rt Grv Osman Senai DOAN Ondokuz Mays niversitesi

Öğrt. Görv. Osman Senai DOĞAN Ondokuz Mayıs Üniversitesi DAVRANIŞ DEĞİŞTİRME HEDEF DAVRANIŞ BELİRLEME 1

UYGULAMALI DAVRANIŞ ANALİZİ (UDA) Davranışçılara göre davranışın nedeni bilinecek olursa, davranışın değiştirilmesinde daha akılcı kararlar alınabileceği varsayılmaktadır. 2

UDA’nın devamı… Doğrudan gözleme dayalı davranış analizinin üç evresi bulunmaktadır; 1. Hedef davranımları güvenilir bir şekilde gözleme ve sayma/ süresini belirleme 2. Hedef davranım üzerinde değişkenleri gözleme 3. Gözlenen bu belirlemedir. değişkenlerin etkili olan etkilerini 3

UDA’nın devamı… İlk olarak, incelenmek, değiştirilmek istenen bağımlı değişken olarak ifade edilen hedef davranışların güvenilir yani herkesin hem fikir olacağı şeklide doğrudan gözlenmesi gerekir. 4

UDA’nın devamı…, Sonra; gözlenen davranışı sürdüren arttıran yada azaltan yani davranış üzerinde etkisi olan -değiştirenbağımsız değişken olarak belirtilen değişkenlerin, doğrudan gözlenmesi ve belirlenmesi gerekir. - 5

UDA’nın devamı… Son olarak ta; gözlenen hedef davranışın (bağımlı değişken) üzerinde değişikliğe yol açan çevresel değişkenlerin (bağımsız değişkenlerin) etkisi gözlenir. - 6

UDA’nın devamı… Buna göre, davranışı, davranış öncesi ve davranışın sonuçları oluşturmaktadır. Bu nedenle, davranışı değiştirmek için öncesi ve sonrası olayları değiştirme yoluna gidilir. Davranışın öncesi ve sonrası olaylar, bağımsız değişken olarak tanımlanır. 7

KAVRAMLAR ve İLKELER 1 -Davranış Skinner(1938) davranışı, organizmanın çevresiyle etkileşimi sırasında organizma ve çevrede oluşan gözlenebilir ve ölçülebilir değişiklikler olarak tanımlamıştır. Davranışın olabilmesi için öncelikle organizma ve çevre gibi iki ayrı bütünlüğün var olması ve ikisi arasında ilişkinin olmasının gerekmektedir. 8

KAVRAMLAR ve İLKELER Davranış’a devam… Boş ve canlı yaratığı olmayan dolu çevrede davranışı oluşmaz. Sadece binalar, yollar ve kurumuş otların bulunduğu çevrede organizma olmadığından davranışta yoktur. Davranış çevrenin elemanlarıyla ilişkide bulunmayı belirtmektedir. Aç olma, organizmanın çevrenin yiyecek elemanlarıyla ilişkide olduğunu belirtmemektedir. 9

KAVRAMLAR ve İLKELER Davranış’a devam… Davranış kişinin eylemde bulunmasını belirtir. Davranış tanımı bağımsız fiziksel güçlerin organizmayı hareket ettirmelerini kapsamamaktadır. Güçlü rüzgarın uçurduğu canlı ve cansız varlılar benzer şekilde yer değiştirirler. Bu canlı ve cansız varlıkların yer değiştirmiş olmalarından dolayı davranışta bulundukları belirtilemez. Davranış sadece gerçekleşir. canlı organizmaların eylemleriyle 10

KAVRAMLAR ve İLKELER Davranış’a devam… Davranış zaman içinde oluşan sürekli bir süreç olması nedeniyle ölçülebilir. Davranışın en önemli ve ana boyutunu davranışın oluşum sıklığı oluşturmaktadır. Davranış analizinde davranış oluşumları ve oluşumunu kontrol eden değişkenler kesin olarak ölçülmeden davranışın oluşumunu ve kontrol eden değişkenleri belirlemek olası değildir. 11

KAVRAMLAR ve İLKELER Tepki; bir dizi hareket eylem ve işlem örneklerinden oluşan davranışın belli bir örneğine verilen ad olmaktadır. Davranış analizi çalışmalarında, tepki davranışı oluşturan davranışın gözlenebilir ve ölçülebilir örnekleridir. 12

KAVRAMLAR ve İLKELER Tepki’ye devam… Tepki davranış biliminde ölçülebilir analiz ünitesidir. Örneğin el yazısıyla yazma çalışmasında, alfabenin her bir harfinin yazımı, ölçme ve analiz ünitelerini (tepkileri) oluşturabilir. O halde davranış, kişinin eylemde bulunarak çevreyle etkileşim içinde olduğu gözlenebilir, ölçülebilir ve oluşumu çevrede değişikliğe yol açan bir dizi eylem yada davranış sınıfına verilen isimdir. 13

KAVRAMLAR ve İLKELER 2 - Çevre terimi, bir örnekten diğerine değişen olaylar evreni anlamına gelmektedir. Uyaran terimi çevrenin belli boyutlarını betimlemek için kullanılan genel terimdir. Çalışmalarda uyaran terimi, davranış üzerinde etkisi olan olay ve deneycinin kontrol etmeye yada düzenlemeye çalıştığı çevresel değişkenler olarak kullanılmaktadır. 14

KAVRAMLAR ve İLKELER Çevre’ye devam… Uyaran, bir durum, olay yada fiziksel ortamda oluşturulan bir değişikliktir. Uyaranın (renk, büyüklük, yoğunluk ağırlık, pozisyon vb) fiziksel boyutları vardır. Uyaran, bu boyutları ile betimlenebilir, ölçülebilir ve uyarlanabilir. Uyaran bedenin dışında ve içinde oluşabilir. 15

Çevre’ye devam… KAVRAMLAR ve İLKELER Uygulamalı davranış analizinde, gözlenebilir ve ölçülebilir uyaran olaylarıyla ilgilendiğinden sadece bedenin dışında olan uyaranlar incelenmektedir. Uyaranlar kişi, ortam, yer, nesne, ışık, ses, koku, tat gibi duyumlanabilen yapılardır. 16

