Prawa czowieka i systemy ich ochrony Midzynarodowe systemy

Prawa człowieka i systemy ich ochrony Międzynarodowe systemy ochrony praw człowieka Mateusz Radajewski Katedra Prawa Konstytucyjnego Wydział Prawa, Administracji i Ekonomii Uniwersytet Wrocławski

System ONZ 1) Określenie uniwersalnych standardów ochrony praw i wolności kluczowym zadaniem ONZ w pierwszych latach jego istnienia 2) Najważniejsze akty: a) Powszechna Deklaracja Praw Człowieka (1948 r. ) b) międzynarodowe pakty praw człowieka (1966 r. ) 3) Bilans – kilkadziesiąt konwencji, wiele instytucji 4) Dwa filary: a) system Karty Narodów Zjednoczonych b) system traktatowy

System Karty Narodów Zjednoczonych 1) wg KNZ celem ONZ m. in. przywrócenie wiary w prawa człowieka 2) organ odpowiedzialny za promocję i ochronę praw człowieka – Rada Gospodarczo i Społeczna 3) Rada powołała dwa organy dla ochrony praw: a) Komisję Praw Człowieka b) Komisję do spraw Statusu Kobiet

Komisja Praw Człowieka 1) Utworzona w 1947 r. 2) 53 członków (państw członkowskich) wybieranych na 3 lata przez Radę Gospodarczą i Społeczną 3) Zbiera się raz do roku, może też zbierać się na sesjach nadzwyczajnych (tak jak np. w 1992 r. ) 4) Formy reakcji na poważne i masowe naruszenia: a) procedury specjalne • • mandaty krajowe mandaty tematyczne b) tzw. procedura 1503

Podkomisja ds. Promocji i Ochrony Praw Człowieka 1) Podstawowy organ pomocniczy Komisji (1947 r. ) 2) 26 członków oraz ich zastępców powoływanych na 4 lata przez Komisję 3) skład ekspercki (przynajmniej w założeniach) 4) Funkcje: a) przygotowywanie analiz dot. praw człowieka b) rekomendacje dla Komisji c) inne funkcje zlecone przez Radę Gospodarczą i Społeczną lub Komisję Praw Człowieka

Procedury specjalne 1) środki ustanawiane przez KPC lub ECOSOC w celu badania ciężkich i masowych naruszeń praw i wolności człowieka 2) Rodzaje: a) mandaty krajowe – dot. badania naruszeń w danym państwie b) mandaty tematyczne – dot. badania określonych naruszeń 3) Eksperci w ramach tych procedur są niezależni i przysługuje im immunitet dyplomatyczny 4) W ramach mandatu krajowego funkcję Specjalnego Sprawozdawcy ds. byłej Jugosławii pełnił Tadeusz Mazowiecki

Procedura 1503 1) Historia: a) do KPC od początku napływały skargi indywidualne b) uznano, że KPC nie ma kompetencji do ich rozpatrywania c) od 1959 r. kopie skarg przesyłano państwom, których one dotyczył, z prośbą o ustosunkowanie się do nich d) w 1967 r. ECOSOC upoważnił Komisję i Podkomisję do badania informacji o ciężkich naruszeniach praw i wolności e) w 1970 r. na mocy rezolucji ECOSOC nr 1503 nastąpiło odejście od doktryny braku kompetencji

Procedura 1503 Etapy procedury: 1) Grupa Robocza Podkomisji ds. Komunikacji a) 5 -osobowa grupa bada napływające skargi b) przekazuje dalej te skargi, które opisują stałe, poważne i udokumentowane naruszenia praw człowieka 2) Grupa Robocza Komisji ds. Sytuacji – 5 -osobowa grupa decyduje, które sprawy przekazać Komisji 3) Komisja Praw Człowieka – na posiedzeniu niejawnym decyduje, jakie środki zastosować

Rada Praw Człowieka 1. W 2006 r. zastąpiła Komisję Praw Człowieka 2. Przejęła funkcję Komisji 3. Składa się z 47 członków: a) wybieranych na 3 lata b) co roku odnawiana 1/3 skład 4. Zbiera się na 3 sesje zwykłe w roku

