WADY OWIADCZE WOLI dr Monika TenenbaumKulig 5 wad

WADY OŚWIADCZEŃ WOLI dr Monika Tenenbaum-Kulig

� 5 wad oświadczeń woli (art. 82 - 88 k. c. ): - brak świadomości lub swobody powzięcia decyzji i wyrażenia woli (art. 82 k. c. ) - pozorność (art. 83 k. c. ) - błąd (art. 84 k. c. ) - podstęp (86 k. c. ) - groźba (art. 87 k. c. ) �normy ius cogens �dotyczą wszystkich czynności prawnych

Brak świadomości lub swobody powzięcia decyzji i wyrażenia woli �Art. 82 k. c. : „Nieważne jest oświadczenie woli złożone przez osobę, która z jakichkolwiek powodów znajdowała się w stanie wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli. Dotyczy to w szczególności choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego, chociażby nawet przemijającego, zaburzenia czynności psychicznych”.

�stan w chwili składania oświadczenia woli �skutek zaburzenia czynności psychicznych �powód takiego stanu nie jest prawnie relewantny �stany fizjologiczne (np. sen) albo patologiczne �brak świadomości – brak rozeznania, niemożność zrozumienia własnych działań (brak możliwości zrozumienia znaczenia własnego zachowania jako składania oświadczenia woli o określonej treści); stan przejściowy albo trwały �brak swobody – stan psychiczny, który pozwala rozpoznać sens własnego zachowania innych osób, ale wyłącza możliwość kierowania swoim postępowaniem; może być chwilowy

�sankcja: bezwzględna nieważność oświadczenia woli �ciężar dowodu - art. 6 k. c. : „Ciężar udowodnienia faktu spoczywa na osobie, która z faktu tego wywodzi skutki prawne”. - zwykle jest to osoba, która złożyła oświadczenie woli �zob. też art. 945 k. c. i art. 151 k. r. o.

Pozorność �Art. 83 k. c. : „§ 1. Nieważne jest oświadczenie woli złożone drugiej stronie za jej zgodą dla pozoru. Jeżeli oświadczenie takie zostało złożone dla ukrycia innej czynności prawnej, ważność oświadczenia ocenia się według właściwości tej czynności. § 2. Pozorność oświadczenia woli nie ma wpływu na skuteczność odpłatnej czynności prawnej, dokonanej na podstawie pozornego oświadczenia, jeżeli wskutek tej czynności osoba trzecia nabywa prawo lub zostaje zwolniona od obowiązku, chyba że

� dotyczy umów i jednostronnych czynności prawnych, w których oświadczenie woli jest składane innej osobie � strony umawiają się potajemnie, że ujawnione wobec innych osób oświadczenie woli nie wywoła skutków prawnych � pozorne oświadczenie woli należy odróżniać od: 1) tzw. oświadczenia woli nie na serio brak jego skuteczności wynika z kontekstu sytuacyjnego, np. aktor podczas przedstawienia teatralnego składa oświadczenie, wykładowca podaje przykład w toku wykładu 2) tzw. zastrzeżenia potajemnego (reservatio mentalis) jest to jedynie pomyślane, niezakomunikowane nikomu zastrzeżenie, że czynność prawna nie wywoła skutków prawnych

� problem czynności pozornej i ukrytej (dyssymulowanej), która może, ale nie musi występować (np. strony zawierają pozorną umowę sprzedaży określonej rzeczy i potajemnie porozumiewają się co do darowizny tej rzeczy) � zagadnienie czynności prawnej ukrytej jest różnie oceniane: 1) według jednego poglądu wyróżnia się dwie odrębne czynności prawne - pozorną i ukrytą 2) według innego poglądu chodzi o jedną czynność prawną, która obejmuje oświadczenie woli ukryte i niesprzeczne z nim oświadczenie woli uzewnętrznione (Z. Radwański, w: red. Z. Radwański, System Prawa Prywatnego, t. 2, Prawo cywilne – część ogólna, Warszawa 2002, s. 390 i nast. )

