Srpska srednjevekovna umetnost Nastanak rake stilske grupe spomenika

Srpska srednjevekovna umetnost: Nastanak raške stilske grupe spomenika, XII vek Izdvojite najbitnije. . .

Na prošlom predavanju: Nastanak i osnovne stilske osobine građevina Raške stilske grupe • Ovaj oblik je do Raške došao preko predromaničke arhitekture iz primorja, pojavljuje se u arhitekturi Đurđevih Stupova a ustaljuje se od građenja Studenice; • Bogorodičina crkva u Studenici, zadužbina velikog župana Stefana Nemanje, poseduje osnovne odlike raške stilske grupe, kako u obliku osnove, tako i u obradi fasada, i u slikarstvu nastalom u tom periodu. . .

Oblik osnove spomenika raške stilske grupe, na primeru Bogorodičine crkve u Studenici: jednobrodni naos, kupola nad centralnim travejem, trodelni oltarski prostor (oltarska apsida spolja i unutra polukružnog oblika), bočni prostori uz srednji travej (ovde vestibili), zapadni travej, priprata. Studenica, Bogorodičina crkva, Stefan Nemanja posle 1183

Spoljašnjost spomenika Raške stilske grupe na primeru Bogorodičine crkve u Studenici • Fasada je obložena mermerom, površine fasade su ravne, bez vodoravne podele, vertikalno oživljene plitkim pilasterima. • Kupola, na cilindričnom ili poligonalnom tamburu, je na kockastoj osnovi. • Fasada je ukrašena u romaničkom duhu: krovni venac od slepih arkadica, prozori dvodelni (bifore) i trodelni (trifora) na oltarskoj apsidi, romanička skulptura oko vrata i prozora.

Slikarstvo raške stilske grupe: Monumentalni stil: velike, monumentalne figure na zlatnoj ili plavoj pozadini. Studenica, Bogorodičina crkva, Raspeće, 1208/9, zapadni zid

Studenica, Bogorodičina crkva, slikarstvo: Monumentalni stil Raspeće, 1208/9, zapadni zid, detalj

Na današnjem predavanju ćete ovladati još nekim terminima, i naučiti da ih koristite da opišete druge hramove raške stilske grupe: Terminologija: naos (jednobrodni), oltar, travej (oltarski, centralni, zapadni travej), priprata (i spoljna priprata), bočni prostori uz centralni travej (vestibil, pevnica), paraklisi (kapele), kupola, tambur, kockasto postolje, apsida, (spolja i iznutra polukružna) proskomidija (na severu) i đakonikon (na jugu), zvonik, transept. Takođe ćete se podsetiti ko su ktitori najbitnijih spomenika ove stilske grupe, i obnoviti i/ili dopuniti vaše znanje o Nemanjićima. . .

Studenica, Bogorodičina crkva Stefan Nemanja posle 1183 Morača, Uspenje, Knez Stefan Vukanović, 1251/52 Vaznesenje (Sv. Spas), Žiča (belim dozidano posle 1220), Stefan Prvovenčani Vaznesenje, Mileševa (oko 1225. ), kralj Vladislav

Srpska srednjevekovna umetnost u prvoj polovini XIII veka: Raška stilska grupa spomenika Vladavine Stefana Nemanjića, velikog župana (11961217) i kralja (1217 -1228) - Žiča Vladavina kralja Radoslava (1228 -1234) - Radoslavljeva priprata u Studenici Vladavina kralja Vladislava (1234 -1243) - Mileševa Morača: Stefan Vukanović, sin Vukana, starijeg brata Stefana Nemanje

Previranja u državi na kraju XII i početku XIII veka • Na saboru u Rasu, kada je napuštao presto (1196), Stefan Nemanja je za svog naslednika na prestolu odredio drugorođenog sina Stefana (jer je bio zet vizantijskog cara Aleksija III Anđela). • Sa tom odlukom se stariji Vukan nije pomirio, te nakon Nemanjine smrti (1199) započinje borba njegovih sinova. Sukob postaje otvoren kada 1201 Stefan proteruje svoju ženu, vizantijsku princezu, a Vukan je sa svim počastima prima. . . 1202. godine, Vukan napada brata, i proteruje ga, zagospodarivši Srbijom. • U aprilu 1204. krstaši zauzimaju Carigrad. Vukan i Stefan postižu sporazum da ipak Nemanju na prestolu nasledi Stefan, koji se u drugom braku oženio Anom Dandolo, unukom dužda osvajača Carigrada. • Stefan i Vukan zamolili su Savu da u Srbiju prenese očeve mošti koje su potom položili u grobnicu u Studenici.

