Midzynarodowe prawo rodowiska Zasady midzynarodowego prawa rodowiska Cz

Międzynarodowe prawo środowiska Zasady międzynarodowego prawa środowiska Część II Anna Przyborowska-Klimczak

Pojęcie zasad prawa Ustalenie katalogu i treści zasad międzynarodowego prawa ochrony przyrody stwarza trudności, których pierwotną przyczynę stanowi wieloznaczność terminu „zasada”. Także określenie „zasady prawa” nie ma sprecyzowanego znaczenia, a próby zdefiniowania tego terminu w literaturze prawniczej ujawniają znaczną rozbieżność poglądów wśród podejmujących je autorów. Prowadzi to do zestawiania poważnie różniących się między sobą katalogów zasad występujących w określonych gałęziach lub dziedzinach prawa. Słuszny wydaje się też pogląd, że określanie zasad jako „ogólne”, „naczelne” lub „podstawowe” nie ma niekiedy istotnego i wymiernego znaczenia, bowiem przymiotniki te stosowane są w sposób dość dowolny i niekonsekwentny, nawet przez tego samego posługującego się nimi przedstawiciela doktryny. Jednak zrezygnowanie z używania terminu „zasady prawa” i zastąpienie go innymi, bardziej jednoznacznymi określeniami nie jest chyba możliwe i słuszne ze względu na utrwaloną praktykę stosowania tego pojęcia we wszystkich dziedzinach prawa i literaturze prawniczej.

Pojęcie zasad prawa W teorii prawa przyjmuje się, że termin „zasady prawa” jest używany w dwóch podstawowych znaczeniach: opisowym i dyrektywalnym, zarówno w odniesieniu do procesu tworzenia, jak i stosowania prawa. W znaczeniu opisowym jako „zasady prawa” określane są pewne wzorce lub typy ukształtowania instytucji prawnych i ich zespołów, a także teoretyczne koncepcje i idee stanowiące podstawy dla kształtowania się tych wzorców lub typów. Charakteryzują one ogólny kierunek przyjętych w danej dziedzinie unormowań prawnych, a zatem posługiwanie się znaczeniem opisowym ma przede wszystkim walor dydaktyczno-naukowy. Pojmowane w ten sposób zasady ułatwiają dokonywanie opisu określonego systemu prawnego poprzez ukazanie powiązań pomiędzy jego normami i instytucjami oraz określenie ich oczekiwanej roli w tym systemie. Można też uwzględnić historyczne znaczenie tak ujętych zasad, ponieważ pozwalają one lepiej zrozumieć genezę i ewolucję unormowań prawych, a także ich znaczenie praktyczne, gdyż wskazują podstawy dla formułowania dyrektyw interpretacyjnych i możliwości eliminowania luk interpretacyjnych.

Pojęcie zasad prawa W znaczeniu dyrektywalnym „zasady prawa” oznaczają reguły postępowania, nadrzędne w stosunku do innych norm danego systemu. Reguły te są niekiedy wprost sformułowane w tekście prawnym, ale często wyprowadza się je z wielu występujących w danej dziedzinie norm, a niekiedy także ustala się ich treść w doktrynie dla usprawnienia procesu stosowania prawa, pod warunkiem, iż w danej dziedzinie ma norm wykluczających przyjęcie takiej zasady.

Pojęcie zasad prawa Wydaje się, że rozróżnienie tych dwóch znaczeń określenia „zasady prawa”, które nie wyłączają się wzajemnie i mogą być stosowane równolegle na różnych płaszczyznach rozważań, wskazuje też istotną przyczynę występowania odmiennych katalogów zasad odnoszących się do poszczególnych gałęzi i dziedzin prawa. Konstatacja ta dotyczy także prawa międzynarodowego i jego nauki, zarówno w wypadku całego systemu prawa międzynarodowego, jak i poszczególnych obszarów unormowań. Określenie „zasady prawa międzynarodowego” występuje często w postanowieniach dokumentów międzynarodowych, a w niektórych z nich prezentowane są różne zestawienia tych zasad. Jednak jak słusznie stwierdził L. Antonowicz: „Nie ma w pełni miarodajnego, wyczerpującego i definitywnego katalogu podstawowych zasad prawa międzynarodowego”.