Çevre’ye devam… KAVRAMLAR ve İLKELER Uyaranlar davranıştan önce, davranış oluşurken ve sonrasında oluşabilir. Bazı uyaranlar, davranışı kontrol edebilir: Bunlar, bağımsız değişkenlerdir. Bazılarının da, davranış üzerinde hiçi bir etkisi yoktur. Bunlarda nötr uyaranlardır. 17

Çevre’ye devam… KAVRAMLAR ve İLKELER Davranış analizinin temel kavramlarından biri uyaran olup çevrenin gözlenebilir ve ölçülebilir boyutunu oluşturmaktadır. Davranışın gözlenebilir ve ölçülebilir boyutu tepkidir. 18

DAVRANIŞ TÜRLERİ Davranışlar, tepkilerin olma özelliklerine bağlı olarak iki türlüdür; 1. Tepkisel davranış 2. Edimsel davranış 19

DAVRANIŞ TÜRLERİ (1) Tepkisel Davranış; Tüm sağlıklı organizmalar öğrenmeyi gerektirmeksizin bazı uyaranlara tepkide bulunacak şekilde dünyaya gelirler. Aynı sağlıklı organizma türünün üyeleri, aynı davranış dağarcılığıyla donatılmışlardır ve bu davranışlar öğrenilmemiştir. Bu tür davranışlar “Tepkisel Davranışlar” olarak bilinmektedir. Örneğin ışıkta göz bebeğinin küçülmesi. 20

DAVRANIŞ TÜRLERİ Tepkisel Davranış’a devam… Tepkisel davranış uyandırıcı uyaranın ortaya çıkarttığı davranış olarak tanımlanmaktadır. Tepkinin oluşmasını sağlayan bu uyarana “Uyandırıcı Uyaran” denilmektedir. Tepkinin oluşması için uyandırıcı uyarandan başka hiç bir şey gerekmemektedir. Tepkisel davranışlar, düz kas ve salgı bezleriyle ilgilidir. Terleme, salyalama, titreme gibi reaksiyonlar tepkisel davranışlardır. 21

DAVRANIŞ TÜRLERİ Tepkisel Davranış’a devam… Kişinin yaşam süresince, tepkisel davranışlar nerdeyse hiç değişme göstermemektedir. Ancak bunun iki istisnası vardır; Bazı refleksler organizma olgunlaşınca kaybolur. Örneğin, bebeğin üçüncü aydan sonra, avuç içinde tutma refleksi kaybolur. Bazı reflekslerde sonradan gelişmektedir. Örneğin; cinsel dürtülerin gelişmesi ve üreme 22

DAVRANIŞ TÜRLERİ Tepkisel Davranış’a devam… Uyandırıcı Uyaran (U) Tepkisel davranış (T) Göze gelen parlak ışık Ağızdaki limon suyu Ani yüksek ses Dize vurma Göz bebeğinin küçülmesi Salyalanma İrkilme Dizin kalkması 23

DAVRANIŞ TÜRLERİ Tepkisel Davranış’a devam… Göze gelen parlak ışık (uyandırıcı uyaran) gözbebeğinin kasılmasına (tepkiye) neden olur. Eğer, gözün gerekli bölümleri düzenli çalışıyorsa, göz bebeğinin küçülmesi her defasında oluşur. Uyandırıcı uyaran ve oluşturduğu tepkiyle birlikte “Refleks” kavramını oluşturur. İnsan aynı zamanda canlılar yaşamını ve iç dengesinin sürdürebilmek için çok sayıda reflekslerle donatılmış olarak doğar. 24

DAVRANIŞ TÜRLERİ Tepkisel Koşullanma Yeni uyaranın tepkisel davranışı çıkartma yeteneğinin kazanması sürecinde tepkisel koşullanma denilmektedir. Pavlov, yardımcısının laboratuardaki köpeği beslemek için kafesin kapağını açtığı her defasında köpeğin salya salgıladığına dikkat etmiştir. Ama, olağan olarak köpekler kafesin kapısı açılırken çıkan sese salya salgılamazlar. Bunun üzerine Pavlov, bir dizi deney düzenlemiş ve uygulamıştır. Yapmış olduğu çalışmalarla tepkisel koşullamayı deneysel olarak göstermiş ve öğrenme kuramına katkıda bulunmuştur. 25

DAVRANIŞ TÜRLERİ Tepkisel Koşullanma’ya devam… Pavlov gözlemlerini ruhsal salgı şeklinde tartışma yerine, gözlenebilir davranış terimleriyle tartışmıştır. 26

DAVRANIŞ TÜRLERİ Tepkisel Koşullanma’ya devam… Pavlov’ un koşullanmanın açıklanması için yer verdiği süreçler şöyledir; • Köpeği beslenmeden hemen öncesinde zil çalmıştır. Zil sesi (nötr uyaran NU) salya çıkmasına yol açmamıştır. • Köpeğin ağzına koyulan yiyecek (koşulsuz uyaran (Ksuz U) uyandırıcı uyaran (UU) salyanın çıkmasını sağlamıştır. • Zil sesiyle yiyecek birlikte yedi sekiz kez sunulduktan sonra, zil sesi de salya salgılamaya yol açmamaya başlamıştır. • Zil sesi koşullu uyaran özelliğini kazanmıştır. Köpek yeni uyaran olan zil sesine tepkide bulunmayı öğrenmiştir yada koşullanmıştır. 27

DAVRANIŞ TÜRLERİ Tepkisel Koşullanma’ya devam… Tiz ses çıkaran dişçi matkabı ve törpüsü başlangıçta kalp atışları ve terleme için nötr uyarandır. Ancak, sesi çıkaran araçlara ilişkin yaşantı kazanımı sonrası çekilen acı, sesin duyulması halinde bile kalp atışlarının hızlanmasına ve terlemeye neden olmaktadır. Kişinin yaşamı süresince, az sayıda nötr uyaran koşullu uyaran olma özelliğini kazanır. Bu tür nötr uyaranlarda ortaya çıkan tepkiler çoğunlukla korku gibi duygusal davranışlardır. 28

DAVRANIŞ TÜRLERİ (2) Edimsel Davranış Belli uyaranların varlığında oluşan ve sonuçları olan davranışlara edimsel davranış denilmektedir. 29

