JAVNE FINANSIJSKO PRAVO Prof dr Milutin Ateljevi mateljevicsinergija

JAVNE FINANSIJSKO PRAVO Prof. dr Milutin Ateljević mateljevic@sinergija. edu. ba 1

OSNOVNA LITERATURA 2

JAVNE FINANSIJSKO PRAVO I sedmica Teme: 1. Prethodna pitanja o javnim finansijama 2. Fiskalno opterećenje 3

IMPULS - NASTANAK DRŽAVA • Razvoj gradova i javne finansije (finansijsko pravo) • Da li su novac i vojska glavni stubovi države? • Društveno - ekonomski sistem i javne finansije – finansijsko pravo • Konkurencija, prinuda, društveno - ekonomski sistem 4

RAZVOJ (JAVNIH) FINANSIJA • Nastanak države kao rezultat klasnog društva uslovio je pojavu novca, kao opšteg ekvivalenta a time i pojavu finansija i finansijske privrede. • Državi kao aparatu vladajuće klase u potčinjavanju slabijih društvenih slojeva bila su nužna sredstva u prvom redu za održavanje državnog aparata • Pojavom feudalizma kao novog društveno - ekonomskog sistema nestala je i javna privreda, a robovlasničku privredu zamijenila je naturalna privreda, čime je prestala potreba za postojanjem novca, sve do ranog srednjeg vijeka. • Zadaci države u ovom periodu svodili su se, uglavnom, na odbranu zemlje i održavanje pravnog poretka. 5

• Stalni razvoj zanatstva uslovljavao je permanentan rast zaposlenosti, a novi uslovi ratovanja zahtijevali su ne samo veće troškove nego i obrazovan kadar za vojsku. • Državne funkcije nijesu se mogle više obavljati uzgredno, već su morale postati stalno zanimanje onih koji su ih vršili. • Nastaju posebni organi i ustanove koji vrše takve državne funkcije, kao trajno zanimanje za koje je trebalo obezbjediti sredstva za izdržavanje. • Sa stanovišta nauke o finansijama, nastajanje javne privrede (finansija), bio je uslovljen promenama ekonomske, socijalne i političke prirode koje su izvršene su pri kraju srednjeg vijeka kada treba i tražiti začetke i forme državne organizacije na kojima počiva kapitalističko društvenoekonomsko uređenje. 6

• Poseban impuls nastanku finansija stvoren je razvojem gradova i gradske privrede jer su rasle i potrebe stanovništva, a uporedo sa tim i potrebe koje je morala da podmiruje država (javne, odnosno kolektivne). • Kao prvi podaci koji su ostali o finansijama iz ranog srednjeg vijeka su podaci iz arapske nauke koja svoj procvat doživljava u 12. i 13. veku. • Moć države počiva na dva stuba: dobroj vojsci i dobrim finansijama – Ibn Haldun • Prvi ekonomski mislioci - finansijski, javljaju se tek u 15. vijeku, što je istorijski bilo uslovljeno bitnim promjenama u društveno – ekonomskim odnosima. 7

PREDMET PROUČAVANJA FINANSIJA • Riječ „finansije” potiče iz srednjeg vijeka, a nastao je od latinske reči „finantcia” („financia pecunaria”), koja znači državni prihod, nauku o državnim prihodima. • Danas riječ „finansije”, u širem smislu, označava razne novčane poslove (monetarne transakcije) koje obavljaju fizička lica, razne monetarne institucije (banke, berze, osiguravajuća društva), privredna društva i političko teritorijalne jedinice i druga pravna lica. • U užem smislu riječ „finansije” podrazumijeva prikupljanje, čuvanje i raspodjelu novčanih sredstava od strane države kao i drugih ovlašćenih institucija /ukratko - javne finansije/. 8

• Formiranje državnih prihoda i rashoda označava pojavu finansijske djelatnosti države, odnosno javnih finansija. • Označava pojavu posebne sfere ekonomskih odnosa koji su povezani sa preraspodjelom nacionalnog dohotka jer, instrumenti javnih finansija mogu da se koriste i u vanfiskalne ciljeve: ekonomske, socijalne, političke, i dr • Finansijska nauka je jedna od najstarijih disciplina ekonomske nauke, koje su se počele izučavati na univerzitetima. • Sadržaj javnih finansija, principi njihovog uređivanja i karakter njihovog korišćenja određen je i zavisi od društvenoekonomskog uređenja zemlje i u vezi s tim funkcijama koje ima država za očuvanje takvog uređenja. 9

• Javne finansije ne uzimaju i ne mogu uzimati neposredno učešće u procesu proizvodnje, jer nijesu neposredni faktori proizvodnje, one su od neposrednog značaja i uticaja na tokove proširene društvene reprodukcije. • To svoje dejstvo finansije ostvaruju kroz odnose raspodjele. • Raspoređujući novčane dohotke i akumulaciju, finansije društveno - političke nadgradnje u isto vrijeme ostvaruju i bitne uticaje na raspodjelu ukupnog društvenog proizvoda. • Ova raspodjela može da unese izmjene u raspodjeli društvenog proizvoda koji se ostvaruje na osnovu unutrašnjih zakona proizvodnje datog društva i radi toga može da znači potpomaganje tempa privrednog razvoja, a može da znači i njegovo usporavanje. 10

