JAVNE FINANSIJSKO PRAVO Prof dr Milutin Ateljevi mateljevicsinergija

JAVNE FINANSIJSKO PRAVO Prof. dr Milutin Ateljević mateljevic@sinergija. edu. ba 1

OSNOVNA LITERATURA 2

JAVNE FINANSIJSKO PRAVO II sedmica Teme: 1. Istorijski osvrt na ulogu države u privredi 2. Glavne finansijske teorije 3

ULOGA DRŽAVE U DOBA STARE GRČKE I RIMA • Prve temenje u toj oblasti postavio Platon, neizmjerno uticajan starogrčki filozof i besjednik, Sokratov učenik, a Aristotelov učitelj, i osnivač Akademije u Atini, u poznatom djelu „Država. ” • U demokratskim režimima svako može obavljati najodgovornije dužnosti, bez obzira na svoje intelektualne sposobnosti i moralni integritet, budući da su svi građani „jednaki” i jednako sposobni za bilo koju vrstu javne službe. 4

ULOGA DRŽAVE KROZ ISTORIJU - PLATON “DRŽAVA“ • Pitanje jednakosti i demokratičnosti • Pitanje retorike, morala i slobode • Pitanje hijerarhije klasa 5

• Starogrčki filozof Aristotel bio je i između materijalizma i idealizma. • Bio je idealist jer je analogno Platonu stvorio sličnu utopiju (idealnog društva i države), ali je bio i realist jer je polazio od realne istorijsko -kulturne stvarnosti antičke Grčke. • Zanimljivo je istaći da je Aristotel utvrdio tri funkcije novca i to: – novac kao sredstvo razmene; – novac kao mera vrednosti i – novac kao sredstvo za gomilanje bogatstva. 6

• Aristotel je podelio državne oblike na osnovne dvije grupe: – dobre i – loše. Dobre oblike predstavljaju: – kraljevstvo; – aristokratija; – republika. Loše oblike predstavljaju: – tiranija; – oligarhija; – demokratija. 7

• Ciceron - rimski filozof, besjednik i državnik je značajna svoja djela posvetio pisanju o državi. • Ciceron definiše državu kao narodnu svojinu, narodno dobro, a narod kao skup mnoštva udružen saglasnošću o prihvatanju istog prava i željom da uživa zajedničke koristi. • Ciceron daje tri osnovna i prihvatljiva oblika državnog uređenja (kraljevstvo, aristokratija, demokratija), koji imaju tendenciju da se degenerišu u odgovarajući loš oblik. • Ciceronov proemium: razmišljanja o prirodi čovjeka i snazi ljudskog duha; najplemenitija primjena vrline je u upravi državom a ne u političkom teoretisanju. 8

ADAM SMIT O DRŽAVI I NJENIM DUŽNOSTIMA U svom najpoznatijem delu „Bogatstvo naroda” : • Prva dužnost – Odbrana - dužnost da zaštiti društvo od nasilja i upada drugih nezavisnih država, može se izvršavati samo pomoću vojne sile. • Druga dužnost - Dijeljenje pravde - dužnost vladara, dužnost zaštite, koliko god je to moguće, svakog člana društva od nepravde ili nasilja svakog drugog člana društva, ili dužnost ustanovljenja tačnog dijeljenja pravde, takođe traži različite nivoe rashoda u različitim periodima društva i odvajanje sudske od izvršne vlasti. • Treća dužnost - Izgradnja ustanova i javni radovi 9

KEJNS - TVORAC MAKROEKONOMIJE • Riječ o čovjeku koji se može smatrati tvorcem moderne makroekonomije Privreda se sastoji iz tri sektora: 1. Firmi koje zapošljavaju rad i kapital kao faktore proizvodnje rukovodeći se maksimizacijom profita; 2. Države koja ubira poreze, kupuje dobra, emituje novac i obveznice i vodi operacije na otvorenom tržištu i 3. Domćinstava koja drže novac, obveznice i sve akcije firmi, te prodaju rad kao faktor proizvodnje. Osim toga, domaćinstva donose odluke o alokaciji svojih portfolija na obveznice i novac. Radi jednostavnosti, sve hartije od vrijednosti su svedene na obveznice. Domaćinsva donose i odluke o formiranju štednje. 10