DAVRANIŞ TÜRLERİ Edimsel Davranış’a devam… Örneğin; Kollarını havada serbestçe hareket ettiren bebek, beşiğinde asılı olan nesnelere dokunduğunda, nesneler sallanır ve ses çıkar. Asılı nesnelere dokunan bebek, çevresiyle işlevsel bir ilişkide bulunmaya başlar. Yani, edimsel davranışta bulunur. Bebeğin gözlenmesi sürdürüldüğünde, beşikte asılı nesnelerin varlığında bebeğin kollarını sağa sola sallamalarında artış olduğu gözlenir. Bebeğin asılı nenelerin varlığında göstermiş olduğu el kol hareketleri edim yada edimsel davranış olarak isimlendirilir. 30

DAVRANIŞ TÜRLERİ Edimsel Davranış’a devam… Edimsel davranış, çizgili kas, yani istemli kas kontroluyla ilgilidir. Problem çözme, konuşma, yürüme, yemek yeme, giyinme gibi davranışlar edimsel davranış örnekleridir. 31

DAVRANIŞ TÜRLERİ Edimsel Davranış’a devam… Edimsel davranış, davranışın önceki oluşumunun sonuçlarıyla yada etkileriyle tekrar olma olasılığı olan herhangi bir davranıştır. Edimsel davranış dinamiktir ve çevreyle olan etkisine bağlı olarak sürekli değişiklik göstermektedir. 32

DAVRANIŞ TÜRLERİ Edimsel Davranış’a devam… Edimsel davranışı kontrol eden uyaran olayları, edimi anında izleyenlerdir. İzleyen uyaran, otomatik olarak edime yol açmaz. Ancak, bir kez edimsel davranış oluştuktan sonra, edimsel davranışın tekrar oluşması, davranışın sonuçlarına, izleyen olaylara bağlıdır. Ayrıca, edimsel davranışın sonuçları sadece edinim değil bir dizi edimsel davranış öncesi koşullarını da tanımlama işlevini görür. 33

DAVRANIŞ TÜRLERİ Edimsel Davranışın Sonuçlarının İki İşlevi Çocuğun davranışının sonuçları, gösterdiği davranışı doğrudan etkilemektedir. Sonuçların sistematik uyarlanmasıyla davranış değiştirilir. Yani arttırılır, azaltılır, başlatılır yada söndürülür. 34

DAVRANIŞ TÜRLERİ Edimsel Davranışın Sonuçlarının İki İşlevi’ne devam… Davranışın ilerde olma olasılığını göreceli olarak davranışı anında izleyen çevresel değişkenler (uyaranlar) etkilemektedir. Davranışın sonuçları iki biçimden birine göre gerçekleşir. 1. Çevreye yeni uyaran sunma yada ekleme 2. Çevrede var olan uyarana son verme yada ortamdan geri çekme. 35

DAVRANIŞ TÜRLERİ Edimsel Davranışın Sonuçlarının İki İşlevi’ne devam… 1 - Çevreye yeni uyaran ekleme; Bebeğin el ve kollarını hareket ettirmesiyle beşikte asılı nesnelere dokunması, asılı nesnelerin sallanma ve ses çıkarmasına neden olur. Çevreye (beşikte asılı nesneler ve bebeğin el kol hareketleri) nesnelerin sallanması ve ses çıkması şeklinde yeni uyaranlar eklenmiştir. 36

DAVRANIŞ TÜRLERİ Edimsel Davranışın Sonuçlarının İki İşlevi’ne devam… 1 - Çevreye yeni uyaran ekleme; Nesnelerin sallanması ve çıkan sesler bebeğin beşikte asılı nesneye yönelik dokunma eylemlerinin ileride olma olasılığını arttırmaya hizmet ederse, nesnelerin sallanma ve ses çıkartmaları pekiştireç ve bu sürece pekiştirme denilmektedir. 37

DAVRANIŞ TÜRLERİ Edimsel Davranışın Sonuçlarının İki İşlevi’ne devam… 1 - Çevreye yeni uyaran ekleme; Nesnelerin sallanması ve çıkan sesler, bebeğin beşikte asılı nesneye yönelik dokunma eylemlerinin ileride olma olasılığını azaltmaya hizmet ederse, nesnelerin sallanması ve çıkan seslere cezalandırıcı uyaran (itici uyaran) , bu sürece de I. tür ceza denilmektedir. Davranışın oluşumundan sonra çevreye yeni uyaranın eklenmesinin davranış üzerindeki etkisi, davranışın ileride oluşumunu arttırıcı yada azaltıcı şekilde olmaktadır. 38

DAVRANIŞ TÜRLERİ Edimsel Davranışın Sonuçlarının İki İşlevi’ne devam… 2 - Çevredeki uyaranların oluşumlarını engelleme; Beşikte asılı nesnelerin sallanması ve çıkan sesin, bebeğin nesnelere dokunmaya yönelik el kol hareketlerini arttırdığını (pekiştirdiğini) varsayalım. Nesnelerin sallanması ve çıkan sesin dokunmaya yönelik el hareketlerinin sonucunda değil de otomatik olarak oluşturulduğunu farz edelim. Bebeğin el kol hareketleri sırasında elin asılı nesnelere dokunmasıyla nesneler sallamasın ve ses kesilsin. Yani davranışın önceden olmuş olan sonucunu oluşumu engellensin. 39

DAVRANIŞ TÜRLERİ Edimsel Davranışın Sonuçlarının İki İşlevi’ne devam… 2 - Çevredeki uyaranların oluşumlarını engelleme; Bu durumda, nesnelerin sallanma ve ses çıkarmasına (pekiştirici uyarana) bebeğin dokunmaya yönelik el kol hareketlerine son verdiğinden, sallantılara yönelen el hareketleri azalırsa, bu sürece ceza denilmektedir. Davranışın sonuçları olan çevredeki pekiştirici uyaran olaylarının oluşumlarının engellenmesi, davranışın oluşum sıklığını azaltır. Bu sürece, ikinci tür ceza denilmektedir. Davranışı sürdüren pekiştireçlere son verme sonucunda, davranışın sıklığında azalma olması sürecine II tür ceza denir. 40

DAVRANIŞ TÜRLERİ Edimsel Davranışın Sonuçlarının İki İşlevi’ne devam… 2 - Çevredeki uyaranların oluşumlarını engelleme; Şimdide el hareketlerinin sonucunda ortaya çıkan nesnelere dokunma acı versin ve çıkan ses rahatsız edeci olsun, yani itici yada cezalandırıcı olsun. Asılı nesnelerin sallanması ve ses çıkarmasını engelleyecek şekilde el hareketleri olur. Dokunma ve rahatsız edici sesin ortaya çıkmasını engelleyen el hareketlerinde artış olur. Buna göre, acı veren yada hoş olmayan durumların ortaya çıkmasını engelleyen davranışların sıklığında artış olmasına olumsuz pekiştirme denilmektedir 41

