Specyfika funkcjonowania ucznia zdolnego Monika Sztolpa Zaremba Zdolnoci

Specyfika funkcjonowania ucznia zdolnego Monika Sztolpa – Zaremba

Zdolności – pierwsze wzmianki l dzieci zdolne są bogactwem narodu, powinno się zatem otaczać je opieką i rozwijać ich zdolności Konfucjusz (552 – 479 p. n. e. ) l zachowanie ludzi zdeterminowane jest różnicami indywidualnymi związanymi z wrodzonymi predyspozycjami Platon (428 – 348 p. n. e. ) l ludzie zachowują się w różny sposób nie tylko z powodu zadatków wrodzonych, ale również z powodu oddziaływań środowiska Arystoteles (384 – 322 p. n. e. )

Lista oznak talentu (wg Kim Tegel) l l dziecko wcześnie korzysta z zabawek i innych przedmiotów w nieszablonowy sposób, odbiegający od ich przeznaczenia wcześniej niż inni opanowuje zdolności czytania jego myślenie abstrakcyjne wyprzedza typowy rozwój, na przykład wykazuje zdolność wyróżniania rozmaitych podzbiorów w zbiorach składających się z wielu różnych elementów zadaje trudne, nietypowe, zaskakujące pytania, dotyczące między innymi spraw egzystencjalnych, takich jak śmierć czy sens życia

Lista oznak talentu (wg Kim Tegel) l l l interesuje się różnorakimi zależnościami, na przykład takimi, jak cykle występujące w przyrodzie cechuje je wyższy niż u rówieśników, bardziej wysublimowany rodzaj poczucia humoru oraz subtelne wyczucie ironii ma zdolność do jednoznacznego kwestionowania i demaskowania historii niewiarygodnych i nielogicznych

uczeń zdolny „Jednostka charakteryzująca się wysokim poziomem zdolności ogólnych i specjalnych, twórczą wyobraźnią, łatwością uczenia się, szerokimi zainteresowaniami oraz dużą dozą samokrytycyzmu i pracowitością. Ucznia zdolnego wyróżniają spośród rówieśników uczących się w podobnych warunkach bardzo dobre wyniki w nauce i w innych dziedzinach działalności, a także wnoszenie do rozwiązywanych problemów i realizowanych zadań elementów twórczych. ” Kupisiewicz, M. , Kupisiewicz, C. (2009). Słownik Pedagogiczny. Warszawa: PWN, s. 184

definicja elitarna tylko nieliczni są wybitni l l osoby szczególnie utalentowane stanowią ok. 3– 5% populacji potencjał intelektualny tych osób mierzony jest za pomocą ilorazu inteligencji Renzulli, 2005

definicja egalitarna zdolny może być każdy l l l podkreśla duże zróżnicowanie zdolności wśród uczniów wskazuje osoby o dużych zdolnościach poznawczych, określanych poziomem inteligencji, ale także posiadających różnego rodzaju zdolności specjalne obejmuje swym zakresem 25%– 30% populacji Freeman, 2010; Limont, 2012; Foryś, 2014

Model zdolności (na podstawie: Renzulli, 1978; Mönks, 1990, Piirto, 1999; Ziegler, Heller, 2000; Tannenbaum, 2003; Gagne, 2005) INTELIGENCJA UZDOLNIENIA KIERUNKOWE ZDOLNOŚCI TWÓRCZE MOTYWACJA SAMOOCENA ŚRODOWISKO RODZINNE, SZKOLNE, RÓWIEŚNICZE LĘK JAKO CECHA

INTELIGENCJA Zdolność umysłowa, która obejmuje zdolność rozumowania, planowania, rozwiązywania problemów, myślenie abstrakcyjne, szybkość uczenia się i korzystania z doświadczeń (Gottfredson, 1997) Wysoki poziom inteligencji (IQ wysokie >=120, IQ b. wysokie >= 130)

