KASNOANTIKA UMETNOST UMETNOST U DOBA TETRARHIJE Tetrarhijski sistem

KASNOANTIČKA UMETNOST

UMETNOST U DOBA TETRARHIJE • Tetrarhijski sistem vladavine uneo je mnoge novine u način funkcionisanja Rimskog carstva. Promene koje su se tada dogodile uicale su na sve sfere života, pa i na umetnost. Tetrarhija je bila odgovor cara Dioklecijana na veoma buran 3. vek, kada se veliki broj careva smenio na rimskom prestolu. Svi oni su bili birani iz redova vojnika, sve njih birala je vojska, svi su vladali kratko i umrli nasilnom smrću. I Dioklecijan je bio izabran iz redova vojnika i proglašen za cara 284. godine. Međutim, on je veoma brzo uočio da je teritorija Carstva toliko velika da ju je jako teško kontrolisati – to se odnosi pre svega na prikupljanje poreza, ali i na otežanu odbranu granica. Stoga je već 285. godine za savladara proglasio Maksimijana, koji se takođe „kvalifikovao“ za cara svojim vojnim uspesima, kao i Dioklecijan. Nakon nekoliko godina dva avgusta uočila su da ni njih dvojica nisu dovoljna da bi se uspostavila podjednaka kontrola u svim delovima Carstva. Zato su 293. godine izabrana dva cezara – Galerije na istoku i Konstancije Hlor na zapadu. Ideja tetrarhije je podrazumevala i to da se nakon 20 godina vladavine dva avgusta povlače sa vlasti, dotadašnji cezari postaju avgusti, a biraju se novi cezari. Ovaj princip zaživeo je samo jednom, kada su se Dioklecijan i Maksimijan povukli sa vlasti 305. godine.

Carstvo u doba prve tetrarhije

• Tetrarhija je podrazumevala i promenu u načinu poimanja vladara. Za razliku od dotadašnje prakse u principatu da je car predstavnik bogova na zemlji, koji će se nakon smrti i deifikacije priključiti božanstvima panteona, tetrarhijski dominat je podrazumevao da su carevi za života sinovi dva boga. Istočni vladari, avgust Dioklecijan i cezar Galerije, bili su smatrani sinovima Jupitera, a avgust Maksimijan i cezar Konstancije Hlor sinovima Herkula. Ovo je verovanje veoma brzo zaživelo zahvaljujući snažnoj propagandi, koja se pre svega ostvarivala kroz predstave na kovanom novcu. Tako je, na primer, Maksimijan na revers novca koji je kovan u njegovo ime stavio predstavu Herkula ili neki od njegovih podviga. To se odnosi pre svega na aureuse – odnosno zlatni novac na kome su predstave zavisile neposredno od volje cara. Bog i car povezani su toliko čvrsto da je Maksimijan dobio nadimak „Herkulije“ po kome ga poznaju i pisani izvori. Maksimijanov aureus sa predstavom Herkulove pobede nad hidrom na reversu Maksimijanov aureus sa predstavom Herkula pobednika na reversu

• Kada su u pitenju promene u umetnosti, koje se vezuju za period tetrarhije, treba pre svega imati na umu da su carski portreti postali shematičniji, svedeni na osnovne crte lica, pre svega da bi se postigao efekat sličnosti među carevima – budući da postoje četiri cara, tetrarhijski zvanični portreti trebalo je budu takvi da carevi nalikuju jedan drugom. • S obzirom na veliki broj careva postoji i veliki broj prestonica, što znači da u gradovima odabranim za tetrarhijske prestonice cveta graditeljska delatnost. Takvi su gradovi: Nikomedija, Antiohija, Solun, Milano, Eburakum, Trir, Sirmijum. . . U svim ovim gradovima podizane su palate za stanovanje careva, brojne javne građevine koje je trebalo da služe caru i administraciji, carevi su podizali sopstvene memorijalne palate, a već smo videli i to da je svaki car imao i sopstveni mauzolej. • Memorijalne palate su utvrđene palate koje su bile namenjene da se u njih car povuče nakon proslavljenih vicenalija. One su uglavnom podizane u blizini mesta carevog rođenja. Budući da je najveći broj tetrarhijskih careva poreklom sa Balkana, nekoliko ovih palata se nalazi na ovim prostorima. Tako je Dioklecijan podigao palatu u Apalatosu (Split), kako izvori navode u blizini mesta svog rođenja. Galerije je podigao palatu Felix Romuliana u blizini današnjeg Zaječara, takođe na mestu svog rođenja, a nedovršena palata Maksimina Daje otkrivena je na lokalitetu Šarkamen nedaleko od Negotina.