KEJNSOVE FUNKCIJE ŠTEDNJE • Trebalo bi naglasiti da je Kejnz posebno isticao funkciju štednje, i to kao funkciju ne samo kamatne stope, već i nivoa nacionalnog dohotka. • Na tržištu novca se, prema Kejnzu, javlja ponuda i tražnja za novcem iz dva onovna razloga: – transakciona - kako bi se obavljala privredna aktivnost i kupovala dobra – špekulativna - pri niskim kamatnim stopama vlasnici obveznica pretvaraju svoje obveznice u novac, odnosno drže višak novca u gotovini. – Na taj način biće povećana tražnja za novcem. 11

ULOGA DRŽAVE KROZ ISTORIJU J. M. Kejns • • Tvorac teorije intervencionizma - kraj liberalizma Tvorac Breton-vudskog sistema (bankor) Prvi definisao makroekonomiju Tri sektora privrede: 1. firme, 2. država i 3. stanovništvo. 12

ULOGA DRŽAVE KROZ ISTORIJU J. M. Kejns • Isticao funkciju štednje (koju stimuliše kamata) • Dvije funkcije novca: – transakciona i – špekulativna (berze) • Efektivna tražnja centralana tema opšte teorije • Nezaposlenost: interakcija tržišta robe i tržišta novca • Javni radovi – privatnik nema interes da investira 13

GLAVNE FINANSIJSKE TEORIJE • Za razumijevanje uloge javnih finansija, potrebno je dati kratak presjek razvoja finansijske misli i to po etapama njenog razvoja u sklopu razvoja ekonomske nauke. • Merkantilna finansijska teorija; • Fiziokratska finansijska teorija; • Finansijska teorija građanske klasične škole; • Finansijska teorija u neoklasičnoj građanskoj ekonomskoj teoriji; • Savremena građanska finansijska teorija; • Socijalistička finansijska teorija. 14

MERKANTILIZAM • Merkantilizam se pojavljuje (16. – 17. vijek) kao prva teorijska razrada kapitalističkog načina proizvodnje. • Oni prvi pristupaju jednom metodološkom izučavanju ekonomskih pojava. • Međutim, oni ne prodiru u dubinu pojava, već se zadržavaju na njihovoj površini. • Predmet njihovog razmatranja je : – promet, – razmjena, – trgovina, • Predmet njihovog razmatranja nije analiza procesa proizvodnje, zbog čega se oni ne mogu smatrati osnivačima ekonomske nauke odnosno političke nauke. 15

FIZIOKRATIZAM • Fiziokratska finansijska škola javila se u drugoj polovini 18. vijeka. Ona se razvijala na stavu teoretičara te škole o višku vrijednosti. • Osnivač fiziokratske ekonomske odnosno finansijske škole je Fransis Kene, hirurg po profesiji, pisac mnogih radova iz oblasti medicine i biologije, kasnije dvorski ljekar. • Oko njega se formirala jedna od najhomogenijih škola ekonomske misli. • Višak vrijednosti se stvara isključivo u zemljoradnji s obzirom na to da u njoj učestvuje i priroda. • Zbog toga, u zemljoradnji dolazi do povećanja materije u odnosu na njeno stanje proizvodnje. Kod ostalih privrednih grana, po njima, toga povećanja nema. 16

FINANSIJSKA TEORIJA U GRAĐANSKOJ EKONOMIJI • Glavne finansijske koncepcije u okviru klasične ekonomske teorije nalazimo u djelima Adama Smita i Davida Rikarda, koja su, inače, izvršila vrlo snažan uticaj na kasniju ekonomsku misao. • Privredni prosperitet, prema učenju Smita i Rikarda, može se obezbediti samo ekonomskim slobodama. • Na državu i njeno mešanje u privredni život gledali su negativno. • Po Smitu, najveći broj poreza u poljoprivredi treba da tereti zemljovlasnike odnosno njihovu rentu. • Po Rikardu, svi porezi na najamnine moraju u krajnjoj liniji prenijeti na profit industrijalaca. 17

FINASIJSKA TEORIJA NEOKLASIČNE EKONOMSKE MISLI • Sredinom druge polovine 19. vijeka finansijsku nauku karakterišu izučavanja koja se pretežno odnose na poresku problematiku, i to naročito pitanje „pravednog oporezivanja”. • Dva su osnovna pravca razmišljanja o ovoj problematici: – teorija oporezivanja po ekonomskoj snazi i – teorija korisnosti. • Pozitivna varijanta ove teorije prihvata kategoriju dohotka kao najprihvatljiviju za ostvarivanje principa pravednog oporezivanja, i to upotrebom metoda progresivnog oporezivanja. • Druga varijanta ove teorije javlja se pod nazivom teorija „jednake žrtve”, koja se zalaže za proporcionalno oporezivanje kao najpogodnije za ostvarivanje pravednog oporezivanja. 18