TWÓRCZOŚĆ Właściwości umożliwiające znajdowanie nowych, oryginalnych i jednocześnie wartościowych rozwiązań problemu, przy jednoczesnej otwartości na informacje, różnorodnym poszukiwaniu ze zmianami punktów widzenia, restrukturyzacją problemów, tolerancją na sprzeczności (Pietrasiński, 1969, Nęcka, 2001, Strzałecki, 2003)

ZDOLNOŚCI KIERUNKOWE Ujawniają się w konkretnej dziedzinie aktywności, związanej ze specyficznie przetwarzanym materiałem (Limont, 1994, Popek, 1996, Chruszczewski, 2005)

Kogo możemy ukształtować? T n. T T I I U U n. I U? - IDEAŁ GENIUSZ INNOWATOR

Znaki rozpoznawcze Ucznia zdolnego wyróżniają istotne predyspozycje w sferach: l Myślenia l Pamięci l Wyobraźni l Uwagi i obserwacji l Uwarunkowań charakterologicznych

Myślenie l l l l prawidłowe kojarzenie i rozumowanie umiejętność abstrakcyjnego myślenia wytrwałość w rozwiązywaniu problemów zdolność łączenia abstrakcyjnych pojęć trafność sądów wysoki poziom rozumienia treści i dostrzegania zależności dociekliwość intelektualna, otwartość i chłonność intelektualna

Pamięć l l znakomita, wierna i trafna umiejętność wykorzystywania przechowywanych informacji opanowywanie szerokiego zakresu materiału szybkie i poprawne kojarzenie

Wyobraźnia l l l niezwykle bogata kreatywność zdolność tworzenia oryginalnych i rzadkich rozwiązań

Uwaga i obserwacja l l dar bystrej obserwacji otoczenia niezwykła zdolność utrzymywania koncentracji (na interesujących treściach) dociekliwość – zadawanie dużej liczby pytań umiejętność prowadzenia twórczej, krytycznej dyskusji z doborem trafnych argumentów

Uwarunkowania charakterologiczne l l l l spontaniczność; skłonność do wyrażania swych przeżyć odpowiedzialność w podejmowaniu się zadań, ale preferowanie pracy indywidualnej niechęć do pracy w grupie zdolności przywódcze, a nawet skłonność do dominacji nieumiejętność radzenia sobie z porażkami drażliwe reagowanie na wszelkie ograniczenia przekonanie o swej wyjątkowości i nieuznawanie autorytetów skłonność do nieporządku w najbliższym otoczeniu

Uwarunkowania emocjonalne l l l wysoki poziom wrażliwości emocjonalnej fascynacja problemem i pomysłami jego rozwiązania (entuzjazm w sytuacji nowości) poczucie komizmu silna potrzeba samotności z wyboru, przy wysokim poziomie społecznej empatii zdolność do spontanicznej ekspresji

Właściwości motywacyjne l l l siła woli i upór w realizacji celu nawet w sytuacji szczególnie niekorzystnej pewność siebie i odwaga twórcza wczesne i pogłębione ukształtowanie zainteresowań, upodobań silna motywacja poznawcza i działaniowa duża wewnętrzna dyscyplina i energia

Przystosowanie społeczne l l l nie ulegają autorytetom okresowa samotność z wyboru – sprzyja koncentracji w procesie twórczym ludzie pełni rezerwy w kontaktach towarzyskich nieśmiałość cenią wartości osobowe a nie formalne koncentrują się bardziej na ideach i wytworach niż na sprawach społ. i innych ludziach

Swoista nadpobudliwość l l l intelektualna – mnogość zadawanych pytań wyobrażeniowa – tworzenie sobie wewnętrznego świata, przyjaciela emocjonalna – widoczny rozdźwięk między rozwojem intelektualnym a emocjonalnym zmysłowo-sensoryczna – niezdyscyplinowanie, niesubordynacja psychomotoryczna – brak skupienia uwagi, szybka dekoncentracja, zamyślanie się

