MANTARLARIN GENEL KARAKTERLER 1 Mantarlarn Mikroskopik Morfolojileri n

MANTARLARIN GENEL KARAKTERLERİ 1

Mantarların Mikroskopik Morfolojileri n Mantarların tanımlanmasında, mikroskopik morfolojileri oldukça önemlidir. n Mantar kolonileri hifa denilen genellikle uzun, ince ve saydam mikroskopik flamentlerden oluşmaktadır. n Uzunlukları 1 -3 cm, çapları ise 5 -10 µm arasındadır. n Bazıları branşsız ve ince bir borucuk tarzında; bir kısım hifalar ise branşlaşma göstermektedir. n Hifalardan meydana gelen ağ benzeri oluşumlara miselyum adı verilir. n Miselyumlar mantarların vegatatif gövdesini oluşturmaktadır. n Aynı kolonide bulunan hifalardan bazıları beslenmeyi sağlamak amacıyla besiyerinin içine doğru uzar (vegatatif hifa). n Dışarıda kalan diğer bölüme ise areal hifa denilmektedir. 2

3

Mantarların Mikroskopik Morfolojileri n Flamentöz özellik taşıyan mantarlardan (Mastigomycotina, Zygomytina v. b. ) alt divizyonlarına ait türlerde hifalar septumsuz olup, kesintisiz düz bir borucuk halindedir ve özel septumlarla bölünmediği için kompartmanlara (hücrelere) ayrılmamıştır (septumsuz hifa). n Ascomycotina, Deuteromycotina v. b. gibi alt divizyona ait mantar türlerinde hifalar belli aralıklarla özel septumlar aracılığıyla bölünmüşlerdir (Septumlu hifa). n Bir kısım hifalarda spiral, raket, noduler, şamdan ve tarak gibi özel formlara rastlanılmaktadır. 4

5

Mantarların Mikroskopik Morfolojileri n n n n Hifalarda rastlanılan bu şekildeki formasyon değişikleri hiçbir zaman teşhis için bir kriter olarak alınmamalıdır. Besiyerinin kimyasal yapısı ve çevresel koşullar bu şekilde hifalarda değişikliklere neden olmaktadır. Hücre Duvarı: Hücre duvarı ancak septumlu hifalarda söz konusudur. Septumsuz hifalar tek hücre veya tek bir borucuk şeklinde bir yapıya sahip olduğundan, bunlar için hifanın cidar yapısı hücre duvarı olarak kabul edilmektedir. Hücre duvarı çok katlı ve fibriler (bu özelliği kitin ve seluloz verir) bir yapıda olup, bu durum hücre duvarının sağlamlığını artırmaktadır. Hücre duvarı giderildiğinde protoplastlar oluşmaktadır. Hücreleri olumsuz çevre koşullarından korur. Antijenik özelliği vardır. Bazı enzimleri barındırır. 6

7

Mantarların Mikroskopik Morfolojileri n Septum: Septum formasyonuna Oomycetes ve Zygomycetes sınıfı mantarları hariç olmak üzere, diğer flamentöz mantarlarda rastlanmaktadır. n Septumlar ikiye ayrılır. n A-Basit Septum: Bu septumlar Ascomycetes ve Deuteromycetes sınıfına ait mantarlarda bulunmaktadır. Böyle septumun ortasında tek bir delik (por) bulunmaktadır. n B-Dolipor Septum: Basidiomycetes sınıfına ait mantarlarda ve gelişmenin bazı aşamalarında rastlanılmaktadır. Böyle septumlarda, septumun ortasında çok dar bir delik vardır ve etrafı amorf ve kabarık bir kenarla çevrilidir. 8

9

Mantarların Mikroskopik Morfolojileri n n Sitoplasmik Membran (Plasmalemma): Mantarların hücre duvarının altında 3 tabakadan oluşmuş ve ünit membran özelliğinde olan sitoplasmik membran bulunmaktadır. Permeabilite özelliği olup, absorbsiyon ve sekresyonda büyük kolaylıklar sağlar. Lamosom: Bazı mantarlarda hücre duvarı ile stoplasmik membran arasında yerleşmiş ve lamasom olarak isimlendirilen bazı oluşumlar bulunmaktadır. Bunların bulundukları yerlerde stoplasmik membranın içine doğru çöküntüler yapmıştır. Bazı salgısal görevlerinin olduğu sanılmaktadır. ER: Etrafı unit membranla çevrili ve üzerinde ribosomlar bulunur 10

Mantarların Mikroskopik Morfolojileri n n n Çekirdek ve çekirdekçik : Mantar hücrelerinde nukleuslar genellikle küçüktürler (2 -3 mikrometre). Bu nedenle de normal ışık mikroskopları ile güçlükle fark edilirler. Çekirdeğin etrafında çift katlı ve delikli bir membran (nükleer membran) bulunur. Giemsa ile boyanan preparatlarda çekirdek kolayca görülebilir. Her hücrede bir tane çekirdek olmasına karşın, çok genç ve çok çabuk ürüyen hifalarda bazen birden fazla nukleusa rastlanabilir. Septumsuz hifalarda, her hücrede birden fazla çekirdeğin varlığı kabul edilmektedir. Çekirdek içinde bulunan kromozom, deoksiribonukleik asit (DNA) yapısında olup birden fazla sayıdadır. 11