�sankcja: bezwzględna nieważność czynności pozornej �ważność tzw. czynności prawnej ukrytej ocenia się według właściwości tej czynności - musi ona spełniać przesłanki ważności przewidziane dla wszystkich czynności prawnych - musi spełniać przesłanki ważności przewidziane dla tego rodzaju czynności prawnych, do którego należy, np. dotyczące formy czynności prawnej

� zagadnienie tzw. „nieużyczania formy”: - „Ukryta pod pozorną darowizną umowa sprzedaży nieruchomości nie czyni zadość wymaganiu formy aktu notarialnego (art. 158 zdanie pierwsze k. c. ) dla umowy sprzedaży także wtedy, gdy w formie tej nastąpiła pozorna darowizna. Umowa taka jest zawsze nieważna (art. 73 § 2 zdanie pierwsze k. c. )” (wyrok SN z dnia 12 października 2001 r. , V CKN 631/00, OSNC 2002, Nr 7 -8, poz. 91) - „Umowa o dożywocie ukryta pod pozorną umową sprzedaży nieruchomości zawartą w formie aktu notarialnego jest nieważna, jeżeli istotne postanowienia umowy o dożywocie nie zostały objęte tą formą szczególną” (uchwała SN z dnia 22 maja 2009 r. , III CZP 21/09, OSNC 2010, Nr 1, poz. 13)

� ciężar dowodu: art. 6 k. c. � ograniczenie sankcji – art. 83 § 2 k. c. : „Pozorność oświadczenia woli nie ma wpływu na skuteczność odpłatnej czynności prawnej, dokonanej na podstawie pozornego oświadczenia, jeżeli wskutek tej czynności osoba trzecia nabywa prawo lub zostaje zwolniona od obowiązku, chyba że działała w złej wierze”. - ochrona osób trzecich, dokonujących czynności prawnych odpłatnych w dobrej wierze � art. 7 k. c. – domniemanie dobrej wiary: „Jeżeli ustawa uzależnia skutki prawne od dobrej lub złej wiary, domniemywa się istnienie dobrej wiary”.

Błąd �Art. 84 k. c. : „§ 1. W razie błędu co do treści czynności prawnej można uchylić się od skutków prawnych swego oświadczenia woli. Jeżeli jednak oświadczenie woli było złożone innej osobie, uchylenie się od jego skutków prawnych dopuszczalne jest tylko wtedy, gdy błąd został wywołany przez tę osobę, chociażby bez jej winy, albo gdy wiedziała ona o błędzie lub mogła z łatwością błąd zauważyć; ograniczenie to nie dotyczy czynności prawnej nieodpłatnej. § 2. Można powoływać się tylko na błąd uzasadniający przypuszczenie, że gdyby składający oświadczenie woli nie działał pod wpływem błędu i oceniał sprawę rozsądnie, nie złożyłby oświadczenia tej treści (błąd istotny)”.

�mylne wyobrażenie człowieka o rzeczywistości albo brak jakiegokolwiek wyobrażenia o niej �prawnie relewantny jest błąd, który: 1) dotyczy treści czynności prawnej 2) jest istotny 3) przy odpłatnej czynności prawnej - jeżeli oświadczenie woli było złożone innej osobie: błąd został wywołany przez tę osobę, chociażby bez jej winy, wiedziała ona o błędzie lub mogła z łatwością błąd zauważyć