Traktaty zawarte w ramach ONZ 1) Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych 2) Międzynarodowy Pakt Praw Ekonomicznych, Społecznych i Kulturalnych, 3) międzynarodowa konwencja o likwidacji wszelkich form dyskryminacji rasowej 4) konwencja przeciwko torturom i innemu okrutnemu lub poniżającemu traktowaniu lub karaniu 5) konwencja w sprawie likwidacji wszelkich form dyskryminacji kobiet 6) konwencja o prawach dziecka 7) konwencja o ochronie praw pracowników migrujących i członków ich rodzin

Komitet Praw Człowieka 1) Powołany na mocy MPPOi. P (zaczął działać w 1977 r. ) 2) organ quasi-sądowniczy (rozpatruje skargi) 3) 18 osób (bezstronni eksperci) powoływanych na 4 lata przez zebranie państw członkowskich 4) kworum 12 osób, decyzje większością głosów 5) Funkcje: a) rozpatrywanie sprawozdań państw b) rozpatrywanie skarg indywidualnych c) rozpatrywanie skarg międzypaństwowych (w praktyce martwa)

Komitet Praw Ekonomicznych, Społecznych i Kulturalnych 1) Powstał na mocy decyzji ECOSOC (1986 r. ) 2) Skład analogiczny jak w Komitecie Praw Człowieka 3) Funkcje podobne jak Komitet Praw Człowieka, choć brak póki co skarg indywidualnych i międzypaństwowych

Komitet ds. Likwidacji Dyskryminacji Rasowej 1) chronologicznie pierwszy organ traktatowy 2) skład i zasady funkcjonowania podobne jak w przypadku Komitetu Praw Człowieka 3) rozpatruje: a) sprawozdania b) skargi indywidualne c) skargi międzypaństwowe (w praktyce brak)

Komitet Przeciwko Torturom 1) 10 członków (bezstronnych ekspertów) powoływanych na 4 lata 2) rozpatrywanie sprawozdań 3) poufne badanie sygnałów o systematycznym stosowaniu tortur (nie innych zachowań!) 4) państwo może dopuścić składanie skarg indywidualnych oraz międzypaństwowych na siebie

Komitet ds. Likwidacji Dyskryminacji Kobiet 1) 23 bezstronnych ekspertów 2) rozpatrywanie: a) sprawozdań b) skarg na państwa

Komitet ds. Likwidacji Dyskryminacji Kobiet 1) 23 bezstronnych ekspertów 2) rozpatrywanie: a) sprawozdań b) skarg na państwa

Komitet Praw Dziecka 1) 18 ekspertów 2) organizuje debaty ogólne, bada sprawozdania

Komitet Pracowników Migrujących 1) 10 ekspertów 2) bada jedynie sprawozdania państw

Sprawozdania państw 1) Jedyna wspólna forma dla wszystkich organów 2) Podstawa prawna – art. 40 MPPOi. P (i odpowiadające im klauzule w innych traktatach) 3) Dwa rodzaje: a) pierwotne – po ratyfikacji danego traktatu b) okresowe – kolejne w regularnych odstępach 4) Dołączany do niego jest tzw. raport bazowy (podstawowe informacje o danym państwie) 5) Rola NGO’s: mogą przedkładać raporty alternatywne, spotykają się z członkami komitetów

Sprawozdania państw - efekty 1) Uwagi końcowe organu – pozytywne lub negatywne 2) Środki najdalej idące: a) wysyłanie ponagleń b) publikacja listy państw zalegających z raportami

Skargi indywidualne w systemie ONZ 1. Organy: KPCz, Kds. LDR, KPT, Kds. LDK 2. Charakter prawny: zawiadomienie (nie skarga), efektem – opinia (nie wyrok) 3. Wyłącznie osoby fizyczne, na piśmie (brak przymusu adwokacko-radcowskiego) 4. Zalecane, by w jednym z języków sekretariatu ONZ (angielski, francuski lub hiszpański) 5. Nie ma rozprawy – tylko badanie dokumentów obu stron 6. Rozstrzygane większością głosów

Skargi indywidualne w systemie ONZ 7. Nie ma terminu na wniesienie skargi 8. Szerokie rozumienie „ofiary” – samo istnienie ustawodawstwa może już wystarczyć 9. Trzeba wyczerpać środki krajowe - chyba że nadmiernie wydłużą postępowanie 10. Komitet może się zwrócić o czasowe zawieszenie wykonanie sankcji, np. kary śmierci (do czasu zbadania sprawy)