„Wybuchowa mieszanka” l l Realnie i krytycznie nastawiony uczeń nierzadko nie godzi się z zastanym porządkiem rzeczywistości i buntuje się przeciwko sztywnym regułom szkolnym, a także absurdalnym, w jego mniemaniu, wymaganiom nauczycielskim Zamknięty w sobie indywidualista powoduje, że nauczyciel nie wie od czego zacząć i na co zwrócić szczególną uwagę Ciążąca na nauczycielach odpowiedzialność powoduje, że ostrożnie podejmują wyzwanie; nierzadko boją się, że nie zaimponują uczniowi wiedzą przedmiotową Nauczyciel nie dysponuje pomocą w postaci konkretnych opracowań ułatwiających mu pracę z uczniem zdolnym

Uczniowie ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi uczniowie z zaburzeniami u c z e n i a s i ę (L D ) zaburzenia funkcji narządów ruchu zaburzenia funkcji narządów upośledzenie zmysłów umysłowe zaburzenia rozwoju mowy specyficzne trudności w uczeniu się (SLD) Całościowe zaburzenia rozwoju Deficyt w zakresie uwagi (ADD) Zespół nadpobudliwości psychoruchowej (ADHD) Syndrom nieadekw. osiągnięć uczniowie wybitnie zdolni

CZEGO POTRZEBUJE UCZEŃ ZDOLNY? l l l l wsparcia psychologicznego i pedagogicznego odpowiedzialnego opiekuna – mentora, tutora, przewodnika dużej, rozumnej swobody w działaniu udziału w planowaniu ścieżki rozwoju wsparcia finansowego (kryteria nie tylko socjalne) motywowania do pracy przez ocenianie i możliwość prezentowania osiągnięć uczniów współpracy opiekuna z rodzicami, innymi nauczycielami, pedagogiem, psychologiem, osobami spoza szkoły pracującymi z uczniem dbałości o jego rozwój osobisty

Zajęcia pozalekcyjne l l l l l klasy autorskie koła zainteresowań zajęcia z twórczości, kreatywnego myślenia, własnego rozwoju np. autoprezentacji, coachingu, zarządzania własnym potencjałem realizacja projektów (w tym: badawczych, interdyscyplinarnych) koła naukowe obozy naukowe seminaria, konferencje prowadzone dla zdolnych we wspołpracy (np. szkoły i samych zdolnych z uczelniami wyższymi – studenckimi kołami naukowymi – realizacja wspolnych projektów badawczych) udział w konkursach, zawodach panele dyskusyjne

Zajęcia pozaszkolne l l l l zajęcia na wyższej uczelni wolontariat udział w studenckich kołach naukowych uczestniczenie w zajęciach instytucji kulturalno-oświatowych np. PAN udział w olimpiadach, festiwalach naukowych, artystycznych korzystanie z oferty specjalistycznych centrów wspierania zdolności w kraju i za granicą udział w spotkaniach z talentami ze świata biznesu – wsparcie w zaplanowaniu ścieżki kariery zawodowej, podzielenia się wiedzą dotyczącą rozwoju, wewnętrznego motywowania

Warsztaty umiejętności: l l l kreatywność i twórcze rozwiązywanie problemów komunikacja interpersonalna budowanie poczucia własnej wartości radzenie sobie ze stresem konstruktywne radzenie sobie z porażką techniki uczenia się

Otoczenie opieką tutora: l l l np. uzdolniony uczeń z klasy programowo wyższej, student współpracującej uczelni bądź nauczyciel – pasjonat opieka merytoryczna wsparcie w zakresie rozwoju osobistego pomoc w ustaleniu ścieżki pracy sugestie, w jaki sposób i gdzie można znaleźć interesujące treści organizacja możliwości uczestnictwa w dodatkowych zajęciach, warsztatach, czy seminariach