Mantarların Mikroskopik Morfolojileri n Vakuol: Olgun hücrelerde daha fazla olmak üzere içleri pigment, kristal ve amorf maddelerle dolu olan ve hücre duvarına yakın yerlerde bulunan oluşumlardır. n Vesikül: Büyümekte olan hifaların özellikle apeks bölgesinde, golgi aparatından orijin aldığı düşünülen vesiküller vardır. n Mitokondrium: Yapısında protein ve DNA bulunan mitokondriumların bölünerek ve/veya tomurcuklanma ile çoğaldıkları bildirilmektedir. Hücrelerin birer enerji merkezleri (veya santralleri) fonksiyonlarını üstlenen bu oluşumlardan bir hücrede çok sayıda (yaklaşık 100 kadar) bulunabilmekte ve özellikle, üremekte olan hifalarda daha aktif ve fazla sayıda olabildiği belirtilmektedir. 12

Mantarların Mikroskopik Morfolojileri n Ribosom: Elektron mikroskopla ancak görülebilen ribosomlar (25 -80 nm), bir hücrede binlerce sayıda bulunabilmekte ve protein sentez merkezleri olarak önemli fonksiyonlar üstlenmektedirler. n Golgi aparatı: Bir hücrede genellikle bir tane olarak bulunan ve çekirdeğe yakın olarak yerleşen Golgi aparatı, mantar türlerine göre yapı ve şekillerinde farklar görülmektedir. Vesikül, granül veya kesecikli bir strüktüre sahip olan Golgi aparatı, sentez olaylarında fonksiyonlara sahiptir. 13

Mayaların Mikroskopik Morfolojileri n n n n Maya hücreleri, yuvarlak, oval ve silindir biçiminde bir görünümde olup tek hücrelidirler. Boyutları, türlere ve kültür koşullarına göre değişmek üzere, 2 -10 x 3 -16 mikrometre arasında değişmektedir. Boyutları, genellikle bakterilerden daha büyüktürler. Bazı koşullarda, çok sayıda hücre yana gelerek uzun zincirler (pseudohifa) oluşturabilirler. Hücre duvarı, maya hücrelerine şekil verir ve oldukça sert bir kimyasal yapıdadır. Bileşiminde glikoz ve mannoz polimerleri (mannan) ile birlikte az oranda lipid, protein ve kitin bulunmaktadır. Hücre duvarında, kalınlıkları değişik olan 3 tabakanın varlığı belirtilmektedir. 14

Pseudohyphae 15

Mayaların Mikroskopik Morfolojileri n Sitoplasmik membran, ünit membran karakteri taşır ve permeabilitesi oldukça fazladır. n Ayrıca, sitoplasmik membran enzimlerce de oldukça zengindir. n Hücre içinde, üremenin aktif olduğu dönemde sayıları az olan ve üremenin sonuna doğru artan sayıda granül ve globullere rastlanılmaktadır. n İçlerinde transparent bir sıvı bulunan büyükçe vakuoller, boyutları 0. 25 x 0. 5 mikrometre kadar olan mitokondriumlar ve çok sayıda ribosomlar da yer almaktadır. 16

Mantarların Makroskopik Morfolojileri n Patojenik mantarlar katı ortamlarda üretildikleri zaman başlıca 5 çeşit koloni oluşturmaktadırlar. n Bu varyasyonlar, mantarların genetik karakterleri ile yakından ilgili iseler de; n besi yerinin kimyasal yapısına, kültürlerin eskiliğine, çevresel koşulların durumuna da bağımlı bulunmaktadır. n Örn. difazik mantarların koloni morfolojileri ortamın ısısı ile yakından ilişkilidir. n Şöyle ki, C. immitis, vücut ısısında (37°C) üretildiği zaman maya benzeri koloniler oluşturmasına karşın, oda ısısında (22 -25°C) genellikle miselyal bir koloni meydana getirirler. B. dermatitidis, H. capsulatum, vs. de aynı karakterlere sahiptirler. 17

Mantarların Makroskopik Morfolojileri n n Başlıca koloni tipleri ve kısa özellikleri 1) Miselyal koloniler: Kutan mikozislere neden olan dermatofitler (Epidermophyton, Microsporum, Trichopyton cinslerine ait türler) ve sistemik infeksiyona neden olan bazı mantarların (B. dermatitidis, C. immitis, H. capsulatum, v. s. ) oda ısısında üretilmiş koloni formları ile saprofitik özellikte olan birçok mantarın kolonileri miselyal bir görünüme sahiptirler. Bu miselyumlar, genellikle, aerial ve reprodüktif hifalardan meydana gelmektedir. 18

MANTARLARIN MAKROSKOPİK MORFOLOJİLERİ n n n 2) Maya benzeri koloniler: Saccharomyces sınıfına ait türler (S. cerevisiae, S. fragilis, S. carlsbergensis, vs. ) kolonileri ile sistemik infeksiyon oluşturan dimorfik mantarların 37°C deki kolonileri genellikle maya benzeri bir özellik gösterirler. Koloniler yumuşak, mukoid kıvamda kabarık ve nemli bir görünüşte olup oval veya yuvarlak kenarlara sahiptirler. C. albicans kolonileri de, genellikle, maya benzeri bir görünümdedirler. 3) Membranöz koloniler: Dermatofit mantarların bazıları (T. schoenleini, T. verrucosum, T. violaceum, vs. ) üremelerinin bazı aşamalarında kolonileri ince deri veya membranöz bir özelliğe sahiptirler. Böyle olsalar da yine bazılarında az miktarda aerial hifalara rastlanmaktadır. 19

Mantarların Makroskopik Morfolojileri n 4) Granüler koloniler: n Eğer kolonilerde fazla miktarda sporulasyon meydana gelmişse, aerial hifalarda azalmalara buna karşın çok fazla miktarlarda sporlara rastlanabilir. n Koloni, sporun özelliğine göre, ince veya kaba bir granülasyon gösterir. n Ancak, bu tür kolonilerin de başlangıçta genellikle, flamentöz olduklarını unutmamak gerekir. Dermatofitlerden, E. floccosum, M. gypseum, M. van breuseghenii, T. megninii, vs. böyle bir koloni formasyonu gösterirler. 20