Skargi indywidualne w systemie ONZ 11. Środki w razie uznania naruszenia: a) nakaz podjęcia niezbędnych kroków b) w przypadku naruszenia prawa do fair trial – nakaz powtórzenia procesu c) państwo na piśmie opisuje wykonanie rozstrzygnięcia

Wysoki Komisarz ONZ ds. Praw Człowieka 1. Organ utworzony w 1993 r. przez Zgromadzenie Ogólne ONZ 2. Wybierany przez Zgromadzenie Ogólne na wniosek Sekretarza Generalnego na 4 -letnią kadencję 3. W randze zastępcy Sekretarza Generalnego ONZ 4. Zadania – m. in. : a) promocja i ochrona praw człowieka b) międzynarodowa współpraca na rzecz praw człowieka c) dialog z państwami członkowskimi w tym zakresie

Ochrona praw człowieka w systemie Rady Europy

Rada Europy 1. Powstanie – 5 maja 1949 r. jako reakcja na masowe naruszenia praw i wolności w czasie II wojny światowej w Europie 2. Członkami nie tylko państwa Unii Europejskiej, ale również np. Turcja, Ukraina i Rosja. 3. Najważniejszym instrumentem – traktaty (konwencje) 4. Inne akty: a) KMRE – zalecenia, rezolucje, decyzje i deklaracje b) ZPRE – zalecenia, rezolucje, opinie i wytyczne

Filary systemu Rady Europy 1. Konwencja o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności 2. Europejska Karta Społeczna 3. Europejska konwencja o zapobieganiu torturom oraz nieludzkiemu lub poniżającemu traktowaniu albo karaniu 4. Europejska konwencja ramowa o ochronie mniejszości narodowych

EKPCz 1. Powstanie: a) otwarta do podpisu 4. 11. 1950 r. b) weszła w życie 8. 09. 1953 r. 2. Inspirowana Powszechną Deklaracją z 1948 r. 3. Jej ratyfikacja warunkiem koniecznym członkostwa w Radzie Europy 4. Filarem – Europejski Trybunał Praw Człowieka w Strasburgu, który rozpatruje skargi: a) międzypaństwowe (inter-states complaints) b) indywidualne (individual complaints)

ETPCz 1. Sędziowie a) 47 (tylu, ile jest państw-stron Konwencji) b) wybierani przez ZPRE z kandydatów zgłoszonych przez dane państwo c) wybierani na 9 lat (zakaz reelekcji) d) niezależni i bezstronni 2. Polscy sędziowie: a) Jerzy Makarczyk b) Lech Garlicki c) Krzysztof Wojtyczek (od 2012 r. )

Formy organizacyjne działania ETPCz 1. Zgromadzenie Plenarne (tylko administracyjne, nie rozpatruje skarg) 2. Izba Trybunału 3. Wielka Izba Trybunału 4. Panel Wielkiej Izby Trybunału 5. Komitet Trybunału 6. Sędzia zasiadający jednoosobowo sprawy

Izba Trybunału 1. 7 sędziów 2. Podstawowy skład rozpatrujący sprawy

Wielka Izba Trybunału 1. 17 sędziów 2. Rozpatruje: a) sprawy przekazane przez izbę na podstawie art. 30: i. poważne zagadnienie dotyczące interpretacji Konwencji ii. wyrok może być sprzeczny z wcześniejszym wyrokiem b) „odwołania” od wyroków izby I. w wyjątkowych sprawach II. można o to wnieść w 3 miesiące od wyroku izby III. przyjmuje do rozpoznania 5 sędziów Wielkiej Izby (tzw. panel), gdy: a) b) poważne zagadnienie stosowania lub interpretacji Konwencji poważna kwestia o znaczeniu ogólnym

Komitet Trybunału 1. 3 sędziów 2. Może jednomyślnie: a) uznać skargę za niedopuszczalną lub skreślić z listy b) rozstrzygnąć sprawę, jeśli zagadnienie prawne jest przedmiotem ugruntowanego orzecznictwa ETPC

Sędzia zasiadający jednoosobowo 1. Zajmuje się wstępną kontrolą skargi 2. Może skargę: a) uznać za niedopuszczalną b) skreślić z listy

Role sędziów Trybunału 1. Zwykły członek 2. Sędzia sprawozdawca 3. Tzw. sędzia narodowy (tylko w składzie Wielkiej Izby)