Wykształcenie motywacji wewnętrznej: l l dokładne poznanie ucznia, zdiagnozowanie jego uzdolnień i zauważenie, co jest dla niego wartością i priorytetem w działaniu rozbudzanie jego ciekawości, najprostsze jest podsuwanie książek, publikacji, czy filmów edukacyjnych (ciekawe materiały dostępne są na stronach np. : Akademii Khana, Coursera, Edukacja Przyszłości) zaproponowanie uczniowi przygotowanie lekcji, pokazu, warsztatu dla klasy lub szkoły z danego tematu pisanie artykułów do szkolnej gazetki, na stronę internetową, do czasopism tematycznych

Wykształcenie motywacji wewnętrznej l l l „zarażanie pasją”, np. poprzez zachęcanie do stawiania pytań, podanie tematu, zarysu treści, zaciekawienie, czy postawienie interesującego dylematu, pozwolenie na samodzielne rozwiązanie problemu, który traktowany będzie jak wyzwanie odejście od tradycyjnego oceniania – ocenianie kształtujące zachęcanie ucznia do działania, podpowiadając w czym jest dobry – chodzi o pokazywanie, że wartość ma proces, praca i dochodzenie do celu, a nie sam efekt końcowy

Zachęcanie ucznia do systematyczności: l l l stworzenie konkretnego planu działań „check – listy”, gdzie uwzględnione będą pozytywne wzmocnienia po każdym wypełnionym zadaniu dzielenie zadań dużych na mniejsze elementy – konkrety porządkowanie spraw według stopnia ważności (najpierw sprawy najważniejsze, te mniej istotne mogą poczekać) metoda polegająca na podjęciu zobowiązania wobec rówieśników, którzy są jedną z ważniejszych grup odniesienia dla młodych ludzi – uczeń może stać się liderem grupy projektowej, udzielać systematycznych korepetycji, czy przedstawiać ciekawe treści podczas cyklicznych spotkań, np. podczas zajęć pozalekcyjnych

Ponoszenie porażek l l l nauczyć ponoszenia porażek, w taki sposób, aby nie wpływały one na jego samoocenę, tyko motywowały do ciężkiej, systematycznej pracy pozwolić uczniowi na popełnianie błędów, zapewniając mu trochę samodzielności i nie usuwać przeszkód, zanim jeszcze zdąży je zauważyć, tak aby sam mógł zmierzyć się z trudnościami gdy uczeń popełni błąd należy omówić z nim przyczyny, wskazać drogę, wesprzeć i zmotywować do ponownej próby

Kompetencje społeczne l l l włączanie ucznia do grupy dzieci dzielącej jego zainteresowania (kółka zainteresowań, obozy i seminaria tematyczne, zajęcia na wyższej uczelni) zaproponowanie wszystkim uczniom pracy grupowej, w której spotykają się uczniowie o różnych zainteresowaniach i uzdolnieniach, o różnym pochodzeniu i zapleczu intelektualnym ucznia nie należy stawiać za wzór klasie, pokazując jego wybitne zdolności (inni uczniowie mogą nie być w stanie doścignąć kolegi w talencie), należy raczej uwypuklać jego ciężką pracę i zainteresowania, które były przyczyną osiąganych sukcesów, warto również pokazać, w jaki sposób uczeń może przydać się klasie

Jednak…. . …rozwoju ucznia zdolnego nie da się do końca zaplanować… …zdolny też ma prawo się zakochać…

ETAPY EDUKACYJNE, NA CO ZWRÓCIĆ SZCZEGÓLNĄ UWAGĘ

Gimnazjum l l budowanie światopoglądu i niezależności budowanie wspierających (nie wykluczających) relacji społecznych zapewnienie środków technicznych związanych ze zdolnościami kierunkowymi specjalizacja

Szkoła Ponadgimnazjalna l l zapewnienie specjalistycznych zajęć z ekspertami z danej dziedziny umożliwienie udziału w projektach naukowych i zajęciach akademickich