SAVREMENA GRAĐANSKA TEORIJA • Nastala je sa pojavom velike svetske ekonomske krize 30 -ih godina prošlog veka koja je pokazala da se teško može spasiti kapitalistički sistem bez snažnih oblika državnog intervencionizma, kako je tvrdio J. M. Kejns. • Nove ideje koje zastupaju potrebu aktivnog korišćenja finansijskih instrumenata u regulisanju privrednih tokova. • Poklanja veliku pažnju problemu nacionalnih privrednih resursa, njihovom korišćenju i alokaciji. • Krajnji cilj teorijskih posmatranja je i razrada i upotreba finansijskih instrumenata u službi konjunkturne politike. 19

FINANSIJSKA TEORIJA U SOCIJALISTIČKIM ZEMLJAMA • Različit pristup u tretiranju finansijskih fenomena i njihovog mjesta i uloge u društvu • Država se javljala kao direktan organizator privrede, tako da su finansije direktno povezane sa proizvodnjom, obezbjeđujući proces proizvodnje i raspodjele društvenog proizvoda za zadovoljavanje različitih društvenih potreba, bez djelovanja zakona tržišta. • Funkcija finansijske djelatnosti države u tim zemljama sastojala se u neposrednom finansiranju državnih privrednih preduzeća značajnog djela osnovnih i obrtnih sredstava. 20

GLAVNE FINANSIJSKE TEORIJEFIZIOKRATIZAM • Vladavina prirode - osnivač Fransis Kene • Višak vrijednosi se stvara u prirodi - zemljoradnja • Izvršio klasifikaciju poreza na: – posredne i – neposredne (zemljoradnja). • Napredak - merkantilisti ne pominju proizvodnju 21

GLAVNE FINANSIJSKE TEORIJE – GRAĐANSKA EKONOMIJA • Glavni mislioci: Adam Smit i David Rikardo • Najvažnija potrošnja – jedan porez na potrošnju • Ekonomske slobode umjesto intervencija - “nevidljiva ruka“ • Četiri poreska principa: – opštost, – određenost, – ugodnost i – ekonomičnost naplate 22

GLAVNE FINANSIJSKE TEORIJIJE-NEOKLASIČNA, SAVREMENA GRAĐANSKA I ZEMALJA U TRANZICIJI • Neoklasična: Oporezivanje po ekonomskoj snazi i teorija korisnosti • Princip „jednake žrtve“- proporcionalnost oporezijanja • Savremena građanska teorija: Nastala 1929 -34. J. M. Kejns 23

TEORIJE O NEINTERVENCIJI DRŽAVE • „NEVIDLJIVA RUKA” A. Smita • Tržište „nevidljivom rukom” upravlja pojedincima da rade u sopstvenom interesu, ali i u interesu društva kao cjeline. • Zadatak države, prema njegovom shvatanju je da obezbijedi unutrašnju stabilnost pravnog poretka i spoljnu bezbjednost. • Ova teorija je bila veoma prihvatljiva sve do Velike depresije 30 -ih godina XX vijeka, kada je opovrgnuta. • Tada se ispostavilo da tržište ne može da obezbjedi ni punu zaposlenost ni stabilan privredni razvoj. 24

SAMJELSON O ULOZI DRŽAVE U PRIVREDI • Pol Samjuelson (engl. Paul Anthony Samuelson) (1915. -2009. ), američki ekonomista, dobitnik Nobelove nagrade za ekonomiju. • obim državne intervencije u ekonomiji vjekovima bio poprište političke borbe. • Tri oruđa državne politike čine: 1. Porezi koji smanjuju dohodak i dovode do smanjenja privatnih izdataka; (na automobile ili ishranu u restoranima) 2. Izdaci koji podstiču preduzeća i radnike da proizvode određena doba i usluge; (kao što su tenkovi, obrazovanje ili policijska zaštita) 3. Propisi ili nadzori koji usmjeravaju ljude da ostvare ili da se uzdrže od određenih ekonomskih aktivnosti. 25