21

Mantarların Makroskopik Morfolojileri n n 5) Pleomorfik koloniler: Mantarların laboratuvarlarda, besi yerlerinde uzun süre pasajları yapıldığında, bazen, kolonilerin orta veya kenarlarında beyaz, steril ve kadife görünümünde hifaların oluştuğu gözlenir. Bu durum renkli kolonilerde daha belirgin olarak fark edilebilir. Pleomorfizm, aerial hifalar arsında reprodüktif hifaların teşekkül etmemesi ile karakterizedir. Bu tarz dejenerasyonlar, mantarlarda, genellikle, mutasyonlar sonucu oluşurlar. Böyle kolonilerden yapılan pasajlar, genellikle, steril kalır ve herhangi bir üremeye rastlanamaz. Renkli bir kolonide, pleomorfik dejerenasyona maruz kalmış bölgeleri tanımak, renklerinin beyaz olması nedeniyle, oldukça kolaydır. Dermatofitlerde, bu tür dejenerasyonlara sıkça tesadüf edildiğinden, pasajlarda buna dikkat edilmelidir. 22

MANTARLARDA BÜYÜME VE ÜREME n n Flamentöz, mantarlarda hücre üremesi ile büyüme birbirleri ile yakından ilişkili iki kavramdır. Ancak, bunları birbirinden ayırarak incelemede yarar bulunmaktadır. Mantarlar, hifaların, genellikle, uç (bazen yan) kısımlarından büyüme ve dolayısıyla da hücre üremesi (apikal büyüme ve apikal üreme) gösterirler. Bu durumu, çabuk büyüme yeteneğine sahip olan mantarlardan N. crassa ’da ışık mikroskobu altında izlemek bile mümkün olabilmektedir. Bu mantar 25°C' de dakikada 3 -4 mikrometre kadar bir uzama hızına sahiptir. 23

MANTARLARDA BÜYÜME VE ÜREME n Büyümekte olan hifalarda apeks hücreleri içinde, diğer hücrelere oranla daha fazla vesikül de bulunmaktadır. Yaşlı veya büyümesi durmuş olan hücrelerde vesikül daha az sayıdadır. Vesiküllerin, hücrelerdeki, Golgi aparatından orijin aldıkları bildirilmektedir. Ayrıca, vesiküllerde apekse doğru gitme eğilimi de vardır ve sitoplasmik membranla birleşerek içindeki enzim, organik ve inorganik materyalleri buraya bırakırlar. n Vesiküllerin içinde, hücre duvarının lizis ve sentez işlemlerinde fonksiyonları bulunan enzimler ve prekürsörler yanı sıra, sellülase, alkalin fosfotase, glukonase, mannan synthase, karbonhidratlar, inorganik materyaller, vs. bulunmaktadır. n Bu nedenle de vesiküller gelişmekte ve üremekte olan uç kısımlara gerekli materyalleri taşıyan konteynırlar gibi fonksiyonlara sahiptirler. Ayrıca, apekste kitin sentase (chitin synthase) enzimini muhafaza eden kitosomlar da (Chitosoma) bulunmaktadır. 24

MANTARLARDA ÜREME n n n n Mantarlar; sporlanma (sporulasyon) ile; 1. Eşeysiz (aseksüel) ve 2. Eşeyli (seksüel) olarak üreme yeteneğine sahiptirler. Miselyumlar olgunlaşır ve yeterince gıda depo ederse veya çevresel koşullar sporulasyona uygun ise, hifalarda, genellikle, aerial olanlarında, çeşitli şekillerde sporlar gelişirler. Sporlar, olgunlaştıktan sonra hifadan ayrılarak serbest hale gelir ve uygun ortam ve koşullarda çimlenerek kendi türüne özgü mantarı oluşturulurlar. Mantar sporları çok değişik biçim ve görünüme sahiptirler. Aynı zamanda, birçok tarzda da oluşturulurlar. Bu özellik, mantarların klasifikasyonunda fazlaca yardımcı olur. Mantar sporları değişen çevre koşullarına çok dayanıklıdırlar. Bu nedenle, doğada uzun yıllar canlı ve infektif olarak kalabilirler. 25

MANTARLARDA ÜREME n 1. 2. 3. 4. 5. 1. ASEKSÜEL SPORLAR Mantarlarda başlıca 5 tür aseksüel spor oluşumuna rastlanmaktadır. Artrospor, Blastospor, Klamidospor, Konidiospor ve Sporangiospor 26

1. Artrospor, 2. Blastospor, 3. Klamidospor, 4. Konidiospor, 5. Sporangiospor 1 2 3 4 5 27

MANTARLARDA ÜREME 1 -Artrosporlar (arthrospore) n n Artrospor oluşumunda, hifalarda çok büyük bir şekil değişikliği görülmez. Sadece, reprodüktif hifalar, enlemesine septumlarla bölünerek ayrılırlar (fragmentasyon). Bazı artrosporların kenarları hafifçe kalınlaşmıştır. Biçimleri, genellikle, oval veya silindiriktir. Türlere özgü bir büyüklük gösteren artrosporlar, hifalardan ayrıldıktan sonra serbest kalır ve uygun ortamlarda çimlenerek her biri tekrar aynı tür mantarı oluştururlar. Dermatofitlerde artrosporlara, genellikle, deri ve kıllar üzerinde rastlanır. Kültürlerde pek az oluşurlar. Ayrıca, birçok mantar türlerinde de (Dermatofitler, Trichosporon, Geotrichum, C. immitis, vs. ) artrospor oluşumu vardır. 28