Državne i crkvene okolnosti na početku XIII veka • Veliki župan Stefan Nemanjić 1217. od pape Honorija III prima kraljevsku krunu, zbog čega se obično naziva kralj Stefan Prvovenčani. • Smatralo se da kraljevina treba da ima arhiepiskopiju, a njeno ustanovljenje zatraženo je kod carigradskih namesnika u Nikeji. Misiju je obavio kraljev brat arhimandrit Sava 1219. otišavši u Nikeju, gde je primio zvanje arhiepiskopa i za srpsku crkvu dobio pravo da bude autokefalna. • Pošto je srpska crkva postala autokefalna, tokom treća decenija XIII veka se gradi veliki broj crkava i manastira. Mileševa, priprata, povorka Nemanjića (Vladislav, Radoslav, kralj Stefan Prvovenčani, arhiepiskop Sava I, sv. Simeon Nemanja)

Raška škola: Žiča, Vaznesenje (Sv. Spas), XII-XIII vek Ktitor veliki župan Stefan Nemanjić (budući prvi srpski kralj) sa bratom arhimandritom Savom (budućim prvim srpskim arhiepiskopom)

Žiča, Vaznesenje (Sv. Spas) • Ktitor je veliki župan Stefan Nemanjić (budući kralj Stefan Prvovenčani) verovatno zajedno sa bratom arhimandritom Savom (budući prvi srpski arhiepiskop). Vreme podizanja crkve nije pouzdano utvrđeno, verovatno je zidanje započeto nakon završetka radova na Studenici. • Crkva je nastala građenjem u dva maha u kratkom vremenskom razmaku, i sa dve različite namene: prvobitno je crkva trebalo da bude samo manastirska, a onda je preuređena da postane katedrala prvog srpskog arhiepiskopa.

Žiča, Vaznesenje, arhitektura • Crkva je prvobitno bila jednobrodne osnove, uz srednji travej umesto vestibila kao što su imale ranije raške crkve sada su izgrađene pevnice. Crkva ima i oltarski i zapadni travej, pripratu, a uz pripratu paraklise (kapele). Kupola je na spolja poligonalnom tamburu, na kockastom postolju, a apsida polukružna (na planu crni zidovi). • Dogradnje su sprovedene nakon što se arhimandrit Sava, dobivši prethodno autokefalnost za srpsku crkvu, vratio 1220. iz Nikeje kao arhiepiskop, a Žiča određena za njegovo sedište, a i za krunidbenu crkvu Stefana prvovenčanog: dozidani su proskomidija i đakonikon i spoljna priprata sa katihumenom i paraklisom i zvonikom na spratu (na planu belim). • Stariji deo građen je većinom opekom, a mlađi delovi kamenom. Crkva je, poput svetogorskih, spolja omalterisana i obojena u crveno, po čemu je prepoznatljiva.

Žiča, crkva Vaznesenja, osnova Jednobrodne osnove, uz srednji travej umesto vestibila kao ranije raške crkve sada pevnice. Žiča ima i oltarski i zapadni travej, ispred koga je priprata, a uz pripratu paraklisi (kapele). Kupola je na kockastom postolju, a apsida polukružna (na planu crni zidovi). Posle 1220. , uz oltarski travej su dozidani proskomidija (na severu) i đakonikon (na jugu) kao i spoljna priprata sa zvonikom (na planu belim).

Terminologija: vestibil, pevnica, proskomidija, đakonikon. . . Vaznesenje, Žiča: uz srednji travej umesto vestibila pevnice, uz pripratu paraklisi (kapele). Bogorodičina crkva u Studenici: jednobrodni naos, kupola nad Apsida polukružna (na planu crni centralnim travejem, trodelni zidovi). oltarski prostor (oltarska apsida Dozidano posle 1220: uz oltarski spolja i unutra kružna), bočni travej proskomidija i đakonikon, a prostori uz srednji travej (ovde ispred priprate i spoljna priprata sa vestibili, odvojeni vratima), zvonikom (na planu belim). zapadni travej, priprata.

Žiča, crkva Vaznesenja, presek Terminologija: travej (oltarski, centralni, zapadni travej), priprata, spoljna priprata, paraklisi (kapele), kupola, tambur, postolje, apsida, proskomidija (na severu) i đakonikon (na jugu), zvonik.

