Srpska revolucija I srpski ustanak Pojam Naziv srpska

Srpska revolucija I srpski ustanak

Pojam • Naziv “srpska revolucija” prvi je upotrebio nemački istoričar Leopold Ranke u svom istoimenom delu, objavljenom 1829. god. • Pod ovim terminom danas se podrazumeva period obnove srpske države, od izbijanja I srpskog ustanka 1804. god. do donošenja Sretenjskog ustava i ukidanja feudalizma 1835. god.

• Srpska revolucija imala je ratni (1804 -1815) i mirnodopski period (1815 -1835) • Srpska revolucija imala je dvostruki karakter; ne samo nacionalno-oslobodilačke borbe već i karakter borbe za ukidanje feudalnih odnosa

• Zastava srpske revolucije

Srbija uoči “Srpske revolucije” • Poslednji austrijsko-turski rat vodjen je od 17881791. god. • U njemu su značajno učešće uzeli i Srbi; u severnoj Srbiji stvorena je oslobodjena teritorija, nazvana Kočina krajina, po Koči Andjelkoviću, jednom od vodja • Austrijanci su osvojili Beograd, medjutim, kada je došlo do rata sa Pruskom, Austrijanci su morali da sklope mir sa Turskom, bez ikakvih promena

Reforme Selima III • Tadašnji sultan Selim III odlučio je da olakša položaj Srba, kako bi sprečio nove pobune u pograničnim oblastima prema Austriji • Fermanima iz 1793, 1794 i 1796. god. on je uredio tzv. knežinsku samoupravu • U turskom administrativnom sistemu nije postojala jedinica manja od nahije, srpsko stanovništvo dobilo je samoupravu na nivou knežine (oblast u rangu današnje opštine) i sela • Nahija, knežina i selo imali su svoje samoupravne organe: oborkneza i nahijsku skupštinu; knežinskog kneza i knežinsku skupštinu i seoskog kneza i seosku skupštinu • Samoupravni organi su vodili računa o sakupljanju poreza, obnovi crkava i manastira, biranju kneževa • Sultanovu politiku sprovodio je Hadži Mustafa paša, beogradski vezir

• Osmansko carstvo se krajem 18. veka nalazilo u velikoj krizi, koja se ispoljavala i u velikom slabljenju centralne vlasti, osamostaljivanju lokalnih upravnika i janičara • Zbog Napoleonovog pohoda na Egipat Porta je morala da popusti i janičarima dozvoli povratak u Beogradski pašaluk • Janičari su 1801. god. ubili Hadži Mustafa pašu i zaveli svoju strahovladu, na čelu sa četvoricom dahija (vodje janičara): Aganlijom, Kučuk Alijom, Mula Jusufom i Mehmed aga Fočićem • Dahije su podelile pašaluk na četiri dela, a u svakom mestu su imali svoje predstavnike, kabadahije

I srpski ustanak • Kada je tursko nasilje dostiglo vrhunac, Srbi su u tajnosti počeli da se spremaju za ustanak • Dahije su saznale za ove pripreme, bojeći se austrijske intervencije, oni su izmedju 4. i 10. februara 1804. god. na prevaru pogubili veliki broj najuglednijih srpskih trgovaca, sveštenika, knezova, medju kojima su naugledniji Aleksa Nenadović, Ilija Birčanin, Hadži Ruvim, Marko Čarapić

• Seča knezova samo je ubrzala izbijanje ustanka • 15. februara 1804. god. , na Sretenje, u Orašcu, doneta je odluka o podizanju I srpskog ustanka • Za vodju ustanka izabran je Djordje Petrović (poznatiji kao Karadjordje, Crni Djordje)

• Djordje Petrović (17621817)

• Ustanak je u početku imao karakter “bune na dahije”, počeo je paljenjem turskih hanova (svratišta za odmor) • Do prvog sukoba sa dahijama došlo je već krajem februara 1804. god. na Drlupi, u kojem su ustanici odneli pobedu • Prvi poraz, ustanici su doživeli u proleće 1804. god. , na Čokešini, u Mačvi, kada je stradalo 313 srpskih hajduka (Ranke ovu bitku naziva “Termopili srpskih hajduka”)

Zbor u Orašcu

• Tokom 1804. god. ustanici su isticali da se nisu pobunili protiv sultana, već protiv dahija, koji su silom preuzeli vlast u Beogradskom pašaluku • Porta je uputila bosanskog vezira Bećir pašu da pregovara sa dahijama i srpskim pobunjenicima; on se saglasio da se pogube dahije i da se u pašaluku uspostavi poredak od pre 1801. god. • Dahije su pobegle Dunavom na dunavsko ostrvo Adakale, gde ih je pogubio Milenko Stojković

• Milenko Stojković (1769 -1831)

• Ustanici su zahtevali da sporazum garantuju Austrija i Rusija, na šta Bećir paša nije mogao da pristane • Krajem 1804. god. ustanici su kontrolisali čitav Beogradski pašaluk, osim utvrdjenih gradova (Beograd, Šabac, Smederevo, Užice, Karanovac (Kraljevo) • Sultan Selim III je na ustanike poslao vojsku na čelu sa novim beogradskim pašom Hafiz pašom • Do bitke je došlo 1805. god. kod Ivankovca, u kojoj su ustanici, predvodjeni Milenkom Stojkovićem i Petrom Dobrnjcem odneli pobedu • Ovo je bila prva bitka ustanika sa regularnom turskom vojskom, zbog čega ova bitka predstavlja prekretnicu u I srpskom ustanku, umesto bune na dahije, ustanak dobija karakter borbe za oslobodjenje od turske vlasti