Mantarlarda Üreme 2 -Blastosporlar: n Flamentöz Ascomycetes mantarlarında, mayalarda ve maya benzeri koloni oluşturan mantarlarda, hifaların çeşitli yerlerinde, genellikle, birden fazla küçük tomurcuklar (blastosporlar) meydana gelir ve çoğalma, bu tür sporlar aracılığıyla devam ettirirler. n Blastosporlar olgunlaştıktan sonra serbest hale geçerler. n Blastosporlar hifalara veya ana hücreye yapışık olarak da kalabilirler. Örn. Saccharomyces cerevisiae 29

Mantarlarda Üreme 3 - Klamidosporlar (chlamydospore): n Hifalarda bulunan hücrelerin bazıları daha büyür, gelişir, kenarları (hücre duvarları) kalınlaşır ve protoplazması konsantre hale gelerek klamidosporları oluştururlar. n Bu tarzda meydana gelen ve etrafı kalın bir hücre duvarı ile çevrili olan sporlar, çevresel koşullara (mekanik, fiziksel ve kimyasal faktörler) çok dayanıklılık gösterirler. n Klamidosporlar, hifaların, orta, yan ve uçlarında meydana gelebilirler. n Mucoraceae familyasına ait türlerde bu tarz sporulasyona fazlaca rastlanır. 30

Mantarlarda Üreme n n n n 4 - Konidiosporlar (conidiospore): Bu tür sporlara, flamentöz Ascomycetes ve bir çok Deuteromycetes (Fungi imperfecti) mantarlarında rastlanmaktadır. Sporlar (conidiae ), özel reprodüktif hifaların (konidiofor, conidiophore) yanlarında veya uçlarında meydana gelirler. Bu hifalar, aerial hifaların modifikasyonu ve diferensiye olması sonu teşekkül ederler. Bazı sporlar da doğrudan doğruya fertil hifa üzerinde oluşmaktadırlar. Bir kısmı da kısa bir sterigmata üzerinde gelişmektedirler (Sporotrichum da olduğu gibi). Konidiumlar, genellikle, oval, yuvarlak, şişe benzeri, armut, mekik, Konidiosporların büyüklüğü, şekli, yapısı, dizilişi ve diğer özellikleri ile konidioforların morfolojik karakterleri mantar türlerinin ayırımında işe yarayan önemli kriterler arasındadır. Bu tarz sporulasyona Aspergillus, Penicillium ve Hormodendrum cinslerinde fazlaca rastlanmaktadır. 31

Mantarlarda Üreme n n n 5 - Sporangiosporlar: Bu tarz sporulasyona, Phycomcetes mantarlarında rastlanır. Sporlar (sporangiospor) , bunları taşıyan özel hifaların (sporangiofor) uçlarında oluşan büyük ve yuvarlak keseler (sporangium) içinde bulunurlar. Sporlar, genellikle, küçük dehidre ve kenarları kalıncadır. Sporangiumların alt kısımlarında, buna destek olan kolumella (columella) vardır. Sporangiumların patlaması ile sporlar dışarı saçılır, uygun ortam ve çevresel koşullar altında filizlenerek kendi türlerine özgü mantarları meydana getirirler. Örn. Rhizopus nigricans ’da olduğu gibi. 32

1. Artrospor, 2. Blastospor, 3. Klamidospor, 4. Konidiospor, 5. Sporangiospor 1 2 3 4 5 33

Mantarlarda Üreme n n n 2. SEKSÜEL SPORLAR Eşeyli üremede; seksüel sporlar, ayrı cins veya karakterde olan iki gametin çekirdeklerinin redüksiyona uğrayarak haploid hale gelmesi ve bu haploid kromozomların birleşmesi sonu meydana gelirler. Mantarların klasifikasyonunda dikkate alınan bu özellikler, mantar türleri arasında oldukça farklılıklar gösterebilmektedirler. Mantarlarda seksüel sporlar başlıca 4 tarzda oluşturulurlar. 1. Askosporlar, 2. Basidiosporlar, 3. Oosporlar ve 4. Zigosporlar 34

35

Mantarlarda Üreme n SEKSÜEL SPORLAR Mantarlarda seksüel sporlar başlıca 4 tarzda oluşturulurlar. 1 - Askosporlar (ascospore): n n n Ascomycetes mantarlarında seksüel sporlar askus (ascus) denen genişlemiş ve uzamış hücre keseleri içinde oluşurlar. Aynı veya ayrı hifalarda, birbirine komşu iki hücrenin (askogonium ve anteridium) uzaması ve bunların birbirleriyle birleşmesi sonu askosporlar meydana gelirler. Önce, iki hücre arasındaki membran eriyerek kaybolur. Sonra, anteridial çekirdek, askogoniumun içine girer ve yeni hücre, iki nukleuslu hale gelir. Nukleuslar birleştikten sonra, meiosis tarzında bölünmeye başlar. İki veya daha fazla bölünmeden sonra, çekirdeklerin etrafı kalın bir muhafaza ile çevrilir. Böylece, 4 veya 8 haploid askospor meydana gelmiş olur. Sporlar olgunlaşınca, etrafında bulunan kese yarılarak sporlar dışarı çıkarlar. Örn. Aspergilluslarda olduğu gibi. 36