DAVRANIŞ TÜRLERİ Edimsel Davranışın Sonuçlarının İki İşlevi’ne devam… 2 - Çevredeki uyaranların oluşumlarını engelleme; Bu durumda dokunma ve ses üretmeye son veren el hareketleri itici uyaran olduğunda, bir şeye dokunmadan uzak durma pekiştireçtir. Çünkü bu tür davranışların sıklığında artış vardır. 42

DAVRANIŞ TÜRLERİ Edimsel Davranışın Sonuçlarının İki İşlevi’ne devam… Davranışla ilgili sonuçların iki işlevi vardır; 1. İşlem olarak, davranışa uyaran eklenir yada çekilir 2. Etki olarak, davranışın ileride oluşum sıklığı artar yada azalır. 43

DAVRANIŞ TÜRLERİ Davranış Sonuçlarının Davranış Üzerindeki Etkileri Davranışı izleyen olayların (davranışın sonuçlarının) davranış üzerindeki etkilerine ilişkin iki gerçeği anlamak çok önemlidir; İlki tepkinin ürettiği sonuç oluşur ve biter, sonuçlar sadece gelecekteki davranışı etkileyebilir. Bu etkileme, davranışın benzer sonuçlarını benzer koşullar altında, benzer tepkilerin gelecekte tekrar oluşma olasılığını arttırır yada azaltır. 44

DAVRANIŞ TÜRLERİ Davranış Sonuçlarının Davranış Üzerindeki Etkileri…. İkincil olarak, pekiştirme etkisiyle tekrar ortaya çıkan tepkiler önceki tepkilerden çok az da olsa farklı olabilir. Ancak, önceki tepkinin ortak elemanlarını kapsamaktadır. Örneğin; Oluşan ve oluşacak olan el sallama davranışları, öncekilerle aynı değildir. Ancak, yine el sallama olarak algılanır. Baş baş yapma davranışlarından ayrılır. Bu davranışların benzerlik ve kısmi farklılıkları davranım sınıfıdır. Davranım sınıfı kavramı, yeni davranış geliştirmenin anahtar terimlerden biridir. 45

DAVRANIŞ TÜRLERİ Davranış Sonuçlarının Davranış Üzerindeki Etkileri…. Pekiştirme süreciyle güçlendiren tepkilerin topoğrafyası farklılaşır, yani tepki de çeşitlenmeler olur. Örneğin; “MERHABA” deme tepkisi pekiştirldiğinde başlangıçta abartılı olan söyleme biçimi, merhaba demenin olağan olarak söylenmesine yaklaşan şekilde söylenir. Bu sonuç merhaba tepkilerinin söylenme topoğrafyasında değişiklik olmasındandır. biçiminin 46

DAVRANIŞ TÜRLERİ Davranış Sonuçlarının Davranış Üzerindeki Etkileri…. Davranış üzerinde çevrenin ve koşulların etkisi dikkate alınmadan bazı uyaran olayları pekiştireç ve ceza olarak belirtilmez. Farklı koşullar altında aynı uyaran olayı davranışın sıklığını arttırabilir yada azaltabilir. Arttığında bu sürece pekiştirme ve azalttığında ise ceza denilmektedir. 47

DAVRANIŞ TÜRLERİ Davranış Sonuçlarının Davranış Üzerindeki Etkileri…. Davranışları izleyen uyaran olaylarının hoş oldukları için davranışı arttıracak ve itici – hoş olmadıkları için davranışı azaltacak etkiye sahip olacağı varsayılmamalıdır. Davranışın sıklığında oluşan farklılıklar, gözlenip, kayıt edilerek belirlenmelidir. 48

İzlerlik; Davranış öncesi uyaran, geçmişte davranışın bazı sonuçlarıyla (izleyen olaylarla) birlikte bulunması nedeniyle, davranışı kontrol etme özelliğini kazanır. Yani, davranış öncesindeki uyaranın davranışı kontrol etmesi kendiliğinden olmaz. Edimsel davranışı tam olarak kontrol edenin davranışın sonuçları (izleyen olayları) olduğu söylenebilir. Değişik izleyen olayları (sonuçlarıyla) birlikte bulunan davranış öncesi olaylar, davranışı ne tür sonuçların izleyeceğine işaret eder. 49

Üç Evreli İzlerlik Üç evreli izlerlik kavramı, edimsel davranışın oluşmasını kontrol eden çevresel olayların neler olduğuna açıklık kazandırmaktadır. Davranış öncesi uyaran, tepkinin ortaya çıkmasına zemin hazırlayan çevresel durumu yada koşulları ifade etmektedir. 50

Üç Evreli İzlerlik’e devam… Davranış boşlukta olmaması nedeniyle her tepkinin davranış öncesi uyaran vardır. Herhangi bir uyaranın varlığında edim pekiştirildiğinde, bu uyaranın varlığında edimin oluşum sıklığı yükselir. Zamanla bu uyaran bir bakıma davranışı kontrol etme özelliğini kazanır. Bu tür uyaranlar tepkiyi oryaya çıkarıcı değil tepkinin oluşması ve pekiştirilmesine zemin hazırlayan uyaranlardır. Bu uyaranlar, “Ayırdedici isimlendirilmektedir. Uyaran” olarak 51

Üç Evreli İzlerlik’e devam… Çevreyle organizma etkileşiminin gösterilmesi üç öğenin belirlenmesini gerektirir; • Tepkinin oluşmasına zemin hazırlayan ayırdedici uyaran, • Tepkinin kendisi • İzleyen olayın pekiştirici uyaran olması Bu üç öğenin kendi aralarında ki ilişkisine pekiştirmenin izlerliği denilmektedir. 52

Üç Evreli İzlerlik’e devam… İzlerlik terimi, bu üç öğenin davranış öncesi uyaran, davranış ve davranışın sonucunun birbirinden bağımsız olmadıklarını da belirtmektedir. İzleyen olayın bir tepkiyi izlediği söyleniyorsa tepki mutlaka izleyen olaydan önce oluşmaktadır. İnsan davranışını kontrol eden aşağı yukarı bilinene her şeyde üç öge davranış öncesi uyaran, davranış ve davranışı izleyen olay-izlerlilik içinde yer almaktadır. 53