• Naredne 1806. god. Turci su izveli napad na ustanike iz više pravaca, kako ustanici ne bi mogli da vojsku skoncentrišu na jednom mestu • Najznačajniji pravci napada bili su iz Niša i Bosne • Do dve bitke je došlo: na Mišaru (kod Šapca) i Deligradu (kod Aleksinca) • Bitka na Mišaru se smatra najvećom bitkom i pobedom srpskih ustanika • Ustanike su u bici na Mišaru predvodili: Karadjordje, Jakov Nenadović, Sima Marković, pop Luka Lazarević • U isto vreme ustanici su odbranili utvrdjenje Deligrad, koje je sprečavalo prodor Turaka dolinom Morave, predvodjeni Stanojem Glavašem, Mladenom Milovanovićem, Petrom Dobrnjem i Milenkom Stojkovićem

• Krajem 1806. god. ustanici su osvojili grad Beograd, a početkom 1807. god. i beogradsku tvrdjavu • Napad na Beograd predvodili su: Karadjordje, Uzun Mirko Apostolović, knez Sima Marković, Vasa Čarapić (koji je poginuo u napadu), Stanoje Glavaš • Zauzimanjem Beograda i Šapca, početkom 1807. god. , oslobodjen je čitav Beogradski pašaluk

• Nakon poraza iz 1806. god. , Turci su bili voljni da pregovaraju, imajući u vidu i krizu u odnosima sa Rusijom • Ustanici su u Carigrad poslali zemunskog trgovca Petra Ička, koji je ujesen 1806. god. sa sklopio tzv. Ičkov mir, kojim je sultan Srbima garantovao autonomiju na području Beogradskog pašaluka

• Krajem 1806. god. Turska se našla u teškom položaju, pošto joj je Rusija objavila rat • Rusiji su ustanici bili potrebni kao saveznici, zbog čega su podsticali ustanike da nastave rat protiv Turske • Zbog toga su ustanici odbacili Ičkov mir i odlučili da nastave rat, sa ciljem oslobodjenja srpskog naroda od turske vlasti • Tokom 1807. god. ustanic su oslobodili Užice i Loznicu, nakon čega je težište ratnih operacija prebačeno na istok, sa ciljem spajanja sa ruskom vojskom u Vlaškoj

• Hajduk Veljko Petrović osvojio je Krajinu • Najznačajnije pobede nad Turcima ostvarene su u bitkama na Štubiku i Malajnici • Medjutim, Rusi su iste godine sklopili sa Turcima primirje, koje se odnosilo i na ustanike

• Ustanici nisu imali dovoljno predstava o državi i organizaciji vlasti, u tome su imali pomoć učenih Srba iz Habsburške monarhije (mitropolit Stefan Stratimirović, Ivan Jugović, Božidar i Mihailo Grujović) • Prve institucije ustaničke vlasti osnovane su 1805. god. Prvim ustavnim zakonom, to su bili komandant Karadjordje i Praviteljstvujušči sovjet, koji se sastojao od predstavnika 12 nahija u Beogradskom pašaluku • Prvi predsednik Sovjeta bio je prota Mateja Nenadović • Od 1808. god. Drugim ustavnim zakonom, Karadjordje je zvanično prihvaćen za vrhovnog predvodnika. • Sovjet je bio izvršni organ vlasti i vlast je delio sa Karadjordjem

• Prota Mateja Nenadović

• Temeljne reforme učinjene su 1811. god. Trećim ustavnim zakonom • Sovjet je pretvoren u vladu sa 6 ministara (popečitelja) • Karadjordju je zvanično prihvaćena titula vožda, a tada je on objedinio i funkcije vožda i predsednika Sovjeta, čime je ozakonjena njegova apsolutna vlast • Ovo je izazvalo nezadovoljstvo pojedinih starešina, najglasniji voždovi protivnici Milenko Stojković i Petar Dobrnjac proterani su iz Srbije

• Jednogodišnje primirje ustanici su iskoristili za pripremu velike ofanzive, koja je otpočela 1809. god. • Srpska ofanziva usmerena je prema: Bosni; Sandžaku i Crnoj Gori, Vidinu i Nišu • Karadjordje (prema Crnoj Gori) i Sima Marković (prema Bosni) su postigli velike uspehe, ali je neuspeh pretrpljen kod Niša (gde su komandovali Petar Dobrnjac i Miloje Petrović) • Nesloga medju ustaničkim vodjama dovela je do poraza na Čegru, gde je vojvoda Stevan Sindjelić podigao u vazduh barutanu; Turci su od glava poginulih Srba podigli Ćele kulu • Karadjordje je morao da se povuče i spreči turski prodor prema Beogradu

• Spomenik na Čegru

• 1810. god. ustanici su odneli pobede kod Varvarina i Loznice, u dvema manjim bitkama • Suočena sa napadom Napoleona, Rusija je sa Turskom sklopila mir u Bukureštu 1812. god. • Osma tačka se odnosila na ustanike, kojima je bila predvidjena opšta amnestija, autonomija, ali i predaja oružja i povratak turske vojske u gradove • Nemajući poverenja u Turke, i u želji da sačuvaju ostvareno u ustanku, ustanici su na Skupštini u Kragujevcu 1813. god. odlučili da nastave borbu • , i do kraja 1813. god. uspostavili vlast u čitavom Beogradskom pašaluku

• Oslobodjeni opasnosti od Rusije, Turci su sa više strana napali ustaničku Srbiju. • Poslednju godinu rata obeležili su bojevi kod Negotina, Loznice, Zasavice i Deligrada • Turskim osvajanjem Beograda i Šapca 5. oktobra 1813. god. okončan je I srpski ustanak