Co mogą zrobić rodzice l l l wspierać - emocjonalnie, ale również informacyjnie – tłumacząc, wyjaśniając i opisując wymagania, jakie stawia dziecku otoczenie okazywać akceptację, nawet dla najbardziej szalonych i twórczych pomysłów dziecka; świadomość, że ma ono oparcie w rodzicach, będzie sprzyjać podejmowaniu nowych wyzwań i stawianiu przed sobą kolejnych zadań zachęcać do aktywności – stawiania pytań, szukania na nie odpowiedzi, najlepiej modelując to swoim zachowaniem

Co mogą zrobić rodzice l l l wzmacniać aktywność i samodzielność dziecka w nauce, a nie pasywność i bierność podsyłać dzieciom pomysły na spędzanie czasu i pokazywać, że sami również spędzamy go ciekawie (zamiast TV – gazeta, zamiast komputera – gra planszowa, a zamiast weekendu w supermarkecie – weekend w muzeum np. z interaktywną wystawą) wyrabiać w dziecku zainteresowanie literaturą, żeby rozwijać swe umiejętności i poszerzać poglądy, dzieci muszą dużo czytać

Co mogą zrobić rodzice l l stawiać wymagania adekwatne do możliwości i potrzeb dziecka (nie za duże, ale również nie za małe) nie robić nic na siłę i ponad możliwości dziecka – nie przyspieszać na siłę jego rozwoju, ani nauki (np. zapisując na 4 języki obce jednocześnie)

Co mogą zrobić rodzice l l wzmacniać odporność emocjonalną dziecka – uczyć je jak rozwiązywać problemy, (np. metodą małych kroków), jak radzić sobie ze stresem, jak się relaksować, jak odpoczywać nie należy zapominać o zachęcaniu dziecka do współpracy i otwartości na zdanie innych (warto zapisać na zajęcia grupowe, podczas których, oprócz rozwoju zdolności, będzie mogło trenować także umiejętność współpracy)

Co mogą zrobić rodzice l l l stosować tzw. konstruktywną krytykę (opisanie zachowania, jego konsekwencji i wspólne zastanowienie się nad poprawą lub uniknięciem błędu w przyszłości) doceniać - wychowując dziecko zdolne łatwo jest zapomnieć o tym, że ono również zasługuje na pochwały i uznać, że jego osiągnięcia są czymś tak oczywistym, że aż niegodnym uwagi współpracować z nauczycielem, który opiekuje się naszym dzieckiem

SNOS: Syndrom nieadekwatnych osiągnięć szkolnych U uczniów zdolnych (nawet u 50%) może mieć miejsce rozbieżność pomiędzy potencjalnymi możliwościami, a faktycznymi osiągnięciami

Oczekiwania wobec ucznia (S. Rimm) l l IQ 100 – 110 – oceny przeciętne IQ 110 – 120 – oceny dobre IQ > 120 – oceny bardzo dobre IQ 130 – oceny na poziomie najwyższym

Źródła niepowodzeń: l złe funkcjonowanie w szkole l l l l l Związane z nauczycielem Samym uczniem Rówieśnikami Programem nauczania Metodami kształcenia Organizacja szkolna Atmosfera szkolna skomplikowane środowisko rodzinne czynniki zdrowotne wszechstronne zainteresowania (konflikt związany z wyborem rodzaju aktywności)

Uczniowie z SNOS l l l l niskie poczucie wartości niska ocena skuteczności w działaniu wycofywanie się i nie podejmowanie nowych wyzwań pesymizm nieufność impulsywność rozproszenie uwagi hiperaktywność (z możliwością wystąpienia objawów ADHD)

Uczniowie z SNOS l l l l l agresywność wrogość depresyjność zorientowanie na życie towarzyskie, a nie naukę lęk zarówno przed sukcesem jak i porażką (unikają konkursów) zewnętrzna atrybucja sukcesów, a wewnętrzna porażek negatywny stosunek do szkoły brak motywacji do nauki częste poczucie winy z powodu niespełniania oczekiwań nie radzenie sobie ze stresem

Uczniowie z SNO l l szerokie zainteresowania pozaszkolne pewność i przekonanie o prawidłowości decyzji w odniesieniu do samodzielnie wybranej pracy zdolności twórcze uczciwe i otwarte odmawianie wykonywania zadań szkolnych, które nie stawiają żadnych wyzwań

Źródło: S. Rimm (1994), s. 183, za: W. Limont (2010)

Prawa sformułowane przez Sylvię Rimm na podstawie obserwacji i pracy z uczniami z SNOS w szkołach, rodzinach, klinice S. Rimm (1994). Bariery szkolnej kariery. Dlaczego dzieci zdolne mają słabe stopnie. Warszawa: Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne.

