. 2 Problemy radzenia sobie z kompetencjami kluczowymi Kształtowania umiejętności kluczowych nie realizuje się jako odrębnej dziedziny aktywności, ale włącza się je w obręb konkretnych przedmiotów poprzez dobór odpowiednich metod i form kształcenia. Chodzi bowiem o to, aby absolwent szkoły był wyposażony nie tylko w wiedzę, ale także w konkretne umiejętności, takie które pomogą mu radzić sobie w nowej rzeczywistości społecznej i gospodarczej. 15

Kompetencje kluczowe w edukacji zawodowej czyli klucze do przyszłości uczniów w rękach nauczycieli 2. Kompetencje kluczowe integrują 2. 3 Kompetencje kluczowe – tylko razem Istotą kompetencji kluczowych jest - ponadprzedmiotowość - wzajemne przenikanie - współzależność Dlatego nie mówimy o rozwijaniu pojedynczych kompetencji kluczowych, tylko o wszystkich razem 16

Kompetencje kluczowe w edukacji zawodowej czyli klucze do przyszłości uczniów w rękach nauczycieli 2. Kompetencje kluczowe integrują 2. 4 Kompetencje kluczowe w naszym (SKK) projekcie Spośród ośmiu kompetencji kluczowych wybrane zostały cztery: 1) porozumiewanie się w języku ojczystym; 2) porozumiewanie się w językach obcych; 3) kompetencje matematyczne i podstawowe kompetencje naukowo-techniczne; 4) kompetencje informatyczne; 5) umiejętność uczenia się; 6) kompetencje społeczne i obywatelskie; 7) inicjatywność i przedsiębiorczość; oraz 8) świadomość i ekspresja kulturalna 17

Kompetencje kluczowe w edukacji zawodowej czyli klucze do przyszłości uczniów w rękach nauczycieli 2. Porozumiewanie się w językach obcych Kompetencja porozumiewania się w obcych językach wymaga znajomości słownictwa i gramatyki funkcjonalnej oraz świadomości głównych typów interakcji słownej i rejestrów języka. Istotna jest również znajomość konwencji społecznych oraz aspektu kulturowego i zmienności języków. Na niezbędne umiejętności w zakresie komunikacji w językach obcych składa się zdolność rozumienia komunikatów słownych, inicjowania, podtrzymywania i kończenia rozmowy oraz czytania, rozumienia i pisania tekstów, odpowiednio do potrzeb danej osoby. Uczący się powinni także umieć korzystać z pomocy oraz uczyć się języków również w nieformalny sposób w ramach uczenia się przez całe życie. Pozytywna postawa obejmuje świadomość różnorodności kulturowej, a także zainteresowanie i ciekawość języków i komunikacji międzykulturowej. 18

Kompetencje kluczowe w edukacji zawodowej czyli klucze do przyszłości uczniów w rękach nauczycieli 3. Kompetencje matematyczne i podstawowe kompetencje naukowo-techniczne A. Kompetencje matematyczne obejmują umiejętność rozwijania i wykorzystywania myślenia matematycznego w celu rozwiązywania problemów wynikających z codziennych sytuacji. Konieczna wiedza w dziedzinie matematyki obejmuje solidną umiejętność liczenia, znajomość miar i struktur, głównych operacji i sposobów prezentacji matematycznej, rozumienie terminów i pojęć matematycznych, a także świadomość pytań, na które matematyka może dać odpowiedź B. Kompetencje naukowe odnoszą się do zdolności i chęci wykorzystywania istniejącego zasobu wiedzy i metodologii do wyjaśniania świata przyrody, w celu formułowania pytań i wyciągania wniosków opartych na dowodach. Niezbędna wiedza obejmuje główne zasady rządzące naturą, podstawowe pojęcia naukowe, zasady i metody, technikę oraz produkty i procesy techniczne, a także rozumienie wpływu nauki i technologii na świat przyrody. Umiejętności to wykorzystywanie i posługiwanie się narzędziami i urządzeniami technicznymi oraz danymi naukowymi do osiągnięcia celu bądź podjęcia decyzji lub wyciągnięcia wniosku na podstawie dowodów. 19

Kompetencje kluczowe w edukacji zawodowej czyli klucze do przyszłości uczniów w rękach nauczycieli 4. Kompetencje informatyczne obejmują umiejętne i krytyczne wykorzystywanie technologii społeczeństwa informacyjnego (TSI) w pracy, rozrywce i porozumiewaniu się. Wymagają solidnego rozumienia i znajomości natury, roli i możliwości TSI w codziennych kontekstach: w życiu osobistym i społecznym, a także w pracy. Konieczne umiejętności obejmują zdolność poszukiwania, gromadzenia i przetwarzania informacji oraz ich wykorzystywania w krytyczny i systematyczny sposób, przy jednoczesnej ocenie ich odpowiedniości, z rozróżnieniem elementów rzeczywistych od wirtualnych przy rozpoznawaniu połączeń. Korzystanie z TSI wymaga krytycznej i refleksyjnej postawy w stosunku do dostępnych informacji oraz odpowiedzialnego wykorzystywania mediów interaktywnych. 20