Spoljašnost: Žiča je spolja omalterisana i obojena u crveno, što joj daje prepoznatljiv izgled. Od karakteristika fasada crkava raške stilske grupe i ovde vidimo ravnu fasadu, sa nizom slepih arkadica uz krovni venac. Kupola je na poligonalnom tamburu na kockastoj osnovi. Spoljašnjost, Žiča, crkva Vaznesenja, pogled sa jugozapada

Žiča, Crkva Vaznesenja, pogled sa istoka

Mileševa, Crkva Vaznesenja (oko 1225. ), grobna zadužbina princa Vladislava, drugog sina kralja Stefana Prvovenčanog

Mileševo, crkva Vaznesenja, pogled sa severa

Mileševa, Vaznesenje, arhitektura • Za razliku od Žiče, Mileševa nema oltarski travej , već se oltarska apsida nadovezuje na centralni travej. Uz centralni travej su pevnice. Kockasto postolje kupole znatno je uže, a širina crkve je postepeno veća polazeći od zapada prema istoku, pa je crkva u osnovi trapezasta. • Proskomidija (na severu) i đakonikon (na jugu) su naknadno dodati, verovatno po ugledu na Žiču. Paraklisi uz pripratu nisu podignuti (vrata su zazidana i prekrivena freskama). Spoljna priprata je naknadno sagrađena. Uz spoljnu pripratu se nalaze paraklisi (kapele). Mileševo, crkva Vaznesenja, osnova (starija celina označena crnom, dograđeni delovi belom)

U Mileševi se nalazi i jedna od najpoznatijih freski srpskog srednjevekovnog slikarstva, Beli anđeo iz kompozicije Mironosice na grobu Hristovom (monumentalni stil). Beli anđeo iz kompozicije Mironosice na grobu Hristovom (naos, zapadni travej)

Mileševa, naos, slikarstvo, zapadni travej

U potkupolnom prostolu se nalazi podjednako lepa Bogorodica iz scene Blagovesti (Mileševa, naos, potkupolni prostor)

Mileševa, naos, ktitorski portret, pre 1228. Bogorodica privodi mladog Vladislava Hristu na prestolu

Mileševa, naos, ktitorski portret, detalj: princ Vladislav (kruna doslikana), drugi sin kralja Stefana Prvovenčanog

Mileševa, priprata, povorka Nemanjića (Vladislav, Radoslav, kralj Stefan Prvovenčani, arhiepiskop Sava I, sv. Simeon Nemanja)

Mileševa, priprata, povorka Nemanjića, detalj: Sava prvi srpski arhiepiskop

Studenica, Radoslavljeva priprata • Stariji sin kralja Stefana Prvovenčanog , kralj Radoslav (1228 -1234), je za svoj grob dogradio pravougaonu spoljnu pripratu uz Bogorodičinu crkvu u Studenici, sa dva paraklisa polukružne osnove (pre 1234. ). Svi delovi izgrađeni su od sige, a prozorski otvori od tvrđeg kamena.

Sv. Nikola (Nikoljača) u Studenici • Još jedna crkva manastirskog kompleksa u Studenici je primer male crkve raškog stila: to je crkva Sv. Nikole (Nikoljača). • Nikoljača je mala jednobrodna crkva zasvedena poluobličastim svodom, bez priprate ili bočnih prostorija. • Ktitor nije poznat, a vreme njenog nastanka, na osnovu izgleda slikarstva, datuje se u godine između 1230. i 1240.

Morača, Uspenje, ktitor knez Stefan Vukanović, završena 1251/52

Morača, Uspenje, arhitektura • Manastirska crkva i grobnica ktitora kneza Stefana Vukanovića, sina velikog kneza Vukana (najstarijeg sina Stefana Nemanje, brata kralja Stefana Prvovenčanog) završena 1251/52. • Crkva raškog plana, jednobrodna, podeljena na tri traveja, sa tročlanim oltarskim prostorom bez bočnih apsida, sa kupolom na kockastom postolju i pripratom sa paraklisom na severu. Po prvi put su pevnice postavljene potpuno u osi potkuplonog prostora i čine transept. • Zidana je sigom i omalterisana, ima pod krovom venac slepih arkadica, a zapadni portal je ukrašen plitkim i skromnim reljefima.

Morača, Uspenje, reljefni ukras portala

Morača, Uspenje, reljefi

Raška stilska grupa: XIII vek, Nemanjini sinovi i unuci Izdvojite najbitnije. . .