Mantarlarda Üreme 2 - Basidiosporlar: n Bunlarda, basidiumların gelişmesi ve basidiosporların oluşması ile askosporlara bazı yönlerden benzerlik gösterirler. Ör: Basidiomycetes mantarlarında rastlanır. 3 - Oosporlar: n Phycomcetes mantarlarında Oomycetes sınıfına ait türlerde seksüel çoğalma oosporlar aracılığı ile devam ettirilir. Bu mantarlarda erkek gamet anteridium, dişi gametten (oogonium) daha küçüktür, ayrı karaktere ve görünüme sahiptir. n Oosporlar, bu gametlerin birleşmesi sonucu meydana gelirler. Oosporlar kalın duvarlı, yuvarlak, dış etkilere dayanıklı ve içleri gıda ile doludur. 4 - Zigosporlar (zygospore): n Phycomycetes mantarlarından Zygomycetes sınıfına ait türlerde, gametangiumlar (+ ve - hücreler) somatik hifaların branşlarından orijinlerini alırlar ve aynı mantar üzerinde bulunurlar (homotallik). 37

MANTAR HASTALIKLARINDA EPİDEMİYOLOJİ 38

MANTAR HASTALIKLARINDA EPİDEMİYOLOJİ n n n Mantar hastalıkları, insanlar ve hayvanlar arasında, yeryüzünde çok yaygın olarak bulunurlar. Ancak, mantar infeksiyonlarının sporadik karakterde ve belli yörelerde lokalize olmaları ve yavaş gelişmeleri gibi nedenler, bunların epidemik hale gelmesini engellemektedir. Buna, mantarların bulaşma tarzlarının da katkısı fazladır. Ayrıca, sistemik infeksiyonlara neden olan mantarlardan bazıları bir şahıstan diğerine bulaşma yeteneğine sahip değildir. Bu durum da yayılma ve bulaşmada yer alan önemli faktörü ortadan kaldırmakta, ve bulaşma zincirini kırmaktadır. 39

Mantar Hastalıklarında Epidemiyoloji KUTAN MİKOZİSLERİN EPİDEMİYOLOJİSİ n n n Kutan mikozislere (Dormatomikozis, dermatofitozis) yol açan mantarlar 3 cins içinde bulunmaktadır: 1) Trikofiton, 2) Mikrosporum 3) Epidermofiton Bu mantar ve sporları; saç, tüy, kıl, deri ve tırnaklarda lokalize olurlar. Bir kısım mantar hastalıkları hayvandan hayvana ve insana veya insandan insana bulaşabilirler. Bu grup içindeki mantarlar, kutanöz bir yerleşim gösterdiğinden solunum sisteminden bulaşmazlar. Hastalığın oluşmasında çevreye ve konakçıya ait bazı predispoze edici faktörlerini de önemli rolleri bulunmaktadır. 40

Mantar Hastalıklarında Epidemiyoloji n İnsan ve hayvanlarda dermatomikozeslere neden olan mantarlar (dermatofitler) orijin ve ekolojilerine göre 3 grupta incelenmektedirler. Geofilik, Zoofilik ve Antropofilik dermatofitler 1 -Geofilik dermatofitler: n Bazı dermatofitler, toprağa adapte olmuşlardır, burada yaşar, gelişir ve çoğalırlar. n Bunlar, genellikle, saprofitik bir yaşantıya sahiptirler. Böyle mantarların rezervuarı topraktır. Çok nadiren, insan ve hayvanlardaki mantar lezyonlarından izole edilmişlerdir. n Geofilik dermatofitler arasında, Trichophyton terrestre tam bir geofilik olmasına karşın, Keratinomyces ajelloi, Microsporum cookei, M. gypseum, M. nanum gibi bazı dermatofitler de insan veya hayvanlardan izole edilmişlerdir. 41

Mantar Hastalıklarında Epidemiyoloji 2 -Zoofilik dermatofitler: Bu gruba ait dermotofitler genellikle hayvanlarda hastalık oluşturur ve ara sıra da insanlara bulaşabilirler. n Böyle dermatofitler arasında, Microsporum canis, M. distortum, Trichcophyton gallinae, T. simii, M. erinacei, vs. vardır. 3 - Antropofilik dermatofitler: Genellikle insanlarda hastalık oluştururlar ve kaynakları da insanlardır. n Ancak, ara sıra hayvanlarda da infeksiyonlar meydana getirebilirler. Antropofilik dermatofitler arasında T. audouinii, T. concentricum, T. ferrugineum, T. megninii, T. rubrum, bulunmaktadır. 42

Mantar Hastalıklarında Epidemiyoloji SUBKUTAN MİKOZESLERİN EPİDEMİYOLOJİSİ n n Sporotrikozise neden olan Sporotrichum schenckii, doğada toprak, su, gübre, çürümüş bitkilerde, odunlarda, sağlıklı ratların ağzında ve gastrointestinal sistemleri de bulunur. Vücuda derideki porantrelerden olmaktadır. Bir hayvandan diğerine bulaşmaz. Subkutan infeksiyonlara yol açan Rhinosporidium seeberi 'in kültürü yapılamadığı için deneysel infeksiyonlar da oluşturulamadığından insan ve hayvanlara bulaşma tarzları tam açıklığa kavuşturulamamıştır. Ancak, lezyonların burunda yerleşmesi, infeksiyonun solunum yolu ile bulaşabileceği şüphesini uyandırmaktadır. 43

Mantar Hastalıklarında Epidemiyoloji Sistemik Mikozeslerin Epidemiyolojisi n n Bu mantarlarda da; toprak, çürümüş yapraklar, odunlar, gübreler, barınaklar, yarasa gübreleri, yiyecekler, tane yemler, vs. esas rezervuarı oluşturur. Buralarda üreyen mantarların sporları solunum havası ile kolayca ulaşabilir. Sistemik infeksiyonlar arasında, , Blastomikozis, Histoplasmozis, Kandidiazis (moniliazis), Koksidioidomikozis, Kriptokokkozis, Nokardiozis bulunmaktadır. Bunlar içinde tehlikeli olan infeksiyonlar (Koksidioidomikozis, kriptokokkozis, Aspergillozis vs) bulunmaktadır. 44