• Da bi se sredstva utrošila, moraju prethodno biti pribavljena, a tek potom utrošena. • Iz ovoga proizilazi da postoje dva činioca bez kojih se ne može zamisliti finansijska djelatnost. • To su sredstva i njihova upotreba, tj. trošenje. • Svaki od ovih činilaca, sam po sebi nije dovoljan za finansijsku djelatnost. • Prikupljanje sredstava (prihodi), putem poreza ili drugih dažbina, proizvodi određena finansijska dejstva jer predstavlja novčanu akumulaciju, ali ako se ta sredstva ne raspodjele i ne utroše na određene namjene, već se tezaurišu, nije potpuno obavljena finansijska aktivnost (proces finansiranja). • Tri se discipline bave finansijskim pojavama: nauka o finansijama, finansijska politika i finansijsko pravo 11

• FISKALNI SUVERENITET – Pravo uvođenja i ubiranja poreza u državi (Finansije u užem smislu - javne finansije) • FINANSIJSKI SUVERENITET - Monetarne i poslovne finansije u državi (banke, berze, osiguravajuća društva. . . finansije u širem smislu) 12

NAUKA O FINANSIJAMA Proučava odnose između uzroka i posledica: § Ispituje uticaj finansijskih akata na proizvod, promet, potrošnju štednju, cijene, kredite. . . § Analizira efekte pojedinih poreza na poreske obveznike § Proučava posledice kredita na državu, privredu, građane. U novije vrijeme postoji izražena tendencija za posebnim izučavanjem finansijske ekonomije, koja za razliku od nauke o finansijama, zanemaruje političku, socijalnu i pravnu stranu finansijskih pojava i više usmjerava na izučavanje ekonomskog Aspekta finansijskog fenomena. 13

FINANSIJSKA POLITIKA • Finansijska politika nije nauka u strogom smislu riječi, već vještina koja, koristeći rezultate do kojih je došla finansijska nauka, ukazuje na sredstva i puteve ka postizanju ciljeva koje je obilježila finansijska teorija. • Finansijska politika ima operativni, a ne spekulativni cilj. • Dok nauka tumači, politika sprovodi. • Na primjer, teorija je došla do zaključka da izvesni porezi teže terete određene društvene slojeve. • Sa takvim stavom, finansijski političar će prilikom izbora poreza upotrijebiti one vrste poreza koji će ispraviti dotadašnje visoko oporezivanje tih društvenih slojeva 14

FINANSIJSKO PRAVO • Finansijsko pravo je dio pravnog sistema određene države koji reguliše odnose koji nastaju finansijskom aktivnošću države, jedinica lokalne samouprave i institucija kojima su povjerene takve funkcije. • Finansijsko pravo se bavi javnim finansijama: § Nacionalno – finansijsko - pravni odnosi unutar države § Međunarodno - skup normi kojima se regulišu međudržavni finansijsko - pravni odnosi (Statut MMF-a, članarine, Direktive EU. . . ) 15

ODNOS NAUKE O FINANSIJAMA PREMA DRUGIM NAUKAMA ODNOS PREMA: – – – Političkoj ekonomiji Ekonomskoj politici Monetarnoj ekonomiji (nauci o novcu) Finansijama i bankarstvu Savremenim matematičkim i statističkim metodama 16

FINANSIJSKI POSLOVI I FINANSIJSKI SISTEM • FINANSIJSKI POSLOVI - Svi imovinsko - pravni poslovni odnosi izraženi u novčanoj vrijednosti. • FINANSIJSKI SISTEM - Svi propisi i institucije koji se bave finansijskim poslovima. • U okviru finansija formirale su se dva zasebna ali uzajamno povezana i zavisna dijela: monetarne i javne finansije. 17

MONETARNE I JAVNE FINANSIJE • U slučajevima kada su u pitanju poduhvati i novčane transakcije pojedinaca, fizičkih lica, pravnih i javnopravnih ekonomskih subjekata pa i države vezane za novac, kredit i banke, radi se o monetarnim finansijama. • U onim pak slučajevima kad odgovarajuće finansijske poduhvate i radnje, na osnovu prerogativa vlasti odnosno ovlašćenja, preduzimaju određeni državni organi, ustanove i drugi javnopravni subjekti, bilo da se time pribavljaju potrebna novčana sredstva ili se ona troše, u izvršavanju odgovarajućih državnih funkcija i javnih službi, tada su u pitanju javne finansije. • Saglasno ovakvoj podjeli finansije i finansijski sistem određene zemlje sačinjavaju novčano - kreditni i bankarski sistem, na jednoj i sistem javnih finansija, na drugoj strani. 18