� pojęcie treści czynności prawnej na gruncie art. 84 k. c. jest różnie rozumiane: 1) w myśl jednego poglądu jest ona zawarta w oświadczeniu (oświadczeniach) woli w pełni zrekonstruowanych przy zastosowaniu odpowiednich reguł interpretacyjnych � błąd co do treści czynności prawnej może dotyczyć np. właściwości przedmiotu, treści zachowania � błędem co do treści czynności prawnej nie jest mylne wyobrażenie o okolicznościach nieuregulowanych w treści czynności prawnej, np. mylne wyobrażenie o zaistnieniu określonych okoliczności � do treści czynności prawnej nie należą skutki prawne określone w przepisach prawnych, ustalonych zwyczajach lub zasadach współżycia społecznego ALE: jeżeli strony wprowadzą do treści czynności prawnej określone postanowienia pod wpływem mylnego przekonania, że odpowiadają one nakazowi ustawowemu – taki błąd należy traktować jak błąd co do treści oświadczenia woli

2) zgodnie z innym poglądem chodzi o wszystkie skutki czynności prawnej - wynikające z jej treści, przepisów ustawy, zwyczajów i zasad współżycia społecznego (art. 56 k. c. ) �istotne jest to, czy strona mylnie wyobrażała sobie skutki prawne dokonywanej czynności �pogląd ten należy podzielić

� istotność błędu � art. 84 § 2 k. c. : „Można powoływać się tylko na błąd uzasadniający przypuszczenie, że gdyby składający oświadczenie woli nie działał pod wpływem błędu i oceniał sprawę rozsądnie, nie złożyłby oświadczenia tej treści (błąd istotny)” � chodzi o dwa elementy: 1) tzw. subiektywną istotność - polegającą na tym, że składający oświadczenie woli nie złożyłby go w ogóle albo nie złożyłby go w takim kształcie, gdyby nie był w błędzie 2) tzw. obiektywną istotność – błąd musi być tego rodzaju, że rozsądny człowiek, znający prawdziwy stan rzeczy, nie złożyłby oświadczenia woli tej treści � regulacja szczególna: np. art. 918 k. c. , art. 945 k. c. , art. 1045 k. c.

�art. 84 § 1 zd. 2 k. c. : „Jeżeli jednak oświadczenie woli było złożone innej osobie, uchylenie się od jego skutków prawnych dopuszczalne jest tylko wtedy, gdy błąd został wywołany przez tę osobę, chociażby bez jej winy, albo gdy wiedziała ona o błędzie lub mogła z łatwością błąd zauważyć; ograniczenie to nie dotyczy czynności prawnej nieodpłatnej”. �chodzi o oświadczenia woli składane oznaczonym adresatom – np. oświadczenie woli składające się na umowę, oświadczenie o odstąpieniu od umowy

Zniekształcenie oświadczenia woli przez posłańca �Art. 85 k. c. : „Zniekształcenie oświadczenia woli przez osobę użytą do jego przesłania ma takie same skutki, jak błąd przy złożeniu oświadczenia”.

Skutki prawne błędu prawnie doniosłego art. 88 k. c. : „§ 1. Uchylenie się od skutków prawnych oświadczenia woli, które zostało złożone innej osobie pod wpływem błędu lub groźby, następuje przez oświadczenie złożone tej osobie na piśmie. § 2. Uprawnienie do uchylenia się wygasa: w razie błędu – z upływem roku od jego wykrycia (. . . )”. � � wzruszalność � prawo podmiotowe kształtujące do uchylenia się od skutków prawnych oświadczenia woli złożonego pod wpływem błędu forma pisemna ad probationem art. 74 § 4 k. c. - przepisów o skutkach niezachowania formy pisemnej, przewidzianej dla celów dowodowych nie stosuje się do czynności prawnych w stosunkach między przedsiębiorcami oświadczenie woli o uchyleniu się od skutków prawnych oświadczenia woli należy złożyć osobie, której było złożone oświadczenie woli pod wpływem błędu, a jeżeli jej nie ma – osobie zainteresowanej skutkami pierwotnej czynności prawnej skorzystanie z tego uprawnienia powoduje nieważność z mocą wsteczną (ex tunc) termin zawity – 1 rok od chwili wykrycia błędu przepisy szczególne – np. art. 1019 § 3 k. c. � � �

Podstęp �Art. 86 k. c. : „§ 1. Jeżeli błąd wywołała druga strona podstępnie, uchylenie się od skutków prawnych oświadczenia woli złożonego pod wpływem błędu może nastąpić także wtedy, gdy błąd nie był istotny, jak również wtedy, gdy nie dotyczył treści czynności prawnej. § 2. Podstęp osoby trzeciej jest jednoznaczny z podstępem strony, jeżeli ta o podstępie wiedziała i nie zawiadomiła o nim drugiej strony albo jeżeli czynność prawna była nieodpłatna”.

� charakter prawny podstępu bywa różnie oceniany: 1) nie jest szczególną postacią błędu, ale odrębną wadą oświadczenia woli (tak np. A. Ohanowicz, B. Lewaszkiewicz - Petrykowska, Z. Radwański i A. Olejniczak) 2) jest postacią błędu (R. Longchamps de Berier, S. Szer, S. Grzybowski, A. Wolter, K. Stefaniuk i J. Ignatowicz, K. Piasecki) � należy podzielić dominujący pogląd uznający podstęp za odrębną wadę oświadczenia woli � jest to odrębność formalna – ustawodawca odrębnie uregulował przesłanki tej wady oświadczenia woli

� mylne wyobrażenie skłaniającego oświadczenie woli o rzeczywistym stanie rzeczy jest spowodowane nagannym zachowaniem innej osoby � zachodzi niedozwolona ingerencja w sferę motywacyjną człowieka � działający podstępnie chce albo godzi się na wywołanie (bądź umocnienie) u innej osoby mylnego wyobrażenia w celu skłonienia jej do złożenia określonego oświadczenia woli � za podstęp uważa się świadome przemilczenie pewnych informacji, gdy istniał obowiązek ich udzielenia (Z. Radwański, A. Olejniczak, Prawo cywilne – część ogólna, Warszawa 2015, s. 277) � za wątpliwe uważa się, czy podstępnie działa ten, kto udziela nieprawdziwych odpowiedzi na niedozwolone pytania (Z. Radwański, op. cit. , s.

� osoba działająca podstępnie: 1) druga strona czynności prawnej 2) osoba trzecia - „Podstęp osoby trzeciej jest jednoznaczny z podstępem strony, jeżeli ta o podstępie wiedziała i nie zawiadomiła o nim drugiej strony albo jeżeli czynność prawna była nieodpłatna” (art. 86 § 2 k. c. ) � składający oświadczenie woli działa w błędzie; nie ma jednak znaczenia istotność błędu ani to, czy mylne wyobrażenie dotyczyło treści czynności prawnej (86 § 1 k. c. ) � musi zajść związek przyczynowy między podstępnym zachowaniem a złożeniem wadliwego oświadczenia woli o określonej treści

Skutki prawne złożenia oświadczenia woli pod wpływem podstępu � wzruszalność � prawo podmiotowe kształtujące do uchylenia się od skutków prawnych oświadczenia woli złożonego pod wpływem podstępu � forma pisemna ad probationem � art. 74 § 4 k. c. - przepisów o skutkach niezachowania formy pisemnej, przewidzianej dla celów dowodowych nie stosuje się do czynności prawnych w stosunkach między przedsiębiorcami � oświadczenie woli o uchyleniu się od skutków prawnych oświadczenia woli należy złożyć osobie, której było złożone oświadczenie woli pod wpływem podstępu, a jeżeli jej nie ma – osobie zainteresowanej skutkami pierwotnej czynności prawnej � skorzystanie z tego uprawnienia powoduje nieważność z mocą wsteczną (ex tunc) � termin zawity – 1 rok od chwili wykrycia błędu przez ofiarę podstępu (art. 88 § 2 w zw. z art. 86 § 1 k. c. )

Groźba �art. 87 k. c. : „Kto złożył oświadczenie woli pod wpływem bezprawnej groźby drugiej strony lub osoby trzeciej, ten może uchylić się od skutków prawnych swego oświadczenia, jeżeli z okoliczności wynika, że mógł się obawiać, iż jemu samemu lub innej osobie grozi poważne niebezpieczeństwo osobiste lub majątkowe”.