Dioklecijanova palata u Splitu • Današnji Split se u antici zvao Aspalatos. U pitanju je naselje u blizini antičke Salone (danas Solin). Tu je Dioklecijan sazidao memorijalnu palatu, novi tip građevine zasnovan na izgledu vojnih logora, koji je inkorporirao građevine javne namene, rezidencijalne objekte, hram i carski mauzolej. Palata je utvrđena bedemom, ima 3 ulaza (sever, istok, zapad), i dva putna pravca – cardo (s-j) i dekumanus (i-z). Čitav južni deo utvrđenja zauzima rezidencija u koju se ulazi preko vestibila, koji je osim praktične imao i simboličnu ulogu da naglasi cara kao božijeg sina. Utvrđenje svojom južnom stranom izlazi na more malim pristaništem i fasadom oživljenom portikom. Palata se datuje u kraj 3. i početak 4. veka.

kapije javni i vojni objekti Dioklecijanov mazolej Jupiterov hram rezidencija vestibil

Peristil koji je povezivao temenos Jupiterovog hrama i temenos Dioklecijanovog mauzoleja. Ulaz u vestibil, koji je bio formiran kao zabat hrama. Poseban naglasak je stavljen na luk u središtu zabata, koji je naglašavao divinitet cara koji pod njim stoji kada se obraća podanicima. Vestibil je građevina kružne osnove podignuta na visoko postolje, sa nišama usečenim u unutrašnji zid. Zasveden je kupolom, dakle bio je veoma nalik unutrašnjem izgledu hrama Panteon. To svedoči da je Hadrijanov hram imao izuzetno veliki uticaj na sakralnu arhitekturu u kasnijem periodu: budući da su tetrarsi sinovi bogova, onda je svako mesto na kome oni borave sakralno – dakle i vestibil palate, a razumljivo i njihovi mauzoleji. Unutrašnjost vestibila

Dioklecijanova palata u Splitu, rekonstrukcija, kraj 3. /početak 4. veka Jupiterov hram Dioklecijanov mauzolej Južni zid bedema

Galerijeva palata Felix Romuliana, Gamzigrad • Po uzoru na Dioklecijanovu palatu i cezar Galerije podiže sopstvenu memorijalnu palatu u blizini mesta svog rođenja. I ova je palata utvrđena nalik vojnom logoru, ali umesto dva glavna putna pravca ima samo jedan, dekumanus, koji deli utvrđeni prostor na dve celine: severnu i južnu. U severnom delu utvrđenja se nalazi rezidencija i jedan mali hram, a u južnom se nalazi veliki hram, terme i neki drugi objekti, čija namena nije pouzdano potvrđena. Palata je bila bogato opremljena reljefima, skulpturama ili mozaicima. Međutim, s obzirom na burnu prošlost naših prostora, sav raspoloživi materijal sačuvan je u fragmentima. Palata se datuje u kraj 3. i početak 4. veka.

Rezidencija Mali hram Zapadna kapija Istočna kapija Veliki hram Terme

• Oba hrama u Felix Romuliani su tipični rimski hramovi uzdignuti na visoko postolje. Oba imaju kripte u donjoj zoni. Pretpostavlja se da je mali hram posvećen Kibeli, a veliki Jupiteru i Herkulu. Mali hram, osnova i rekonstrukcija Veliki hram, osnova i rekonstrukcija

Felix Romuliana, rekonstrukcija Veliki hram Mali hram Triklinujum sa mozaikom Dionisa

Među gamzigradskim mozaicima posebno mesto zauzima predstava Dionisa/Bahusa, koja se nalazila na ulazu u triklinijum carske palate. U pitanju je predstava svedena na najvažnije elemente koji čine sliku trijumfujućeg Dionisa. Prikazan je kao mladić sa peharom u ruci, oslonjen na tirs (štap koji je atribut ovog božanstva), sedi na steni, kraj njega je leopard. Oko Dionisa je vinova loza, takođe atribut božanstva. Na glavi nosi još jedan atribut – venac od bršljnovog lista. Oko glave božanstva je plavi nimb (već sam vam skrenula pažnju da se rimska božanstva često označavaju žutim ili plavim nimbovima).

• Među bedemima Felix Romuliane otkriveni su i fragmenti nekoliko skulptura od porfira. Najupečatljiviji je portret cara Galerija, koji se danas nalazi u Zaječarskom muzeju. U pitanju je jedan od uobičajenih amblematskih, shematizovanih portreta, karakterističnih za kasnoantčku umetnost. Oči su krupne i veoma izražajne, lice je statično, nema idealizma karakterističnog za portrete careva I i II veka, odnosno od vremena Oktavijana Avgusta pa do dinastije Severa. Bista je činila deo velike carske skulpture, od kojih su sačuvani još neki fragmenti ali za sada nije moguće izvršiti rekonstrukciju prvobitnog izgleda.