Üç Evreli İzlerlik’e devam… Tüm uygulamalı davranış analizi uygulamaları, üç evreli izlerliliğin bir yada daha fazla bölümün uyarlanmasını içermektedir. Yeni davranışı oluştururken ve devam etmekte olan programı değiştirirken, davranış analizcisi üç evreli izlerlilik içindeki öğelerin ilişkisini dikkate alır. 54

Üç Evreli İzlerlik’e devam… Yeni davranış oluşturma ve davranış değiştirme her zaman izlerliğin öğeleri olan davranış öncesi olaylara, davranış ve davranışın sonuçları arasındaki ilişkiye bakmayı ve bu ilişkileri değiştirmeyi gerektirmektedir. Her zaman yanıt bu öğelerin içinde bir yerdedir. 55

HEDEF DAVRAŞI BELİRLEME Uygulamalı davranış analiziyle, sosyal bakımdan önemli olan davranışta güvenilir ve tahmin edilebilir ilerlemeler sağlama amaçlanmaktadır. Bu nedenle uygulamalı davranış analizi uygulayıcısı, belli bir şekilde tanımlanabilen ve güvenilir şekilde gözlenebilen davranışlarla ilgilenir. 56

Hedef davranış belirlemeye devam… Hedef davranış, incelenen ve değiştirilmek istenen davranıştır. Hedef davranışta uzlaşma ancak, hedef davranışın gözlenebilir ve ölçülebilir olmasıyla olasıdır. Hedef davranışın gözlenebilir ve ölçülebilir olmasını sağlamak için, bazen davranışı tanımlamak gerekir. Bu nedenle, davranış ve uyaran olaylarının hangi durumlarda gözlenebilir, ölçülebilir oldukları ve nasıl gözlenebilir ve ölçülebilir hale getirmeyi bilmek gerekir. 57

Hedef davranış belirlemeye devam… Gözlenebilir ve Gözlenebilir olmayan Davranışlar Davranış analizi sürecinde dikkat edilmesi gereken en önemli noktalardan biri; davranışı diğer kişilerin de hem fikir olacağı şekilde belirtilmesidir. Öğretim amaçları, sosyal ve çalışma davranışları öyle betimlenmelidir ki yapıldıklarında, gözleyenler yapıldığında uzlaşma sağlamalıdır. 58

Hedef davranış belirlemeye devam… Gözlenebilir ve Gözlenebilir olmayan Davranışlar… Bazı davranış betimlemeleri, diğerlerinden daha fazla yoruma açık olabilmekte, bu davranışların oluşumuna ilişkin daha az uzlaşı sağlanmaktadır. Bu nedenle davranış betimlemeleri, gözlenebilir davranışlarla sınırlandırılması uygun olmaktadır. Etiketler genellikle kısır döngüsel açıklamalar olduğu ve değiştirme sürecinde yer alacak davranışın belirlenmesinde sınırlılıklara neden olmaktadır. 59

Hedef davranış belirlemeye devam… Gözlenebilir ve Gözlenebilir olmayan Davranışlar… Öğretmen : Ali algısal problemi olduğu için okuyamamaktadır. Davranışçı : Oldukça ciddi mi? Doktoru görmeli mi ? Öğretmen : Demek istediğim, kelimeleri okurken harfleri birbirine karıştırmakta Davranışçı : Göremediği için mi böyle okuyor ? Öğretmen : Sanmıyorum. Tüm harfleri isimlendirebiliyor. Topa vurabiliyor. O tür algısal problemleri kastetmedim. Birbirine benzeyen kelimeler arasındaki farkı göremiyor. Davranışçı : Bazı örnekler verebilir misiniz ? Öğretmen : “top” u “pot” / “elif” i “file” şeklinde okuyor. Davranışçı : Şimdi anladım. Okuduğu elif / top vb. bazı fişlerine doğru tepkide bulunmuyor. Neden doğru tepkide bulunmasını sağlamıyorsun ? Öğretmen : Algısal problemi var. Nasıl öğretebilirim ? 60

Hedef davranış belirlemeye devam… Gözlenebilir ve Gözlenebilir olmayan Davranışlar… Bu örnekte başlangıçta “algısal problem” biçiminde tanımlanan etiketlerin kısır döngüsel açıklamalar olduğu ve davranışın ne olduğu konusunda kişiler arasından görüş birliğini sağlamadığı görülmektedir. Buna karşılık, davranışın; Ali “top” u “pot” / “elif” i “file” şeklinde okuyor biçiminde ifade edilmesi durumunda, tüm gözlemciler tarafından davranışın betiminde uzlaşı sağlandığı görülmektedir. 61

Hedef davranış belirlemeye devam… Gözlenebilir ve Gözlenebilir olmayan Davranışlar… Hedef davranışın doğru biçimde betimlenebilmesi, hedef davranışa ilişkin gerçekleştirilecek davranış değiştirme sürecinin doğru belirlenmesini olanaklı kılar. Davranış betimleri, hareket ve eylem belirten sözcüklerle ve göz kırpma gibi yüz ifadeleri ile sınırlı olmalıdır. Kendisi söylemedikçe, düşünceleri, duyguları, nasıl hissettiği yada arzularının ne olduğuna ilişkin görüşler davranış tanımlarında yer almamalıdır. 62

Hedef davranış belirlemeye devam… Gözlenebilir ve Gözlenebilir olmayan Davranışlar… Kısacası, gözlenebilir olmayan davranış betimlerini gözleyebilmek için, gözlenebilir ifadelerle tanılamak gerekir. 63

Davranışı Gözlenebilir Kılmak İçin Tanılama Davranış tanımlarındaki ilk kural, tanımların gözlenebilir davranışlarla sınırlanması gerektiğidir. İki gözlemci, aynı davranışı aynı sırayla gözler ve gözlem sonuçları olursa, davranışın gözlenebilir olduğu söylenebilir. 64

