ocuk Kitaplarnn erik Yap zellikleri KONU ZLEK KARAKTERLER

Çocuk Kitaplarının İçerik (İç Yapı) Özellikleri • KONU • İZLEK • KARAKTERLER • DİL VE ANLATIM • İLETİ • ÇEVRE

“Çocuğa görelik” ilkesi • Çocuğun düşlem gücüne seslenen, onun rahatça ve tat alarak okuyup anlayabileceği dili ve anlatımı içinde barındıran, ilgi duyabileceği konuları işleyen, onu duygu ve düşünce yönünden besleyen, kurgusu ve olay örgüsü karmaşık olmayıp onun kavrayabileceği bir düzeyde olan, dikkat dağıtıcı ayrıntılardan arıtılmış olan” demektir. • Bu ilke, çocuğun ilgilerini, gereksinimlerini, dil evrenini göz önünde tutmayı, hazırlanacak okuma metnini bunlarla örtüştürmeyi zorlar. Çocuk yazını bir yazın türüdür ve çocuk gerçekliği ya da “çocuğa göre”lik ilkesi göz önüne alınarak yapılmalıdır. • Kitapların içerik özellikleri şu başlıklar altında incelenebilir:

Konu • Yazarın yapıtında ele aldığı, üzerinde söz söylediği düşünce, olay ya da durum olarak tanımlanabilir. Konu, çocuğu metnin anlam evrenine çeken, kitapla ilişkisini sağlayan bir öğedir. Ele alınan konular, çocuğun ilgi ve gereksinimiyle ilişkilendirildiği ölçüde önem kazanır. Konu, sanatçının çocukla paylaşmak istediği duygu ve düşünceler için yalnızca bir araçtır. Amaç, ele alınan, işlenen konunun sanatçı tarafından kurgulanarak çocuğa uygun bir niteliğe dönüştürülmesidir.

• Sanatçı ele aldığı konuyu, yaratıcı yetileri ve dilin anlatım olanaklarıyla işleyerek bir bütün yaratır. Sanatçının, bir konudan çıkarak yarattığı bütüne içerik denir. Önemli olan, bu içeriğin çocuk gerçekliğine; onun ilgi ve gereksinmelerine uygunluğudur. Basitliğe ve çocuksuluğa kaçmadan kitapta ona özgü bir dünyanın yaratılmış olmasıdır. Ancak bu nitelikteki kitaplar çocuklardaki okuma isteğinin alışkanlığa dönüşmesine katkı sağlar.

• Konu, çocukların okulöncesi dönemden başlayarak farklılaşan bireysel ilgi ve gereksinimlerine yanıt vermeli. Çocuğun beklentileriyle ve yaşantısıyla ilgili olmalı. • Onların dil ve anlam evrenlerine uygun olmalı. • Çocukların gerçek ve günlük yaşantılarına uygun düşmeyen, onların kavrayış ve hayal güçlerini aşan konularda yazılan eserler onların ilgisini çekmez. • Bir yazının değeri seçtiği konudan gelmez. Önemli olan yazarın o konuyu işleyiş ya da ele alış biçimidir.

• Değişik yaşlarda bulunan çocukların ilgi duydukları konular birbirinden farklıdır. Konu alanı çocukların gelişim evrelerine göre gittikçe zenginleşir ve çeşitlenir. • Seçilen konular yerli kültür değerleri yanında evrensel insanlık ve ahlak değerlerini kazandırıcı nitelikte olmalıdır. Sevgi, dostluk, barış, arkadaşlık, iyilikseverlik, yardımlaşma ve dayanışma, dürüstlük, özveri, araştırıcılık, kahramanlık, ırkçı olmayan ulusal onuru yüceltme gibi nitelikleri kavratıcı, benimsetici olmalıdır.

Çocuk kitaplarında ele alınan konular hep sevgiden, sevgi kaynağından beslenmeli; çünkü çocuk sevgiyle beslenmesi gereken bir varlıktır. Yazarlar, her şeyden önce bir sevgi ustası olmalı. Kine, nefrete ve düşmanlık aşılayan konulara yer verilmemeli. Çocukların yüreklerinde ve belleklerinde sevgi, dostluk, barış anlayışının gelişmesine katkı sağlamalıdır. Konular, değişik edebiyat türleri içinde yalın ve anlaşılır olandan karmaşığa; somut olandan soyuta doğru bir sıra izleyerek işlenmelidir.

• Yetişkin edebiyatındaki konularla birçok benzerlik göstermesine karşın çocuk edebiyatında üzerinde söz söylenen, yazılan konuların işlenişinde çocukların dil ve anlam evrenleri, yaşam deneyimleri, ilgi ve gereksinimleri sürekli göz önünde bulundurulmalıdır. Bu konular çocukların ilgilerini devindirerek onları eğlendiren, eğlendirirken de öğretmeyi amaçlayan bir anlayışla ele alınmalıdır. • Konunun, çocukla paylaşılabilmesi için, sanatçının çocuğa göre olan çeşitli olaylardan yararlanması gerekir. Edebiyat yapıtında her olay, kaçınılmaz olarak çatışma ya da çatışmalarla kurgulanır. Bu çatışmaların niteliği, çocuk okurun kitaba olan ilgisini belirleyen temel bir etkendir.