PATOJENİK MANTARLARIN İNCELENMESİ 45

PATOJENİK MANTARLARIN İNCELENMESİ n n n Mantar hastalıklarının (Mycoses) teşhisi Hastalık etkeninin patolojik materyallerde tespit edilmesi, kültürler yardımı ile üretilmesi, izolasyonu ve identifikasyonu, serolojik ve alerjik testlerle ile gerçekleştirilir. Buna, klinik semptomlar ve otopsi bulguları da (eğer çok nadiren ölüm olursa) büyük ölçüde yardımcı olur. Ancak, özellikle, laboratuvarlarda, her türlü muayene materyallerini en iyi ve en uygun şekilde işleyecek ve değerlendirecek tecrübeli laboratuar elemanlarına gereksinim vardır. Patolojik materyallerden izolasyon şansının artırılmasında, hastalardan alınan materyallerin önemi çok fazladır. Materyallerin seçimi, infeksiyonunun türü ve yerleştiği yere göre değişebilir. 46

PATOJENİK MANTARLARIN İNCELENMESİ 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. Materyallerin Toplanması Mantar hastalıklarının teşhisinde; muayene, materyallerin alınması ve gönderilmesi en önemli ve dikkat edilmesi gereken noktalardan birini oluşturmaktadır. Patolojik maddeler, genellikle, herhangi bir sağaltım yapılmamış olanlardan ve yeteri miktarda alınır. Materyaller, vidalı kapalı şişelere veya petrilere toplanır. Alma işleminde kullanılan makas, pens, bistüri, küret, vb. malzeme ile şişe veya petrilerin çok iyi sterilize edilmiş olmaları gereklidir. Nemli malzeme, saprofitik mantar sporlarının üremesini kolaylaştırır. Alınan materyal en seri şekilde mikoloji laboratuarına gönderilir. Eğer, göndermede gecikme olacaksa, bu zaman materyal buzdolabında muhafaza edilebilir. Materyalle birlikte, gerekli bilgi içeren bir yazı gönderilir. 47

n n KUTAN MİKOZİSLER Kutan (süperfisial) mikozislere genellikle dermatofitler (Microsporum, Trichophyton ve Epidermophyton cinslerine ait türler) neden olurlar. Bu infeksiyonları teşhis için aşağıda bildirilen materyaller alınır 1. Deri kazıntısı: Derideki lezyonların yeri, büyüklüğü, şekli, yayılma durumu ve oluşturduğu bozukluğun derecesi, vb. önemli noktalar iyice incelendikten sonra, lezyonlarda bulunan yabancı maddeleri (kontaminant mantar sporlarını ve diğer ajanları gidermek için) %70 alkole batırılmış pamukla iyice silinirler. Alkol kuruduktan sonra, steril makas, pens, küret, bistüri, vs. , ile lezyonların kenarlarındaki aktif bölgelerden deri kazıntısı alınarak steril kuru petri kutularına veya şişelere, yeteri miktarda toplanır ve ağzı iyice kapatılır. Eğer lezyonlar birden fazla ise, her lezyon için ayrı örnek alınır ve hemen laboratuara gönderilir. 2. Kıllar ve Tırnaklar: Dikkatli bir şekilde alınarak laboratuvarda incelenir gönderilir. 48

Patojenik Mantarların İncelenmesi n n n SUBKUTAN VE SİSTEMİK MİKOZESLER Subkutan mikozeslerden Rhinosporidiosisde, burundan gelen akıntılar ve burunda meydana gelen polip benzeri oluşumlardan; Sporotrichosis de deride teşekkül eden ülserlerden akan irinler, lenf yumrusu içeriği ve diğer lezyonlardan alınan patolojik materyaller gönderilir. Bu marazi maddeler, mümkün olduğu kadar aseptik koşullarda ve usulüne göre alınırlar. Deride vesikül varsa, üzeri alkolle silindikten sonra, steril bir makasla üst kısımdan kesilerek açılır. İçindeki materyal kapiller veya normal bir pipetle çekilerek küçük bir tüpte toplanır. Materyalin çok az olduğu durumlarda, iki steril lâm arasına alınır ve bir kağıda sarılarak gönder 49

Materyallerin Muayenesi Kutan Mikozeslerde n Dermatofitoseslerin teşhisi için laboratuara, genellikle kıl, deri kazıntısı saç ve tırnaktan alınmış materyaller gönderilir ve aşağıdaki sıra izlenir; 1 - Ultraviolet ışığında (Wood ışığı) muayene: Bu yöntem infekte kılların saptanmasında yararlı olmaktadır. n Bazı dermatofit mantarlarıyla infekte kıllar, ultraviolet ışığı altında sarı-yeşil veya yeşil-mavi bir parıltı gösterirler. n Böyle kıllar pensle tutularak alınır, mikroskopik muayenesi ve ekimleri yapılır. n Ancak, Wood ışığı altında fluoresensın görülmemesi, infeksiyonunun yokluğunu ifade etmez. n Bu nedenle, kıllar, fluoresans versin veya vermesin, mikroskop altında muayene edilmeli ve ekimleri yapılmalıdır. 50

Materyallerin Muayenesi 2 - Direkt mikroskopik muayene: Laboratuvara götürülen materyalin cinsine göre, aşağıdaki tarzda özel muayeneler yapılır. a. Kıllar ve Tüyler: Temiz bir lam üzerine, lakto fenol pamuk mavisi veya amman kloral lakto fenol solüsyonundan bir damla konulduktan sonra, n üzerine, wood ışığı altında seçilmiş veya seçilmemiş kıllardan bazıları (5 -6 tane kadar) pensle tutularak bırakılır. n Üzeri bir lamelle kapatıldıktan sonra, mikroskop altında (200 x) muayene edilirler. n Bu muayenede, kılların etrafında ve özellikle, kıl folliküllerinde miseller ve mantar sporları aranır. 51