Kompetencje kluczowe w edukacji zawodowej czyli klucze do przyszłości uczniów w rękach nauczycieli 7. Inicjatywność i przedsiębiorczość oznaczają zdolność do wcielania pomysłów w czyn. Obejmują one kreatywność, innowacyjność i podejmowanie ryzyka, a także zdolność do planowania przedsięwzięć i prowadzenia ich dla osiągnięcia zamierzonych celów. Konieczna wiedza obejmuje zdolność identyfikowania dostępnych możliwości działalności osobistej, zawodowej lub gospodarczej, w tym szerszych zagadnień stanowiących kontekst pracy i życia ludzi, Umiejętności odnoszą się do proaktywnego zarządzania projektami (co obejmuje np. planowanie, organizowanie, zarządzanie, kierowanie i zlecanie zadań, analizowanie, komunikowanie, sporządzanie raportów, ocenę i sprawozdawczość), skutecznej reprezentacji i negocjacji oraz zdolności zarówno pracy indywidualnej, jak i współpracy w zespołach. Niezbędna jest umiejętność oceny i identyfikacji własnych mocnych i słabych stron, a także oceny ryzyka i podejmowania go w uzasadnionych przypadkach. 21

Kompetencje kluczowe w edukacji zawodowej czyli klucze do przyszłości uczniów w rękach nauczycieli 2. Kompetencje kluczowe integrują 2. 5 Wyzwania projektu Popatrzeć na kształcenie także poprzez dążenie do osiągania celów zewnętrznych Porządkować treści kształcenia i umiejętności według innego porządku (innych kryteriów) Wspólnie tworzyć programy nauczania i „dochodzić do nowych metod i form pracy z uczniami 22

Kompetencje kluczowe w edukacji zawodowej czyli klucze do przyszłości uczniów w rękach nauczycieli 3. Zacznijmy od nauczycieli 3. 1 Oczekujemy spójności , a mamy oddzielne przedmioty Ramy programowe i organizacyjne szkoły wyznaczają przedmioty nauczania i klasy (oddziały) Przedmioty nauczania – mimo bliskości – często oddzielone są „wysokimi murami” – od poziomu podstawy programowej do pojedynczej klasy Sztywność przedmiotów to swoisty „kaftan bezpieczeństwa” Czy tak musi być? 23

Kompetencje kluczowe w edukacji zawodowej czyli klucze do przyszłości uczniów w rękach nauczycieli 3. Zacznijmy od nauczycieli 3. 2 Napięcie: indywidualni nauczyciele – zintegrowane kształcenie Rozwijanie kompetencji kluczowych wymaga kształcenia zintegrowanego wokół problemów a nie przedmiotów Tradycją polskiej szkoły jest indywidualna praca nauczyciela Słabe więzi, brak mechanizmów „uwspólniania” To powinno się zmienić. Jak to zrobić? 24

Kompetencje kluczowe w edukacji zawodowej czyli klucze do przyszłości uczniów w rękach nauczycieli 3. Zacznijmy od nauczycieli 3. 3 Trudności pracy zespołowej Wspólne rozumienie celów Uznawanie roli lidera zespołu Akceptowanie miejsca w zespole Problemy odpowiedzialności A co z oceną efektów własnej pracy? 25

Kompetencje kluczowe w edukacji zawodowej czyli klucze do przyszłości uczniów w rękach nauczycieli 3. Zacznijmy od nauczycieli 3. 4 Uczymy się pracować razem Dzielimy się rozumieniem celów, metod, treści Najpierw pracujemy w parach Obserwujemy swoją pracę Zmieniamy role w parze (lider, oceniający, realizator, itd. ) Tworzymy większe zespoły Projektujemy prace zespołu, itd. Tak nie musi być, to tylko jedna z wielu możliwych dróg 26

Kompetencje kluczowe w edukacji zawodowej czyli klucze do przyszłości uczniów w rękach nauczycieli 4. Kompetencje kluczowe uczniów a zespołowość pracy nauczycieli 4. 1 Nie tylko jeden nauczyciel dla wielu uczniów, ale także wielu nauczycieli dla jednego uczniów U U U N N U N N N U U N 27