Davranışı Gözlenebilir Kılmak İçin Tanılama… Davranış tanımlama örnekleri Davranış sınıfı Ders dinleme Kaba devinimsel davranış Başkalarını rahatsız etme Nazik davranma Tanımı Öğretmene bakma, yanıtlama, kendi başına okuma, ödevini yazma vb. Sırasını terketme, ayağa kalkma, koşma, zıplama, atlama, sandalyesini sallama vb. Arkadaşının saçını çekme/ kitabını yere atma vb Birşey isterken, “lütfen”/ “alabilir miyim” / “teşekkür ederim” vb ifadeler kullanma 65

Davranışı Gözlenebilir Kılmak İçin Tanılama… Davranışın analizine yer vermeden, gözlemeden önce, davranış açık ve belirgin şekilde tanımlanmalıdır. İyi bir hedef davranış tanımı, yoruma ve açıklamalara yer vermeden, değiştirilecek davranışı açık ve doğru bir şekilde betimlemelidir. 66

Davranışı Gözlenebilir Kılmak İçin Tanılama… Davranışsal tanımlar davranışları ima etmemeli, açıkça belirtmelidir. İyi bir tanımın üç özelliği bulunmaktadır; 1 - Tanım nesnel olmalı; sadece davranışın gözlenebilir özelliklerini belirtmelidir. “Düşmanca duygularını belirtiyor”, “ilgi gösteriyor”, “yardım etme niyetinde” gibi değişik şekillerde yorumlanabilir olan bu bildirimler gözlenebilir değildir. Bu nedenle, daha nesnel bildirimlere dönüştürülmelidir. . 67

Davranışı Gözlenebilir Kılmak İçin Tanılama… 2 - Tanım açık ve okunaklı olmalı, zıt söylemleri olmamalıdır; Deneyimli okuyucu, kendine göre kolayca yeniden söyleyebilmelidir. 68

Davranışı Gözlenebilir Kılmak İçin Tanılama… 3 - Tanım, tam ve sınırları belli olmalıdır; Tanıma hangi davranış örneklerinin alınacağı ve çıkarılacağı belli olmalıdır. Böylece, gözleyici bu davranış bu tanım içinde yer alabilir gibi, kendi önyargısını hiç katmamalıdır. İyi bir tanım nesnel, gözlenebilir, kayıt edilebilir, ve belli örneklerin yer aldığı ve başkalarının da kullanabileceği teknolojik tanımdır. Tam olan tanım, nelerin hedef davranış olmadığına ve hedef davranışı benzerlerinden ayırt etmeye yardımcı olan tanımdır. İyi tanım kısa olmalıdır. 69

Davranışı Gözlenebilir Kılmak İçin Tanılama… Uyaran Olaylarını Tanılama Hız, renk, büyüklük, süre ve alan gibi fiziksel boyutları kullanılarak uyaran olayları tanımlandığında, gözlenebilir olmaları nedeniyle görüş birliği sağlamada sorun yaratmamaktadır. Oyuncak, fiş, şeker, yıldız ve not gibi izleyen olaylar ve öğretmenin “p” harfini işaret etmesi, ışığın gelmesi gibi davranış öncesi uyaran olayları, fiziksel terimlerle kolayca gözlenebilir şekilde tanımlanabilir. 70

Davranışı Gözlenebilir Kılmak İçin Tanılama… Uyaran Olaylarını Tanılama Uyaran Sınıfı Öğretmenin Dikkati etme. Tanımı Dokunma, çocuğun yanında durma, çocuğa dönme yada yardım Olumlu Bedensel Temas Kucaklama, öpme, başını okşama, kolundan tutma, vb. Ödüllendirme “Çalışman çok güzel olmuş” “aferin” “çok iyi” gibi sözel yorumlar Bedensel Engelleme çıkartma, Çocuğu hareket edemeyeceği şekilde tutma, koridora sarsma, ittirme Sorular Sınıfın üyelerine soru sorması 71

Davranışı Gözlenebilir Kılmak İçin Tanılama… Uyaran Olaylarını Tanılama Genel anlamda tekrarlayacak olursak uygulamalı davranış analizi (UDA) Özellikle insan kullanılarak doğal ortamlarda gözlenebilir organizma-çevre etkileşimini inceleyen alana denir. 72

Davranışı Gözlenebilir Kılmak İçin Tanılama… Uyaran Olaylarını Tanılama UDA üç evreden oluşmaktadır; 1. Değiştirilmek istenen tanımlanmalıdır. hedef davranış olarak 2. Yapılacak olan uygulamaya karar verilmelidir 1. Uygulama ile hedef davranış arasındaki neden-sonuç ilişkisi ortaya konmalıdır. 73

Davranışı Gözlenebilir Kılmak İçin Tanılama… Uyaran Olaylarını Tanılama Davranışçı yaklaşımında davranışın nedeni kişi ya da özellikleri değil içinde bulunduğu çevre ve bu çevre ile etkileşimidir. Dolayısıyla, davranış değişikliği sağlayabilmek için davranış öncesi ve sonrasında yer alan olay ya da uyaranlarda değişiklik yapılmalıdır. 74

DAVRANIŞSAL AMAÇ YAZMA Amaç; • Öğrenciden yan bir planlamayı bildirir. • Öğrencinin bir öğrenim süresi içindeki uygulamalarını başarı ile tamamlamış olduğunu bildiren bir deyimdir. • Bir öğrencinin göstermesini istediğimiz davranış örneğinin (başarısının) tanımlanmasıdır. • Açıkça tanımlanmış hedefler yoksa, objektif olarak değerlendirilemez. Bir teknisyen yapacağı işi bilmeden alet seçemez. 75

DAVRANIŞSAL AMAÇ YAZMA Amaç; • Amaçların kesin olarak belirtilmesinin önemli bir başka sebebi, öğrencinin erişebileceği derecenin değerlendirilmesini olanaklı kılar. Hedefler her iki tarafın zihninde açıkça ve kesin olarak tespit edilmedikçe yoklamalar en hafifinden yanıltıcıdır; en fenası ise yersiz, haksız ve faydasız olunması söz konusudur. Diğer bir anlatımla, programcı öğretimin maksadını kendisi iyi anlamamışsa; öğrencinin, istenilen davranışı gösterme kabiliyetini veya istenilen bilgileri ne kadar kazandığını ortaya koyabilecek yoklama süreçlerine yer veremeyecektir. 76