� zapowiedź wyrządzenia komuś określonego zła w razie niezłożenia oświadczenia woli o oznaczonej treści � tzw. przymus psychiczny � w odróżnieniu od błędu składający oświadczenie woli ma poprawne wyobrażenie o jego skutkach prawnych, ale nie chce ich osiągnąć

Przesłanki prawnej doniosłości groźby: 1) bezprawność groźby �sprzeczność z przepisami ustawy lub z zasadami współżycia społecznego �zapowiedź dokonania czynu zabronionego przez system prawny albo dozwolonego, ale nie w celu skłonienia kogoś do złożenia oświadczenia woli o określonej treści �czyny zagrożone karą, czyny wyraźnie zakazane normami prawnymi innymi niż normy prawa karnego, a także czyny sprzeczne z zasadami współżycia społecznego (Z. Radwański, op. cit. , s. 419)

2) powaga groźby � art. 87 k. c. : „jeżeli z okoliczności wynika, że mógł się obawiać, iż jemu samemu lub innej osobie grozi poważne niebezpieczeństwo osobiste lub majątkowe” � groźba powoduje poważne niebezpieczeństwo dla dóbr osobistych lub majątkowych jakiejkolwiek osoby � możliwość spełnienia groźby – niebezpieczeństwo jest realne � należy wziąć pod uwagę zarówno okoliczności subiektywne, dotyczące zagrożonego (jego wiek, płeć, sytuację, w której się znajduje, właściwości fizyczne i psychiczne), jak i obiektywne („poważne niebezpieczeństwo”, „z okoliczności wynika, że mógł się obawiać”)

3) złożenie oświadczenia woli pod wpływem groźby �związek przyczynowy między groźbą a złożeniem oświadczenia woli przez zagrożonego �groźba wywołuje u osoby, której się grozi stan obawy, w efekcie czego podejmuje ona określoną decyzję i składa oświadczenia woli

�grożący: 1) druga strona czynności prawnej 2) osoba trzecia - nie ma znaczenia, czy druga strona czynności prawnej wie o groźbie osoby trzeciej �osoba zagrożona: 1) składający oświadczenie woli 2) jakakolwiek inna osoba

Skutki prawne złożenia oświadczenia woli pod wpływem groźby prawnie relewantnej: art. 88 k. c. : § 1. Uchylenie się od skutków prawnych oświadczenia woli, które zostało złożone innej osobie pod wpływem groźby, następuje przez oświadczenie złożone tej osobie na piśmie. § 2. Uprawnienie do uchylenia się wygasa: w razie groźby – z upływem roku od chwili, kiedy stan obawy ustał. � wzruszalność � prawo podmiotowe kształtujące do uchylenia się od skutków prawnych oświadczenia woli złożonego pod wpływem groźby � forma pisemna ad probationem � art. 74 § 4 k. c. - przepisów o skutkach niezachowania formy pisemnej, przewidzianej dla celów dowodowych nie stosuje się do czynności prawnych w stosunkach między przedsiębiorcami � oświadczenie woli o uchyleniu się od skutków prawnych oświadczenia woli należy złożyć osobie, której było złożone oświadczenie woli pod wpływem groźby, a jeżeli jej nie ma – osobie zainteresowanej skutkami pierwotnej czynności prawnej � skorzystanie z tego uprawnienia powoduje nieważność z mocą wsteczną (ex tunc) � termin zawity – 1 rok od chwili, kiedy stan obawy ustał (gdy groźba nie może już być wykonana; gdy zło, którym grożono, już się ziściło) � przepisy szczególne – np. art. 1019 § 3 k. c. �