SNOS l l Szkolne sukcesy dzieci są bardziej prawdopodobne, jeżeli rodzice przekazują im jednolite i jasno określone wymagania. Dzieci łatwiej uczą się właściwych zachowań, jeśli mają odpowiednie modele do naśladowania. Rozmawianie o dzieciach przy dzieciach może dramatycznie wpłynąć na ich zachowanie i poczucie własnej wartości. Przesadne reakcje rodziców na sukcesy i niepowodzenia dziecka prowadzą do odczuwania przez nie silnej presji osiągania sukcesów bądź rozpaczy i zniechęcenia w przypadku porażki.

SNOS l l Dzieci odczuwają większe napięcie wówczas, gdy mają coś zrobić, niż wtedy, gdy już to robią. Poczucie własnej wartości dzieci zdobywają dzięki pokonywaniu przeszkód. Brak lub nadmiar często objawiają się tym samym. Pewność siebie i poczucie odpowiedzialności za własne postępowanie dzieci zdobywają wtedy, gdy zakres ich swobód jest poszerzany stopniowo, w miarę dojrzewania.

SNOS l l Dzieci przeciwstawiają się dorosłym, jeśli jedno z rodziców poszukuje w dziecku sprzymierzeńca przeciwko drugiemu rodzicowi lub przeciwko nauczycielowi. Dorośli powinni unikać konfrontacji z dziećmi, dopóki nie są całkiem pewni, że potrafią wyegzekwować swoje zakazy. Dzieci będą osiągać sukcesy tylko wtedy, gdy nauczą się funkcjonować w sytuacji rywalizacji z innymi. Dzieci będą dążyły do osiągnięcia sukcesów w nauce, jeśli zauważą związek pomiędzy wysiłkiem włożonym w proces uczenia się a uzyskiwanymi wynikami.

Instytucje wspierające ucznia zdolnego l l l l Poradnia Psychologiczno – Pedagogiczna Kreatywna Pedagogika www. gdansk. pl/kreatywna_pedagogika Krajowy Fundusz na Rzecz Dzieci www. fundusz. org Polska Fundacja Dzieci i Młodzieży www. pcyf. org. pl Polskie Stowarzyszenie Kreatywności www. p-s-k. pl Fundacja im. S. Batorego www. batory. org. pl Uniwersytet dla Dzieci www. uniwersytetdladzieci. edu. pl Politechnika dla dzieci www. pd. portal. prz. edu. pl

Polecana literatura l l l l l Bates J. Munday S. Dzieci zdolne, ambitne i utalentowane. Warszawa 2005. Lewis G. Jak wychować utalentowane dziecko? Poznań 1998. Partyka M. Zdolni, utalentowani, twórczy. Warszawa 1999. de Bono E. , Naucz swoje dziecko myśleć, W-wa 1994. de Bono E. , Naucz się kreatywnego myślenia, Warszawa 1995. Gozdek-Michaelis K. Supermożliwości twojego umysłu, Warszawa 1995. Rimm Sylvia B. Bariery szkolnej kariery. Dlaczego dzieci zdolne mają słabe stopnie? , Warszawa 1994. Limont W. Uczeń zdolny. Sopot 2012 Dawson P. , Guare R. Zdolne, ale rozkojarzone. Kraków 2012 Sękowski A. E. Osiągnięcia uczniów zdolnych. Lublin 2000.

DZIĘKUJĘ ZA UWAGĘ monikasztolpa@gmail. com