DAVRANIŞSAL AMAÇ YAZMA Uygulamalı Davranış Analizinde Amaç; • Uygulamalı davranış analizinde belirlenen davranışlar davranışsal ve uygulanabilir olmalıdır. hedef Uygulanabilir olması; sosyal açıdan önemi olan ve ivedilik taşıyan anlamına gelmektedir. Seçilen hedef davranışın uygulanabilir olup olmadığını ortaya koyan en önemli etkenlerden bir tanesi hedef davranışta gerçekleşecek olan değişikliğin bireyin yaşam kalitesini arttırması, ya da bireyin ev, okul, işyeri ya da topluma daha fazla katılabilir olmasıdır. 77

DAVRANIŞSAL AMAÇ YAZMA Uygulamalı Davranış Analizinde Amaç; • Bir kez bir davranışta değişiklik gerekliliği belirlendikten sonra, bu değişikliğin açık ve net bir biçimde yazılması gerekmektedir. • Böylece davranış değişikliği sağlanmak istenen durumla ilgili olarak anne-baba, uzman, öğretmen arasında iletişimi kolaylaştırır. • Davranış değişikliğini değerlendirmek-ölçmek kolaylaşır. 78

DAVRANIŞSAL AMAÇ YAZMA Davranışsal Amaç Yazmanın Yararları Nelerdir? Öğretimde bir konuda odaklaşma olur. Her bireyin öğretim alma gereksinimi vardır, dolayısıyla bu gereksinim en iyi biçimde bireyselleştirilerek sağlanır. Davranışsal amaçların yazılmış olması uzmanlar arasında iletişimi ve işbirliğini arttırır. Davranışsal amaç yazmak bu denli önemli olduğu için şimdi davranışsal amaçların nasıl yazıldığı üzerinde duralım 79

DAVRANIŞSAL AMAÇ YAZMA Davranışsal Amaç Yazmanın Yararları Nelerdir? Hedeflenen davranış değişikliğine ilişkin kayıt tutmayı kolaylaştırır. Öğretim sırasında bazen test kullanılarak değerlendirme yapılır. Ancak özel gereksinimli bireylerin bu testlerden geçirilmesi uygun olmayabilir. O durumda kayıt tutmak ve varolan gelişmeyi açıklamak daha uygundur. 80

DAVRANIŞSAL AMAÇ YAZMA Bir Davranışsal Amaçta Bulunması Gereken Özellikler Nelerdir? Bir davranışsal amaçta dört unsur yer almalıdır. Bunlar Öğrenci : Davranışı kimin sergilemesi beklenmekte Davranış : Öğrencinin ya da bireyin ne yapması beklenmekte Koşullar : Öğrencinin ya da bireyin hangi koşullar altında bu davranışı sergilemesi beklenmekte Ölçüt : Bu davranışı ne kadar iyi yapması beklenmekte 81

DAVRANIŞSAL AMAÇ YAZMA Bir Davranışsal Amaçta Bulunması Gereken Özellikler Nelerdir? Öğrenci: Davranışsal amaç yazılırken hedef davranışlardaki değişikliğin öğretmende değil öğrencide gerçekleşmesi beklendiği anımsanmalıdır. Örneğin “yangın anında güvenliğin öğretilmesi” gibi bir amaç öğretmen merkezlidir ve uygun yazılmış bir amaç değildir. Doğrusu “yangın anında uyması gereken kuralları tanımlar” biçiminde yazılabilir. 82

DAVRANIŞSAL AMAÇ YAZMA Bir Davranışsal Amaçta Bulunması Gereken Özellikler Nelerdir? Davranış: Tam anlamıyla bildirilmiş davranış yazımı demek; yazarın okuyana zihninde tasarladığı şekli, biçimi, başkalarının da benzer şekilde algılayabilmesini sağlayacak şekilde betimlemesidir. Diğer bir anlatımla davranışın doğru ifade edilmesi, hedeflediğim davranış değişikliğinin sizinde benim anladığım şekilde anlamınızı sağlayacak kelime ve sembollerin kullanılma işidir. 83

DAVRANIŞSAL AMAÇ YAZMA Bir Davranışsal Amaçta Bulunması Gereken Özellikler Nelerdir? Davranış: . Davranışsal amaç yazarken öğrenci ya da bireyden sergilenmesi beklenen davranışın ne olduğu açık bir biçimde davranışsal ifade ile yazılmalıdır. Bir başka deyişle, hedef davranış ölçülebilir ve gözlenebilir formda yazılmalıdır. Bu amaçla öğrenci ya da bireyin hedef davranış gerçekleştiğinde tam olarak ne yapacağı yazılmalıdır. Örneğin “öğrenci selamlaşma becerisini öğrenir”, “Ahmet alfabeyi bilir”, “Zaman kavramını kavrar” gibi ifadeler davranışsal değildir. 84

DAVRANIŞSAL AMAÇ YAZMA Bir Davranışsal Amaçta Bulunması Gereken Özellikler Nelerdir? Davranış: . • Doğru yazılmış bir davranışsal amaçta öğrenci ya da bireyin yapması beklenen davranışsal biçimde yazılır. • Davranışsal yazılmalıdır. amaçta davranışlar olumlu biçimde 85

DAVRANIŞSAL AMAÇ YAZMA Bir Davranışsal Amaçta Bulunması Gereken Özellikler Nelerdir? Koşullar: Bir davranış belli bir ortam (çevre) ya da bağlamda gerçekleşeceğinden, hedef davranışın sergilenmesinin beklendiği ortam açıkça davranışsal amaçta yer almalıdır. Koşullarda aynı zamanda çocuğun/bireyin davranışta bulunması için kendisine sunulan araç-gereçlerde yer almalıdır. Örneğin: “Boncuklar kendisine verildiğinde, . . . . ” “Sözlük verildiğinde, . . ” “Akranı tarafından selam verildiğinde, . . . . ” “ 7 X 10 cm ebatlarında kağıt verildiğinde, . . . ” 86

DAVRANIŞSAL AMAÇ YAZMA Bir Davranışsal Amaçta Bulunması Gereken Özellikler Nelerdir? Ölçüt: Hedef davranışta bir ölçütün belirlenmesi çocuğun/bireyin hedef davranışı ne kadar iyi sergilemesini beklediğimizi ortaya koyar. 87