• Çocukların yeterince anlamlandıramayacağı konulara yer verilmemelidir. • Yazınsal nitelikli metinlerde; başarı, dostluk, yardımlaşma, barış, özlem gibi kaynağını sevgiden alan konuların paylaşılması gerekir.

• Konuyu yapılandıran iki temel öğe; olay ve çatışmadır. Çocuklara seslenen edebiyat yapıtlarında yazarlar, konuyu oluşturabilmek için, yaratıcı güçlerini kullanarak bir olay kurgular. Kurgulanan her olayda bir çatışmanın yaşanması kaçınılmazdır.

ÇATIŞMA • Yazınsal yapıtlarda çatışma, bir ana karakterin yan karakterlerden biriyle, kendisiyle, doğayla ya da toplumla herhangi bir konuda yaşadığı sorun, sıkıntı, anlaşmazlık ve uzlaşmazlıkları anlatır. Tüm bu çatışma türleri yapıtın konusunu oluşturur. Çocuk kitaplarında diğer iç yapı özelliklerinde olduğu gibi çatışmalarda da “çocuğa göre”lik ilkesi benimsenmelidir.

Yazınsal çocuk kitaplarında, olay dizisi boyunca gerilim yaratan ve okurun merak duygusunu canlı tutan çatışmalar; “kişi-kişi”, “kişinin kendisiyle olan çatışması”, “kişitoplum” ve “kişi doğa çatışması” olarak sınıflandırılır.

• Çatışmaların çocukların anlama ve anlamlandırma düzeylerine uygun olması gerekir. • Çatışmaların çocukların sevgi ve özgürlük gereksinmelerine uygun olması gerekir. • Çatışmalarda merak öğesinin dengeli verilmesi, çatışmaların çocuklarda okuma ilgisi ve isteği uyandırabilecek özellikler taşıması gerekir. • Çatışmalar bir rastlantı ya da şansa bağlanarak sonuçlanmamalı. • Çatışmalarda üzücü ve acıklı olaylar aşırı bir duygusallık yaratmamalı. • Kitaptaki olay ya da olaylar dizisi çocukların, gülmesine / heyecanlanmasına / düş kurmasına / düşünmesine olanak sağlamalı.

• Çatışmaların kaynağı nedir? • Çatışmalar nasıl çözümlenmemeli? • Çatışmalar nasıl çözümlenebilir?

• Kurgulanan çatışmalar, ne kadar inandırıcı ve çocuğun dünyasına seslenirse konunun yapılandırılışı da o kadar güçlü olur. • Çatışmaların iyi kurulmasının yanı sıra bunların çözüm biçimleri de önemlidir.

Olay • Kurgulanan olaylar, anlamsal bir tutarlılık içinde, gereksiz ayrıntılardan arındırılarak anlatılmalıdır. • Yapıtta kurgulanan olaylar, çocuğun gelişim özelliklerine ve öğrenme gereksinmelerine uygun olmalıdır.

• Olayların ortaya çıkışı, gelişmesi, sonuçlandırılması arasında, çocuk okur açısından dağınık ve karmaşık olmayan bir anlatım çizgisi oluşturulmalıdır. • Kurgusunda, sıkça geriye dönüşlerin ve birbiriyle ilişkisi olmayan olayların yer aldığı bir kitabın, çocuklar tarafından istekle okunmayacağı bilinmelidir.

Çocuk kitaplarındaki kurgunun niteliğini sınayabilmek için aşağıdaki sorulardan yararlanılabilir: • Kitapta kurgulanan olaylar, gereksiz ayrıntılardan arındırılmış mı? • Olayların akışında, karmaşık olmayan bir anlatım çizgisi oluşturulmuş mu?

Konunun Yapılandırılmasını Zayıflatan Öğeler Abartılmış Merak: Çocuk okur, bazı öykülerde merak öğesinin zayıflığı ya da abartılmış olması, bazılarının da korkunçluğu nedeniyle okuma eyleminden uzaklaşabilir. Okurun sürekli yoğunlaşan heyecan ve endişeleri, anlatım düzeninde uygun yer ve zamanda dengelenmez ise öykü abartılmış merak öğeleriyle okurun gözünde inandırıcılığını yitirmeye başlar. Okurun endişelerini gidermek için, olay dizisine ustaca yerleştirilen ipuçları, çocukları okuma eyleminin ortağı yapar; onları öykünün sonucuna ilişkin kestirimlerde bulunmaya yönlendirir.

Bir öyküde çatışmayı kimin kazanacağının öykünün serim ya da düğüm bölümünde bilinmesi merak öğesini zayıflatarak okurun okuma isteğini sonlandırabilir. Çocuk okur açısından özdeşim kurduğu kahramanın verdiği uğraş çok önemlidir. Bu uğraşın nasıl sonuçlanacağını bilmek, onu metnin çekim alanına iten temel etkendir.