JAVNE FINANSIJE • JAVNE FINANSIJE – Aktivnosti države i nižih teritorijalnih jedinica na prikupljanju i raspoređivanju javnih prihoda, na osnovu ustava i zakona • Javne finansije vezuje u finansijski akt dva subjekta: – aktivni i pasivni. • Država, uže društveno - političke zajednice, aktivni su subjekti finansijske djelatnosti, usmjerene ka sticanju javnih prihoda. • Pasivni subjekti su fizička i pravna lica, državljani i svi drugi koji su političkim i ekonomskim sponama vezani za javnopravno tijelo koje se nad njima uzdiže svojom finansijskom vlasti. 19

FINANSIJE KAO DIO PRIVREDE • Finansije javnih ili javno-privatnih preduzeća su dio šireg pojma javne privrede, istovremeno su i vrlo značajni dio privrede. • Kao i svaka privreda, registruju faze privrednog procesa: proizvodnju, raspodjelu i potrošnju. • Proizvodni proces konkretizuje se u stvaranju maksimalne društvene koristi finansije „proizvode” na specifičan način, koji stvaranje materijalnih sredstava zasniva na jednostranom i prinudnom pribavljanju, regulisanom javnopravnim normama (porez). Instrumenti finansijske privrede sa svoje strane utiču, sužavajući ili šireći, na opštu proizvodnju, te je stoga privreda u znatnoj mjeri zavisna od finansijske aktivnosti države i užih društveno-političkih zajednica. 20

PRINUDA KOD NAPLATE JAVNIH PRIHODA • Ono što čini finansijsku privredu posebnom, to je prinudno pribavljanje sredstava oslanjajući se na autoritet i vlast država svojim pravom zapovjedanja (porez) odnosno zabrane (monopoli) oduzima od stanovnika potrebne sume, a da im za uzvrat ne pruža neposredno naknadu (uslugu) što bi normalno uzev proizašlo iz odnosa koji se javljaju na tržištu. • Državna prinuda – Uslov redovnog prikupljanja poreskih prihoda. • Propisi o poreskom postupku i poreskoj administraciji 21

FISKALNO OPTEREĆENJE • U savremenoj teoriji i praksi, jedno od najvažnijih pitanja u javnim finansijama jeste pitanje fiskalnog opterećenja. • Pod fiskalnim opterećenjem podrazumijeva se visina učešća javnih rashoda, odnosno javnih prihoda, u ukupnoj novostvorenoj vrijednosti (nacionalnom dohotku, odnosno društvenom proizvodu) neke zemlje u toku jedne kalendarske godine. • Često se kao sinonimi fisklanog opterećenja koriste izrazi: – fiskalna presija, – fiskalni pritisak ili – koeficijent fiskalnog opterećenja. 22

FISKALNO OPTEREĆENJE • Fiskalni kapacitet je sposobnost preduzeća ili privrede da podnese fiskalno opterećenje • Pri utvrđivanju koeficijenta opterećenja moguća su dva pristupa: – prvi pristup se mjerenje vrši stavljanjem u odnos javnih prihoda prema BDP, a – drugi pristup stavljanjem u odnos javnih rashoda. • Većina autora je pristalica da se javni prihodi stavljaju u odnos prema BDP, a ne javni rashodi. • Ovakav pristup prihvata većina stranih i domaćih autora. 23

KOEFICIJENT FISKALNOG OPTEREĆENJA • Jedan od najčešće korišćenih kvantitativnih pokazatelja opterećenja nacionalne privrede javnim izdacima jeste koeficijent fiskalnog opterećenja. • Koeficijent fiskalnog opterećenja pokazuje koliko je privreda jedne zemlje u jednoj kalendarskoj godini opterećena javnih dažbinama • Koeficijent fiskalnog opterećenja se dobija kada se stave u odnos – iznos svih dažbina (SD) i – ostvareni bruto domaći proizvod (BDP) 24

KOEFICIJENT FISKALNOG OPTEREĆENJA Fo - fiskalno opterećenje SD - sve dažbine BDP - bruto društveni proizvod 25

VRSTE FISKALNOG OPTEREĆENJA • Tri vrste parcijalnih fiskalnih opterećenja. • Prva vrsta opterećenja se dobije kada se u odnos stavi pojedini dažbinski prihod prema BDP. • Druga vrsta fiskalnog opterećanja javnim prihodima određenog regiona prema (delu) BDP odnosnog regiona je naročito važan sa stanovišta lokalne smaouprave u definisanju njenih izvornih, ustupljenih i dopunskih prihoda. • Treći slučaj parcijalnog opterećenja imamo kada se posmatra fiskalno opterećenja jednog pravnog ili fizičkog lica, u periodu od godinu dana. Taj koeficijent se dobije kada se kod pravnog lica stave ukupni dažbinski javni prihodi koje je platilo to lice i njegov ukupan prihod. 26

FISKALNO OPTEREĆENJE U OECD Organizacije za ekonomsku saradnju i razvoj (OECD) 27

HVALA NA PAŽNJI ! Prof. dr Milutin Ateljević mateljevic@sinergija. edu. ba 28