DAVRANIŞSAL AMAÇ YAZMA Bir Davranışsal Amaçta Bulunması Gereken Özellikler Nelerdir? Ölçüt belirlerken üç noktaya dikkat edilmelidir: • Davranışın türüne göre çeşitli biçimlerde ifade edilir. Örneğin, yüzde, basamak sayısı, oran, davranış sayısı vb. • Ölçüt davranışın önemini yansıtabilmelidir. Örneğin matematik dersi için rakamları tanımanın % 100 öğrenilmesi gibi. Böylece, çocuk daha karmaşık işlemleri yapabilecektir. • Gerekli durumlarda alınmalıdır. çocuğun/bireyin yaşı dikkate 88

DAVRANIŞSAL AMAÇ YAZMA Bir Davranışsal Amaçta Bulunması Gereken Özellikler Nelerdir? Davranışsal Amaç Yazama Süreci; • Öğrenci değerlendirilir. Bu amaçla ailesi, öğretmenleri ve arkadaşları ile görüşülür. • Uzun dönemli amaçlar belirlenir. • Kısa dönemli amaçlar belirlenir. Gerektiğinde beceri analizi yapılır. • Amaçlar gözlenebilir ve ölçülebilir olarak belirlenir. • Koşullar belirlenir ve amaçta belirtilir. Örn. , araçgereçler, çocuğun yaşı vb. • Davranışın ne şekilde ölçüleceği belirtilir. Örn. , yüzde, oran, davranış sayısı • Ölçüt belirlenir. 89

HEDEF DAVRANIŞ BELİRLEME Sosyal önemi olan ve arttırılmak ya azaltılmak istenen davranışa hedef davranış denir. Bir davranışın hedef davranış olabilmesi için dört önemli unsur yer almaktadır: 90

HEDEF DAVRANIŞ BELİRLEME • Davranış evde, okulda, ya da çocuğun/bireyin yaşam alanında herhangi bir davranışın (ya da hedef davranışın kendisinin) başarı ile tamamlanması için bir bileşen olmalıdır. Örneğin, sınıf kurallarına uyma, başkalarına olumlu yanıtlar verme vb. • Değiştirilmesi istenen davranış-arttırılarak ya da azaltılarak-bireyin doğal pekiştireçlere ulaşmasını sağlayabilmelidir. Bu tür davranışların kalıcılığı da yüksek olur. Örn. , yemek masası hazırlama becerisi (masa hazırlandıktan sonra yemeğe oturmak çocuk/birey için doğal pekiştireç olabilir). 91

HEDEF DAVRANIŞ BELİRLEME • Hedef davranış olumlu biçimde ifade edilmelidir çocuğun ne yapmayacağını değil ne yaptığını açıklamalıdır. • Hedef davranış normal gelişim gösteren bireylerin sergilediği ya da bireylerin toplumsal yaşama katılımını amaçlayan davranışlardan olmalıdır. 92

Hedef davranışlar kaç grupta toplanır? Hedef davranışlar iki grupta toplanır. (a) Arttırılmak istenen davranışlar (a) Azaltılmak istenen davranışlar 93

Hedef davranışlar kaç grupta toplanır? Arttırılmak istenen davranışlar: Çocuk ya da bireyin yaşıtlarının sergileyebildiği ancak hedef çocuğun çeşitli nedenlerle sergileyemediği davranışlardır. Arttırılmak istenen davranışlar • Yeterli sayıda sergilenmiyor olabilir • Yeterli şiddetle/yoğunlukla sergilenmiyor olabilir • Uygun biçimde sergilenmiyor olabilir. Örn. , 5 yaşındaki bir çocuğun bebek gibi konuşması • Uygun sosyal koşullarda/ortamlarda sergilenmiyor olabilir. Örn. , öğretmenle konuşmama 94

Hedef davranışlar kaç grupta toplanır? Azaltılmak istenen davranışlar: Sergilenmesi ile çocuğun/bireyin kendisinin ve çevresindekilerin günlük yaşamda yer alan etkinlerini kesintiye uğratan ya da gerçekleşmesine olanak tanımayan davranışlardır. Azaltılmak istenen davranışlar: • Sayı bakımından • Yoğunluk bakımından Süre bakımından azaltılması 95

Hedef Davranış Belirleme Yöntemleri Nelerdir? • Çocuk/birey ile görüşme (mümkün olan durumlarda) • Çocuğun/bireyin yaşamındaki önemli kişilerle görüşme • Ölçü aracı uygulama • Doğrudan gözlem yapma 96

Hedef Davranışı Belirlerken Uygulamacı Şu Sorulara Yanıt Vermelidir; • Değiştirilmek istenen davranış birey ve çevresi için işlevsel bir davranış mıdır? • Değiştirilmek istenen davranışta amaç karşılandıktan sonra bireyin pekiştireç alma olasılığı artacak mı? • Değiştirilmesi istenen davranış başka davranışlar için önkoşul özellik taşır mı? • Değiştirilmesi istenen davranış pekiştireç açısında zengin mi? 97

Hedef Davranışı Belirlerken Uygulamacı Şu Sorulara Yanıt Vermelidir; • Değiştirilmesi istenen davranış bireyin gelişimine olumlu katkı sağlayacak mı? • Değiştirilmesi istenen davranış bireyin yaşına uygunluk göstermekte mi? • Değiştirilmesi istenen bir davranış azaltılması istenen bir davranışsa bu davranışın yerine arttırılacak bir davranış var mı? 98

Hedef Davranışı Belirleme… Birden fazla hedef davranış belirlenmişse ve hedef davranışlar eşzamanlı olarak çalışılamıyorsa öğretmen şu noktalara dikkat ederek toplumsal olarak öncelikli olan davranışı belirler. 1. Sakınca derecesi 2. İleride kullanma olasılığı 3. Süregenlik derecesi 4. Bireye pekiştireç sağlama olasılığı 5. Diğer davranışlar için önkoşul olma özelliği taşıması 6. Başkalarından gelen istenmeyen dikkati azaltma üzerindeki etkisi 7. Değiştirme kolaylığı 8. Maliyeti 99

Hedef Davranışın Tanımlanması Hedef davranış üç özelliğe göre tanımlanabilir; • Davranışın kaç kez ya da kaç dakika süre ile meydana geldiği • Davranışın gözlenebilir olması • Davranışın kendisinden daha belirgin ve daha kolay gözlenebilir parçalara bölünmez oluşu 100

Kaynakça TEKİN-İFTAR E. , «Davranış Değiştirme Ders Notları» Anadolu Üniversitesi, Engelliler Enstitüsü, Eskişehir, 2000 101