Galerijeva palata u Solunu je kompleks građevina koje su u kasnorimskom periodu predstavljale administrativno središte Soluna, kao Galerijeve prestonice. Sastojao se od rezidencijalnog dela ovde označenog kao Galerijeva palata, uz koju se nalazio hipodrom, kao obavezan element carskih palata. Palata sa hipodromom je izlazila na dekumanus, naspram koga se nalazi Galerijev mauzolej, označen kao rotonda. Kompleks oko mauzoleja i i kompleks palate povezuje veliki trijumfalni spomenik, tetrapilon.

Galerijev slavoluk u Solunu: Ima formu tetrapilona, s tim što su sa svake strane postavljena još po dva mala stupca, čime je ukupan broj stubaca na kojima su mogli da budu postavljeni reljefi narastao na osam. Ipak, forma centralnog prolaza je tetrapilon, te se ovaj izraz koristi i u stručnoj literaturi. Slavoluk je podignut nakon pobede koju je cezar Galerije odneo protiv persijskog kralja Narzesa. Ova je pobeda slavljena kao jedan od najvažnijih vojnih poduhvata u prethodnom veku. Stoga je proslavljena trijumfalnim spomenikom, iako samog trijumfa nije bilo ni u Rimu ni u Solunu. Predstave na reljefima ovog spomenika su posvećene samoj borbi, ali ima dosta scena koje su trijumfalnog karaktera i slave jedinstvo tetrarha. Slavoluk se datuje u početak 4. veka.

Gornja zona: rimski vojnici ulaze pobednički u grad (obratite pažnju na stegove); Donja zona: Galerije na konju pobedjuje Narzesa – on je prikazan ispod propetog konja. Nad Galerijevom glavom se nalazi orao sa trijumfalnim vencem. Orao je simbol Jupitera, Galerijevog božanskog oca, koji svog sina ovenčava vencem.

Ispod scene u kojoj Galerije pobeđuje Narzesa nalazi se predstava carske sloge: prikazani su avgusti Dioklecijan i Maksimijan kako sede na prestolima i ovenčavaju ih Viktorije trijumfalnim vencima, dok su cezari prikazani kraj njih u stojećem stavu. Oni su okruženi brojnim personifikacijama i božanstvima, od kojih se samo neka mogu pouzdano prepoznati poput Marsa, Okeana, . . . Ova je scena veoma važna jer predstavlja likovni izraz jedinstva tetrarha i uspeha tetrarhijskog sistema vladavine, oličenog u Galerijevoj pobedi protiv Narzesa.

Konstantinov slavoluk, 312. godine, Rim

Konstantinov slavoluk je trolučan prolaz na kome su u reljefu prikazane scene vezane za Konstantinovu pobedu na Milvijskom mostu i uspostavljanje uprave nad gradom Rimom i zapadnim delom Rimskog carstva. Posvetio ga je, po uobičajenoj praksi, Senat. Već znate da deo reljefa sa Konstantinovog slavoluka predstavljaju spolije preuzete sa trijumfalnih spomenika careva tzv. „zlatnog“ II veka, odnosno careva koji su bili zaslužni za najveći uspon Carstva nakon Oktavijana Avgusta – tada je Carstvo imalo najveće razmere, poštovalo se pravilo nasleđivanja prestola, kultura i umetnost su cvetale. Izbor spolija jasno sugeriše da se Konstantin namerno vezivao se za svoje slavne prethodnike. Treba pri tom imati na umu da je slavoluk posvećen pobedi na Milvijskom mostu, dakle samom početku njegove uprave Carstvom, što znači da njegovo zlatno doba tek dolazi.

Trajan u borbi protiv Dačana: ovaj reljef sa Trajanovog trijumfalnog spomenika prikazuje trenutak kada car Trajan na konju, uskovitlanog ogrtača, ubija palog neprijatelja. Simbolično, ovo je trenutak pobede, koja je dovela Carstvo do njenih najvećih dimenzija i obezbedila priliv bogatstva u državnu blagajnu. Ova je pobeda smatrana i pandanom Konstantinove pobede na Milvijskom mostu.

Spolije sa Hadrijanovog lovačkog spomenika: na oba tonda prikazan je car Hadrijan koji prinosi žrtve božanskim blizancima Dijani i Apolonu zahvaljujući im za svoje (lovačke) uspehe. Prinošenje žrtava i posvećivanje hramova, skulptura i spomenika uopšte božanstvu pod čiju ste se zaštitu stavili uz čiju ste pomoć ostvarili željeni cilj, na samom kraju epohe kojom se bavimo ima svoju paralelu u Konstantinovom podizanju Lateranske bazilike posvećene Hristu Spasitelju, onom kome je Konstantin dugovao pobedu nad Maksencijem i upravu nad zapadnim delom Carstva.