DŽORDŽ KUPER O UPRAVLJANJU DRŽAVOM PREKO JAVNIH I MONETARNIH FINANSIJA • Uloga centralna banke je da pozajmljuje novac kao zajmodavac poslednjeg utočišta. • analizira rad američke uprave federalnih rezervi (FED) i Evropske centralne banke (ECB), navodeći da među njima neke velike razlike. • „Te dvije institucije jednako se zaklinju da dijele zajednički cilj postizanja stabilnosti cijena. Međutim, javno slaganje prikriva duboku podjelu o tome kako slediti svoje zajedničke ciljeve. • Moderni sastav oporezivanja, navodi Kuper, „veoma je složen. Prvo vas oporezuju kada zarađujete novac (porez na dohodak), a zatim i kad ih trošite (porez na dodatu vrednost). 26

DŽORDŽ KUPER O UPRAVLJANJU DRŽAVOM PREKO JAVNIH I MONETARNIH FINANSIJA • Sposobnost da štampa neograničenu količinu novca daje državi moć da otplati bilo koji iznos duga; • Vlada može da odluči da isplati sopstvene dugove, ali, ako tako odluči, i dug privatnog sektora. • Međutim, inženjering plaćanja duga putem inflacione mašine nije besplatan ručak, budući da on proizvodi permanentnu nezaustavljivu inflaciju. • „Analiza neosporno sugeriše da je američka monetarna politika igrala važnu ulogu u stvaranju sadašnje krize. ” zaključuje Kuper 27

MEHANICISTIČKO I ORGANICISTIČKO GLEDIŠTE O DRŽAVI • Mehanicističko gledište – država oruđe za ostvarivanje individualnih ciljeva • Antimonolska politika - neznatna pažnja • Organicističko gledište -društvo je živi organizam • Svaki pojedinac dio tijela - a država srce • Ciljeve društva utvrđ. država i vodi društvo ka cilju 28

MEHANICISTIČKO I ORGANICISTIČKO GLEDIŠTE O DRŽAVI • Na primjer, ako država želi da ograniči veličinu preduzeća, jedna od mogućnosti je i uvođenje visokih poreza za velika preduzeća. Druga bi bila donošenje propisa na osnovu kojih je širenje firmi preko određenih granica protivzakonito. Rozen-Gejer • Politički mislioci razlikuju dva gledišta o državi: – organistički i – mehanicistički 29

TEORIJA NILA FERGUSONA - PIGU O DRŽAVI BLAGOSTANJA • N. Ferguson - država i finansijska tržišta su oduvjek egzistirali u odnosu simbioze; • Finansijske inovacije u javnim finansijama su dovele do: centralne banke, tržišta obveznica i akcija • Pigu - država blagostanja vlada – socijalna sigurnost • 50 i 60. Zlatno doba uticaja Kejnsove teorije 30

FRIDMANOVA LIBERALNA TEORIJAOSPORAVANJE KEJNSA • • • Otac kvantitativne teorije novca Njegov je citat: „Nema besplatnog ručka“ Država nema kapacitet koji ima tržište Bio za smanjenje javne potrošnje Čikaška škola - država se ne smiješati u ekonomiju 31

KORPORATIVNA DRŽAVA OBJEDINJUJE: – Vladu – Poslodavce i – Sindikate Cilj – Spriječavanje revolucionarnih nemira (pokreta) 32

KORPORATIVNA DRŽAVA • Ideja o korporativnoj državi datira iz 14. vijeka čiji su pobornici bili iz Italije i Španije. • U korporativnoj državi najuže rukovodstvo poslodavaca i radničkih organizacija (sindikata) imenuje vlada, sa krajnjim ciljem da se uvede korporativni privredni sistem – kao jedinstvo rada i kapitala. • Time se želi prikriti klasni karakter društva i onemogućiti aktivnost radničke klase. 33

OSNOVE DRŽAVNOG INTERVENCIONIZMA • J. M. Kejns: Država investira u vrijeme kriza • Mora sve mjere preduzeti radi zapošljavanja: – javni radovi, – jevtin novac, – budžetski deficit. • Kejns smatra da investiranje, u principu, treba da bude u rukama kapitalista, a država samo izuzetno treba da investira, i to u slučaju velike nezaposlenosti i malih privatnih investicija. 34

HVALA NA PAŽNJI ! Prof. dr Milutin Ateljević mateljevic@sinergija. edu. ba 35