Materyallerin Muayenesi Kılların muayenesinde, yukarıda bildirilen muayeneden başka %10 -20 KOH solüsyonu da çok kullanılır. n Potasyum hidroksit, kıllar üzerinde bulunan bazı materyallerin erimesini sağladığından mantarları incelemek daha kolay olmaktadır. n Ancak KOH uzun süre etkide bulunursa ve daha yüksek yoğunlukta kullanılırsa, dermatofit elementlerinin yumuşamasına ve dağılmasına neden olabilmektedir. n Ayrıca, Candida türlerinin muayenesinde de, hücrelerde bozukluklar oluşturması nedeniyle, az kullanılmaktadır. n KOH'ın etkilemesi için 30 -60 dakika beklemek gerekmektedir. Bu süre içinde preparat çok hafifçe ısıtılabilir veya etüv ısısın da bulundurulur. 52

Materyallerin Muayenesi n n b. Deri kazıntıları: Deri kazıntıları, lâm üzerinde bulunan bir-iki damla %10 -20 KOH solusyonuna batırılır ve üzeri lâmelle kapatılır. Hidrolizasyonu hızlandırmak için, alttan çok hafifçe ısıtılır (50 -60°C'de). n Aynı amaçla, %10 -20 Na. OH, dimethyl sulphoxyde (%10 -40) veya her ikisinin karışımı, veya KOH ile parker boyası karışımı veya ince deri kazıntıları için sadece metilen mavisi solüsyonu kullanılabilir. n Hidrolizasyon (dermis veya derinin diğer kısımlarında bulunan keratinöz karakterdeki materyalin eriyerek berraklaşması) için ayrılan 30 -60 dakikalık süre tamamlandıktan sonra preparat mikroskop altında önce küçük büyütme (100 x-200 x) ve sonra da büyük büyütme (450 x - 500 x) ile muayene edilir. Bu amaçla, kuru sistem objektif kullanılır ve iyi bir kontrast sağlanır. n 53

MANTARLARIN EKİLMESİ n n Laboratuvara gönderilen materyallerden, şüphelenilen infeksiyonun türüne göre uygun besi yerlerine ekimler yapılır. Eğer, marazi madde yeterli ise, bunları 4 gruba ayırmak iyi olur. Materyal, 1 -Mikroskobik muayeneler için, 2 -Ekimler için, 3 -Histopatolojik yoklamalar için, 4 -Muhtemelen, tekrar gerekli olabilecek muayeneler için. Laboratuara gönderilen patolojik materyal, hemen ekilemeyecek veya muayene edilemeyecekse, bu takdirde buz dolabı ısısında muhafaza edilirler. Ancak, 0°C ile 4° C arası ısısı, bazı flamentöz mantarlar için uygun olmayabilirler. Mantar örnekleri rutubetli bir ortamda, veya rutubetli bir tüpte, petri kutusunda, şişede, vs. kaplar içinde bulundurulmamalı veya muhafaza edilmemelidir. Çünkü, bazı saprofitik mantarlara ait sporlar, rutubetli ortam içinde filizlenebilir ve bu durum, ekilen besi yerlerinin kısa bir süre içinde kontaminasyonlarına neden olabilir, üremesini ve izolasyonunu güçleştirebilir. 54

Mantarların Ekilmesi n n n Kutan Mikozisler Kutan mikozes olgularında, genellikle, kıl, tüy, deri ve tırnak kazıntılarından petri kutusundaki besi yerlerinin 4 -5 yerine, steril pensle ekimler yapılır. Kıl veya deri kazıntılarının, besi yerlerinin içine biraz batırılmasının, üreme şansını artırması bakımından önemlidir. Özellikle, kıl follikülleri pensle agarın içine daldırılmalıdırlar. İzolasyonlar için, tüp veya şişeler yerine, daha geniş bir alan oluşturan, iyi bir mikroskobik görünüm sağlayan ve daha fazla ekimlerin yapılmasına olanak veren, petri kutularının kullanılması yerinde olur. Ayrıca, kontaminantları veya saprofitik olanları zamanında ve agarın yüzeyini kaplamadan görerek bunları uzaklaştırmak olanağını da sağlar. İlk izolasyonlarda, sıvı besi yerlerinden pek yararlanılamaz. 55

Mantarların Ekilmesi n n Subkutan ve Sistemik Mikozisler Bu infeksiyonlarda çeşitli patolojik materyallerden ekimler uygulanır. Vesikül sıvıları, irin ve bunun gibi materyaller, petri kutusundaki katı besi yerinin yüzeyine iyice yayılarak ekilirler. Serobrospinal sıvı, pleural ve peritoneal eksudatlar, hem sanrfüje edildikten sonra tortudan ve hem de sanrfüje edilmeden ekimleri yapılır. Doku parçaları iyice ezildikten veya çok küçük parçalara ayrıldıktan sonra ekilirler. Sistemik infeksiyon oluşturan mantarlardan, H. capsulatum, C. immitis, B. dermatitidis, vb. , ekimler petri kutusu yerine tüpteki katı ortamlara yapılması daha uygun olur. İnokulasyonlar için kullanılacak besi yerleri, hastalık etkenini en iyi şekilde üretebilme yeteneğine sahip ve aynı zamanda selektif olmalıdırlar. Ayrıca, her türlü optimal koşullar sağlanmalıdır. 56