Skarga indywidualna do ETPCz 1. Mogą być wnoszone przez ofiary (również potencjalne) naruszeń praw wynikających z Konwencji lub protokołów dodatkowych: a) jednostki b) organizacje pozarządowe c) grupy jednostek 2. Podmiot wnoszący musi znajdować się pod jurysdykcją państwa-strony Konwencji

Dopuszczalność skargi: 1. Dotyczy wyłącznie naruszenie praw z Konwencji lub protokołów dodatkowych 2. Przedmiotem tylko działania lub zaniechania władz publicznych 3. W przypadku skarżenia Polski – tylko okoliczności, które nastąpiły po 30 kwietnia 1993 r. 4. Uprzednie wykorzystanie wszystkich krajowych środków odwoławczych a) chyba że ich nieskuteczność byłaby oczywista b) nie trzeba starać się o wznowienie postępowania

Dopuszczalność skargi: 1. W terminie 6 miesięcy od wydania ostatecznego rozstrzygnięcia w kraju 2. Nie można wnosić w interesie osoby trzeciej 3. Nie może być identyczna ze sprawą co do meritum zbieżną ze sprawą rozpatrywaną już przez trybunał 4. Niedopuszczalna, jeśli sprawa została przedłożona już innemu organowi międzynarodowemu (np. Komitet Praw Człowieka ONZ)

Przesłanka „poważnego uszczerbku”: 1. Wprowadzona Protokołem nr 14 2. Wyjątki: a) poszanowanie praw chronionych w Konwencji i tak wymaga rozpatrzenia b) sprawa nie została należycie rozpatrzona przez sąd krajowy

Wniesienie skargi 1. Język – można w dowolnym języku państwa. Konwencji, ale w dalszym postępowaniu trzeba wybrać angielski lub francuski 2. Złożona na piśmie (można też faxem lub emailem) 3. Brak przymusu adwokacko-radcowskiego 4. Trybunał nie zasądza kosztów sporządzenia skargi, ale można się ubiegać o darmową pomoc prawną na późniejszym etapie

Elementy skargi: 1. Dane personalne skarżącego i wskazanie państwa, które dopuściło się naruszeń 2. Wskazanie przedmiotu skargi 3. Wskazanie naruszonych praw i wolności 4. Informacje o spełnieniu warunków dopuszczalności skargi 5. Wskazanie, czego domaga się skarżący 6. Lista decyzji wydanych w sprawie 7. Wybór języka postępowania

Interwencje strony trzeciej: Uczestniczyć w rozprawach i przedkładać pisemne uwagi mogą: 1. Państwo-strona Konwencji, której skarżący jest obywatelem 2. Na zaproszenie przewodniczącego Trybunału: a) inne państwo-strona Konwencji b) inne zainteresowane osoby 3. Komisarz Praw Człowieka Rady Europy

Skreślenie skargi z listy 1. Jeżeli: a) skarżący nie podtrzymuje skargi b) spór został już rozstrzygnięty c) dalsze rozpatrywanie skargi jest nieuzasadnione 2. Dopuszczalne jest ponowne wpisanie skargi na listę

Słuszne zadośćuczynienie Trybunał orzeka „gdy zachodzi potrzeba”, jeśli: 1. Stwierdzi naruszenie Konwencji lub protokołów 2. Prawo wewnętrzne nie pozwala na pełne usunięcie konsekwencji tego naruszenia

Ostateczność wyroków 1. Wyroki Wielkiej Izby zawsze są ostateczne 2. Wyroki Izby są ostateczne, jeżeli: a) strony oświadczają, że nie zamierzają się „odwoływać” b) „odwołania” nie wniesiono w terminie 3 miesięcy c) panel Wielkiej Izby odrzuci „odwołanie” 3. Ostateczne wyroki są publikowane 4. Nad jego wykładnią czuwa Komitet Ministrów

Wyroki pilotażowe 1. Próba rozwiązania tzw. spraw powtarzających się 2. Trybunał rozpatruje tylko jedną skargę (lub część z nich): a) identyfikuje tzw. problem systemowy b) przekazuje rządowi wskazówki co do tego, jak rozwiązać ten problem c) postępowanie w sprawie pozostałych skarg zostaje zawieszone 3. Jeżeli rząd nie rozwiąże problemu systemowego, Trybunał podejmuje zawieszone postępowania