Kompetencje kluczowe w edukacji zawodowej czyli klucze do przyszłości uczniów w rękach nauczycieli 4. Kompetencje kluczowe uczniów a zespołowość pracy nauczycieli 4. 2 Rozwijamy kompetencje profesjonalne nauczycieli Kompetencje nauczyciela w Unii Europejskiej: 1. kompetencje związane z procesem uczenia się / nauczania 1. 1. umiejętność pracy w wielokulturowej i zróżnicowanej społecznie klasie 1. 2. umiejętność stworzenia dogodnych warunków do uczenia się 1. 3. umiejętność włączenia technologii informacyjno-komunikacyjnej do codziennego funkcjonowania uczniów 1. 4. umiejętność pracy w różnych zespołach (team work) 1. 5. umiejętność współpracy przy tworzeniu programów nauczania, organizacji procesu kształcenia i oceniania 1. 6. umiejętność współpracy z osobami ze środowiska lokalnego i z rodzicami 1. 7. umiejętność dostrzegania i rozwiązywania problemów 1. 8. umiejętność stałego poszerzania swojej wiedzy i doskonalenia swoich umiejętności. 28

Kompetencje kluczowe w edukacji zawodowej czyli klucze do przyszłości uczniów w rękach nauczycieli 4. Kompetencje kluczowe uczniów a zespołowość pracy nauczycieli 4. 2 Rozwijamy kompetencje profesjonalne nauczycieli Kompetencje nauczyciela w Unii Europejskiej: 2. kompetencje związane z kształtowaniem postaw uczniowskich 2. 1. umiejętność wykształcenia u uczniów postawy obywatelskiej i społecznej 2. 2. umiejętność promowania takiego rozwoju kompetencji u uczniów, które pozwolą im, jako pełnoprawnym obywatelom danego państwa, z sukcesem funkcjonować w społeczeństwie wiedzy, 2. 3. umiejętność wtopienia wymienionych wyżej kompetencji ponadprzedmiotowych w czasie nauczania/uczenia się określonego przedmiotu. 29

Kompetencje kluczowe w edukacji zawodowej czyli klucze do przyszłości uczniów w rękach nauczycieli 4. Kompetencje kluczowe uczniów a zespołowość pracy nauczycieli 4. 3 Kompetencje kluczowe poprzez przedmioty i kolejne lata nauki Każdą kompetencję tworzą umiejętności składowe Rozwijamy je stopniowo - pionowo (w czasie, w kolejnych latach nauki) - poziomo ( te same lub podobne umiejętności na różnych przedmiotach) - przykład 30

Kompetencje kluczowe w edukacji zawodowej czyli klucze do przyszłości uczniów w rękach nauczycieli 4. Kompetencje kluczowe uczniów a zespołowość pracy nauczycieli 4. 4 Przykładowa mapa wdrażania kompetencji kluczowych 31

Kompetencje kluczowe w edukacji zawodowej czyli klucze do przyszłości uczniów w rękach nauczycieli 4. Kompetencje kluczowe uczniów a zespołowość pracy nauczycieli 4. 5 Poza tradycyjne lekcje Lekcje pozostają w ramach przedmiotów Rozwijanie kompetencji wymaga często wyjścia poza przedmioty Dlatego warto (trzeba) sięgać do: - metody projektów - zajęć terenowych - inscenizacji, itd. 32

Kompetencje kluczowe w edukacji zawodowej czyli klucze do przyszłości uczniów w rękach nauczycieli 5. Projektujemy drogę do celu 5. 1 Potrzeba zrozumienia i operacjonalizacji celu Pytania, na które powinniśmy sobie odpowiedzieć: > Czy rozumiem ideę kształcenia z wykorzystaniem kompetencji kluczowych (KK)? > Czy w „moim” przedmiocie potrafię wydzielić obszary przynajmniej niektórych KK? > Czy widzę powiązania umiejętności składających się na KK z innymi przedmiotami? > Czy potrafię „przełożyć” język KK na działania? 33

Kompetencje kluczowe w edukacji zawodowej czyli klucze do przyszłości uczniów w rękach nauczycieli 5. Projektujemy drogę do celu 5. 2 Wyobrażamy sobie efekty Uczniowie osiągają w jakimś stopniu cele kształcenia. Potrafimy to – choć w części – zmierzyć. Jak opisywać stopień osiągnięcia wybranych KK? Jakich tu potrzebujemy narzędzi? Czy efekt potrafimy wyobrazić sobie intuicyjnie? 34

Kompetencje kluczowe w edukacji zawodowej czyli klucze do przyszłości uczniów w rękach nauczycieli 5. Projektujemy drogę do celu 5. 3 Co musimy zmienić Co powinniśmy zmienić w swojej pracy, jeśli chcemy zmierzyć się z KK? Jaka nowa wiedza jest nam potrzeba? Jakie umiejętności? A może potrzebujemy zewnętrznej diagnozy własnych potrzeb? 35

Kompetencje kluczowe w edukacji zawodowej czyli klucze do przyszłości uczniów w rękach nauczycieli 5. Projektujemy drogę do celu 5. 4 Pora podjąć decyzję Zastanówmy się Pomyślmy Zadajmy pytania Podejmijmy decyzję Razem, w zespole ! Czy na tak? 36