n n Mantarların Ekilmesi Subkutan ve Sistemik Mikozisler Mantarlar genellikle aerobik bir karaktere sahiptirler. Kültürler, inkubasyonda 15 -20 günden aşağı olmamak üzere tutulurlar. Ancak, bu süre mantarların türüne göre değişebilir. Bazı hallerde kültürün yüzeyi saprofitik mantarlarla kaplanabilir. Bu zaman, kısa bir süre içinde ve besi yerinin yüzeyini kaplamadan ya başka ortama ekim yapılmalı veya saprofitik mantar spor oluşturmadan, besi yerinden uzaklaştırılmalıdır. Mantar hastalıklarına neden olan etkenleri izole etmek için kullanılacak besi yerlerinin türü, şüphelenilen hastalığa göre değişebilir. Ancak, son yıllarda çeşitli ticari firmalar tarafından pratiğe sunulan, özel ve selektif izolasyon ve identifikasyon besi yerleri bulunmaktadır. Bunlardan da aynı şekilde yararlanılabilir. 57

Mantarların Ekilmesi n n n Dermatofitozeslere neden alan etkenlerin ilk izolasyonu için, direk marazi maddelerin muayene sonuçları ne olursa olsun, uygun besi yerlerine ekilmelidirler. Besi yerinin seçimi aranan etkene göre değişir. Her ne kadar besi yerlerine anti bakteriyel (kloramfenikol veya streptomisin + penisilin karışımı) ve antifungal (cyclohexamide =actidione) maddeler katılsa bile, hastalardan alınan örneklerde bakteriler ve özellikle saprofitik mantar kontaminasyonlarını önlemek önemli bir sorun olarak bulunmaktadır. En fazla kontaminant mantarlar Phycomyceteslere ait türler arasındadır. Bunlar üremelerinin başlangıcında, aynı dermatofitlere benzer koloni formu oluşturmakta ve bazen yanlış teşhise yol açmaktadırlar. Bu yönden dikkatli bulunmak gerekmektedir. 58

Mantarların Ekilmesi n n n Laboratuarlarda, dermatofit ve diğer patojenik mantarların ilk izolasyonu için, bileşiminde kloramfenikol ve siklohekzamid (cyclohexamide) bulunan, Sabouraud dekstroz agar (SDA) kullanılır. Bu ortamın p. H'sı düşük olduğundan ve içerdiği antibakteriyel ve antifungal substanslardan dolayı, birçok bakterilerin ve saprofitik mantarların üremesini inhibe eder. Ancak, bu maddelere rağmen özellikle, saprofit bazı mantar üremesine rastlanabilir. Ortama, aktidion (actidione, 0. 5 g/ lt), kloramfenikol (0. 05 g / litre) veya bunun yerine streptomisin (40 mcg. /ml) ve penisilin (20 ui/ml. ) karışımı konabilir. Bazı araştırıcılar, antifungal olarak, fungicidini önermektedirler (100 mcg. / litre). Bu madde, % 1 oranında dimethylformamide içinde eritildikten sonra kullanılır. 59

Mantarların Ekilmesi n n n İnokule edilen besi yerleri, dermatofit izolasyonu için 25 o 26 o. C’ler arasında inkubasyona konurlar. Ekimlerin çift olarak yapılması ve birinin 37 o. C tutulması gereklidir. Ancak, bu ısı (37 o. C) dermatofitlerin çoğunu inhibe eder. Sistemik infeksiyonlara neden olan mantarların izolasyonu için de çift ekimler yapılır ve biri 37 o. C. tutulur. Bu ısıda dermatofit mantarların parazitik formu (maya benzeri form) elde edilir. Primer kültürlerde, dermatofit mantarlar, genellikle, 4 -15 gün içinde koloni oluştururlar. Kültürler 4 günden sonra her gün veya gün aşırı, sabah ve akşam, düzenli olarak kontrol edilir ve 3 hafta kadar inkubasyonda bırakılır. Bu arada patojenik mantarlar bakımından şüpheli görülen koloniler, zaman geçirmeden ve kontaminantların bulaşmasına meydan vermeden, başka ortama aktarılırlar. 60

Mantarların Ekilmesi n n n Üç hafta sonra, her hangi bir üreme görülmeyen besi yerleri negatif kabul edilirler. Ancak, marazi maddelere bir şans daha tanımak istenirse, bu sefer 15 -20 gün sonra, tekrar ekilmelidirler. Bu zaman, iki ayrı izolasyon besi yeri kullanılmasının yararı bulunabilir. Kültürlerde kontaminasyonun varlığı anlaşılırsa, hemen subkültür yapılmalıdır. Eğer birden fazla koloni varsa, bunlar ayrı ortamlara nakledilmelidirler. Kültürleri muayene ederken çok yavaş hareket etmeli ve petri kutuları, mümkünse, pek fazla kıpırdatılmamalıdır. Aksi hallerde saprofitik mantar (Aspergillus, Penicillium, Mucor, v. s. ) sporları, patojenik mantar kolonilerini kontamine edebilirler. 61

Mantarların Ekilmesi n n n Mantarların antifungal ve antibiyotikli ortamlarda izolasyonu sağlandıktan sonra, subkültürlerinin yapılması için ayrı besi yerleri kullanılmalıdır. Bu besiyerinde antifungal madde konmayabilir. Pasajlar aynı bakterilerde uygulanan yöntemlerle devam ettirilir. Eğer identifikasyon yapılacaksa, alınan inokulumlar, diğer besi yerinin tam ortasına ekilmelidirler. Üreme meydana geldikten sonra kültürler muayene edilir. İdentifikasyon için özel selektif besiyerlerinden yararlanılabilir. 62