Prawa człowieka w UE

Wartości wymienione w TUE 1. Prawa człowieka – szersza ochrona po Traktacie z Lizbony: a) przystąpienie UE do EKPCz b) Karta Praw Podstawowych UE w randze prawa pierwotnego 2. Wolność (rozumiana szeroko, nie tylko dla jednostek) 3. Demokracja 4. Równość (zakaz dyskryminacji, zwłaszcza ze względu na przynależność państwową) 5. Państwo prawne

Ochrona praw człowieka w systemie UE przed Traktatem z Lizbony 1. Stauder v. Ulm (1969 r. ) - prawa człowieka jako cześć ogólnych zasad prawa podlegają ochronie w prawie UE 2. Sprawa Nold (1974 r. ) – UE nie może utrzymywać środków niezgodnych z prawami podstawowymi gwarantowanymi w konstytucjach państw członkowskich

Ochrona praw człowieka w systemie UE przed Traktatem z Lizbony 1. Stauder v. Ulm (1969 r. ) - prawa człowieka jako cześć ogólnych zasad prawa podlegają ochronie w prawie UE 2. Sprawa Nold (1974 r. ) – UE nie może utrzymywać środków niezgodnych z prawami podstawowymi gwarantowanymi w konstytucjach państw członkowskich

Artykuł 6 ust. 2 TUE 1. UE przystępuje do EKPC 2. Do dnia dzisiejszego się to nie stało (m. in. w 2014 r. TSUE negatywnie zaopiniował projekt przystąpienia)

Karta Praw Podstawowych UE 1. Pierwotnie wchodziła w skład tzw. konstytucji UE, która ostatecznie weszła w życie 2. Moc prawną równą traktatom uzyskała na mocy traktatu z Lizbony (2007 r. ) 3. Zakres stosowania: a) instytucje, organy i jednostki organizacyjne UE b) państwa w zakresie stosowania prawa UE 4. Nie ustanawia ani nie zmienia żadnych kompetencji czy zadań Unii Europejskiej

Klauzula limitacyjna w Karcie (art. 52 ust. 1) Wszelkie ograniczenia w korzystaniu z praw i wolności uznanych w niniejszej Karcie muszą być przewidziane ustawą i szanować istotę tych praw i wolności. Z zastrzeżeniem zasady proporcjonalności, ograniczenia mogą być wprowadzone wyłącznie wtedy, gdy są konieczne i rzeczywiście realizują cele interesu ogólnego uznawane przez Unię lub wynikają z potrzeby ochrony praw i wolności innych osób.

Karta Praw Podstawowych a EKPC (art. 52 ust. 3) W zakresie, w jakim niniejsza Karta zawiera prawa, które odpowiadają prawom zagwarantowanym w Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, ich znaczenie i zakres są takie same jak praw ustanowionych przez tę Konwencję. Niniejsze postanowienie stanowi przeszkody, aby prawo Unii zapewniało szerszą ochronę

Tzw. protokół brytyjski Artykuł 1 1. Karta nie rozszerza możliwości Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej ani żadnego sądu lub trybunału Polski lub Zjednoczonego Królestwa do uznania, że przepisy ustawowe, wykonawcze lub administracyjne, praktyki lub działania administracyjne Polski lub Zjednoczonego Królestwa są niezgodne z podstawowymi prawami, wolnościami i zasadami, które są w niej potwierdzone. 2. W szczególności i w celu uniknięcia wątpliwości nic, co zawarte jest w tytule IV Karty nie stwarza praw, które mogą być dochodzone na drodze sądowej, mających zastosowanie do Polski lub Zjednoczonego Królestwa, z wyjątkiem przypadków gdy Polska lub Zjednoczone Królestwo przewidziały takie prawa w swoim prawie krajowym. Artykuł 2 Jeśli dane postanowienie Karty odnosi się do krajowych praktyk i praw krajowych, ma ono zastosowanie do Polski lub Zjednoczonego Królestwa wyłącznie w zakresie, w jakim prawa i zasady zawarte w tym postanowieniu są uznawane przez prawo lub praktyki Polski lub Zjednoczonego Królestwa.

Europejski Rzecznik Praw Obywatelskich 1. Bada skargi na niewłaściwe administrowanie w instytucjach, organach i jednostkach organizacyjnych UE (poza TSUE w zakresie funkcji sądowych) 2. Skargi mogą składać osoby fizyczne i prawne znajdujące się pod jurysdykcją UE 3. Najdalej idący środek – raport specjalny do Parlamentu Europejskiego