Raška stilska grupa: XIII vek, Nemanjini sinovi i unuci • Veliki župan Stefan Nemanjić nasleđuje 1196 na prestolu oca Stefana Nemanju, a potom 1217. prima kraljevsku krunu, zbog čega se obično naziva kralj Stefan Prvovenčani. Kraljev brat, arhimandrit Sava, 1219. traži i dobija autokefalnost za srpsku crkvu, a sam dobija zvanje prvog srpskog arhiepiskopa. Pošto je srpska crkva postala autokefalna, tokom treće decenije XIII veka se gradi veliki broj crkava i manastira. • Prošlog časa smo na primeru Bogorodičine crkve u Studenici videli osnovne odlike raške grupe spomenika. Tokom današnjeg časa, videli smo crkve koje tokom XIII veka zidaju Nemanjini naslednici, od kojih su najbitnije one u Žiči, Mileševi i Morači. . .

Raška škola: Žiča, Vaznesenje (Sv. Spas), XII-XIII vek Ktitor veliki župan Stefan Nemanjić (budući prvi srpski kralj) sa bratom arhimandritom Savom (budućim prvim srpskim arhiepiskopom)

Žiča, Vaznesenje (Sv. Spas) • Gradnja u dva maha. Prvo kao manastirska crkva(na planu crni zidovi), potom dozidana (na planu beli zidovi) kao krunidbena i katedralna (sedište arhiepiskopije). • Jednobrodni naos, kupola nad centralnim travejem, uz koji su ovde umesto vestibila pevnice. Zapadni travej i priprata, uz pripratu su paraklisi (kapele). Apsida je spolja i iznutra polukružna. • Dozidano posle 1220 (na planu belim): uz oltarski travej proskomidija (sever) i đakonikon (jug), a ispred priprate i spoljna priprata sa zvonikom.

Vaznesenje, Žiča: uz srednji travej umesto vestibila pevnice, uz pripratu paraklisi Bogorodičina crkva u Studenici: (kapele). Apsida polukružna (na jednobrodni naos, kupola nad centralnim travejem, trodelni planu crni zidovi). oltarski prostor (oltarska apsida Dozidano posle 1220: uz oltarski spolja i unutra kružna), bočni travej proskomidija i đakonikon, a prostori uz srednji travej (ovde ispred priprate i spoljna priprata sa vestibili, odvojeni vratima), zvonikom (na planu belim). zapadni travej, priprata.

Spoljašnost: fasada omalterisana i obojena u crveno. Od karakteristika fasada crkava raške stilske grupe i ovde vidimo ravnu fasadu, sa nizom slepih arkadica uz krovni venac. Kupola je na poligonalnom tamburu na kockastoj osnovi. Dozidani delovi ovde nisu omalterisani. Spoljašnjost, Žiča, crkva Vaznesenja, pogled sa jugozapada

Mileševa, Crkva Vaznesenja (oko 1225. ) grobna zadužbina princa Vladislava, drugog sina kralja Stefana Prvovenčanog: trapezasta osnova, postolje tambura kupole vidno uže.

U Mileševi se nalazi i jedna od najpoznatijih freski srpskog srednjevekovnog slikarstva, Beli anđeo iz kompozicije Mironosice na grobu Hristovom (monumentalni stil). Beli anđeo iz kompozicije Mironosice na grobu Hristovom (naos, zapadni travej)

Morača, Uspenje, ktitor Knez Stefan Vukanović Manastirska i grobna crkva ktitora kneza Stefana Vukanovića, sina velikog kneza Vukana (brata kralja Stefana Prvovenčanog) završena 1251/52. Po prvi put su pevnice postavljene u osi potkuplonog prostora i čine transept.

Morača, Uspenje, romanički reljefni ukras portala

Za mini-rečnik Terminologija: naos (jednobrodni), oltar, travej (oltarski, centralni, zapadni travej), priprata (i spoljna priprata), bočni prostori uz centralni travej (vestibil, pevnica), paraklisi (kapele), kupola, tambur, kockasto postolje, apsida, (spolja i iznutra polukružna) proskomidija (na severu) i đakonikon (na jugu), zvonik, transept.

Studenica, Bogorodičina crkva Stefan Nemanja posle 1183 Morača, Uspenje, Knez Stefan Vukanović, 1251/52 Vaznesenje (Sv. Spas), Žiča (belim dozidano posle 1220), Stefan Prvovenčani Vaznesenje, Mileševa (oko 1225. ), kralj Vladislav