• Her sorunun kolayca yanıtlandığı, merak düğümlerinin çok zayıf olduğu bir öyküde, kurgulanan olayın olası sonucu önceden görüldüğü ve bilindiğinden, çocuk için okumayı sürdürmenin gereği de ortadan kalkar. Bu nedenle çocuklara sunulan yaşam durumlarında yer alan çatışmalar merak öğeleriyle dengelenmeli; çocuk, öykü sonuçlanıncaya kadar düşsel ve düşünsel katkılarıyla anlamın oluşmasına ortak edilmelidir.

Abartılmış Merak • Kurgulanan çatışmalarda, merak öğesinin çocuk okuru metne çeken bir etkisi vardır. Bu öğenin zayıflığı ya da abartılması, kurgunun yazınsal niteliğini zedeler; çocuğu okuma eyleminden uzaklaştırır.

RASTLANTISALLIK • Yazarın bir rastlantıya ya da şansa dayanarak öyküdeki düğümü çözmesi, çatışmayı sonuçlandırması öyküdeki olayın inandırıcılığını azaltır. Olayı yapılandıran çatışmaların, yeterince kurgulanmadan bir şans ya da rastlantıyla sonuçlandırılması konunun inandırıcılığını zedeler.

• İyi kurgulanmış bir öyküde anlama ortak edilen okur, öyküdeki olayları ve karakterleri tanıdığında , öyküdeki çatışmanın nasıl sonuçlar doğurabileceğini de düşünmeye başlar. Öyküdeki düğüm çözümü hakkında yazarın sunduğu ipuçlarından da yararlanarak bazı çıkarımlarda bulunur.

• Çocuk okur, okuma eylemi sırasında yaptığı duygu ve düşünce hazırlığından kopuk, kabul edilebilirlikten uzak bir sonuçla karşıya bırakılırsa yazar-kitap-çocuk arasında inandırıcılık sorunu oluşmaya başlar. Bu nedenle çocuk edebiyatında okur, olay kurgusuna yerleştirilen merak düğümleriyle okumaya istekli kılınmalı, verilen ipuçlarıyla da hem olayın oluşumuna hem de sonucuna inandırılmalıdır.

DUYGUSALLIK • Çocuk kitaplarının, çocuğun duygu eğitimine istenilen katkıyı sağlayabilmesi için yüzeysel duygusallıktan yani duygusal sığlıktan arındırılmış olması gerekir. Duygunun aşırı ölçüde zorlandığı, kullanılmaya çalışıldığı yaşam durumları çocukların insan doğası ve yaşam gerçeğini anlamalarına engel olur. Bu nedenle yazınsal kitaplarda insan doğasına ilişkin gerçek duygular, sanatçının içten, dürüst anlatımına konu yapılmalıdır.

• Çocuk kitaplarında birçok üzücü, acıklı olayın birbirini izlemesi, çocuğun duygularının sürekli yapay bir etki altında kalmasına neden olur. Bu durum zamanla çocuğun duygu denetimini yitirmesine, duygularının güdümüne girmesine yol açabilir. Çocukların duygusal orantı kurma becerisi, dürüst duygu örnekleriyle geliştirilebilir. Üzüntü vereni vermeyenden, acıklı olanı olmayandan ayırabilmek, oran duygusunun ayırt etme gücünün gelişip olgunlaşmasıyla olanaklıdır.

• Kitapların, çocukların duygu eğitimi sürecine istenilen katkıyı sağlayabilmesi için yazar ve çizer, kitabın estetik bir eğitim aracı olduğu gerçeğinden hareketle, yarattıkları kurguda çocuklarla paylaşmayı tasarladıkları iletileri, duygusal bir sığlığa düşmeden aktarabilmelidir.

Çocuk okurun acıklı, üzüntü verici birçok olayla aşırı bir duygusallığa itilmesi, kitabın çocuk üzerindeki etkisini azaltan olumsuzluklardır. Aşırı duygusallık ve hüzün karıştırılmamalıdır.

Çocuk kitaplarındaki ele alınan konuların niteliğini sınayabilmek için aşağıdaki sorulardan yararlanılabilir: • Kitapta hangi konu ele alınmıştır/işlenmiştir? Yazarın konuyu ele alış, yorumlayış biçimi nasıldır? • Ele alınan konu, çocuğun gereksinmelerine uygun mu? ilgi ve

• Konuyu yapılandıran bir öge olarak olay, hangi çatışmayla/ çatışmalarla kurgulanmıştır? • Kurgulanan çatışmalar, çocuğun anlamlandırabileceği özellikte mi?

• Çatışma/ çatışmalar, çocukların sevgi ve özgürlük gereksinmelerine uygun mu? • Kurgulanan olaydaki merak ögesi, çocukta okuma isteği uyandırabilecek özellikte mi? Merak ögesi zayıf mı, abartılmış mı?

• Çatışma/ çatışmalar, bir rastlantı ya da şansa bağlanarak mı sonuçlandırılmış? • Çatışmada/ çatışmalarda, üzücü ve acıklı olaylar aşırı bir duygusallık yaratıyor mu? • Kitaptaki olay ya da olaylar dizisi çocukların gülmesine/ heyecanlanmasına/ düş kurmasına/ düşünmesine olanak sağlıyor mu?