Zasady międzynarodowego prawa środowiska W dziedzinie międzynarodowego prawa środowiska opracowaniem katalogu zasad tego prawa zajmowano się podczas obu Konferencji Narodów Zjednoczonych, podczas których przyjęto w 1972 r. – Deklarację sztokholmską w sprawie środowiska człowieka, a w 1992 r. – Deklarację z Rio w sprawie środowiska i rozwoju. Zawarte w tych deklaracjach zasady odnoszą się do środowiska ujmowanego jako fizyczne i biologiczne otoczenie człowieka, obejmujące swym zakresem środowisko traktowane jako całość oraz poszczególne jego elementy. Większość z tych zasad ma jednak dość ogólny charakter. Ponadto nie są to zasady ukierunkowane wyłącznie na ochronę środowiska naturalnego, zwłaszcza w wypadku Deklaracji z Rio, lecz jednocześnie na działania zmierzające do uzyskania wzrostu gospodarczego, poprawy jakości życia, urzeczywistnienia zrównoważonego rozwoju.

Zasada suwerenności państwa nad jego zasobami naturalnymi Zasoby naturalne obejmują elementy środowiska naturalnego takie jak: powierzchnia ziemi, łącznie z glebą, kopaliny, wody, powietrze, fauna i flora. Zasada suwerenności państwa nad jego zasobami naturalnymi odnosi się także do zwierząt i roślin występujących w stanie dzikim, określanych mianem żywych zasobów naturalnych. Zasada ta, w znaczeniu które nadawane jest jej współcześnie, pojawiła się w latach pięćdziesiątych XX wieku, ale jej rodowodu poszukiwać można w zawieranych w średniowieczu umowach koncesyjnych i kapitulacyjnych. W uchwalonych w 1952 r. rezolucjach Zgromadzenia Ogólnego ONZ stwierdzono, że kraje zacofane gospodarczo mają prawo do swobodnego określania sposobu użytkowania zasobów naturalnych i powinny z nich korzystać dla zapewnienia realizacji swoich planów rozwoju gospodarczego. Uznano też, iż prawo ludów do swobodnego dysponowania zasobami naturalnymi wynika w sposób nieodłączny z ich suwerenności, a państwa członkowskie ONZ powinny powstrzymać się od działań utrudniających wykonywanie suwerenności nad zasobami naturalnymi przez jakiekolwiek państwo.

Zasada suwerenności państwa nad jego zasobami naturalnymi Rozwinięcie tych ustaleń nastąpiło w uchwalonej w dniu 14 grudnia 1962 r. Deklaracji Narodów Zjednoczonych w sprawie suwerenności państw nad ich zasobami naturalnymi. W myśl postanowień tej Deklaracji prawo ludów i narodów do stałej suwerenności nad ich bogactwami i zasobami naturalnymi „musi być wykonywane w interesie ich narodowego rozwoju i dla dobrobytu ludności danego państwa” (§ 1). Oświadczono też, iż swobodne i przynoszące korzyści sprawowanie suwerenności nad zasobami naturalnymi powinno być oparte na zasadzie suwerennej równości państw (§ 5), a naruszenie prawa do suwerenności nad tymi zasobami jest sprzeczne z duchem i zasadami Karty NZ oraz stanowi przeszkodę dla rozwoju współpracy międzynarodowej i utrzymania pokoju (§ 7).

Zasada suwerenności państwa nad jego zasobami naturalnymi Ostateczny kształt Deklaracji był rezultatem trudnych kompromisów. Zróżnicowane opinie wypowiadano na temat jej znaczenia dla rozwoju prawa międzynarodowego, koncentrując uwagę na roli jaką może odgrywać w zakresie spraw dotyczących wywłaszczenia i nacjonalizacji. Mimo dość ogólnych sformułowań, mało precyzyjnego języka i niewiążącego pod względem prawnym charakteru dokumentu, wywarł on jednak pewien wpływ na praktykę międzynarodową, a zwłaszcza na orzecznictwo arbitrażowe.

Zasada suwerenności państwa nad jego zasobami naturalnymi Dalsze uzgodnienia odnoszące się do zasady suwerenności państw nad ich zasobami naturalnymi podejmowane na forum ONZ były związane z kształtowaniem się koncepcji nowego międzynarodowego ładu gospodarczego, której zasada ta miała być jednym z najważniejszych elementów. W uchwalonej w dniu 11 grudnia 1969 r. Deklaracji o społecznym postępie i rozwoju wśród głównych warunków postępu i rozwoju wymieniona trwałą suwerenność każdego narodu nad jego naturalnymi bogactwami i zasobami. Podobnie w rezolucji ZO ONZ z dnia 18 grudnia 1972 r. w sprawie stałej suwerenności krajów rozwijających się nad ich zasobami potwierdzono prawo państw do stałej suwerenności „nad wszystkimi zasobami naturalnymi na lądzie w obrębie ich granic państwowych, jak również nad tymi zasobami, które znajdują się na dnie morskim i pod tym dnem w granicach ich jurysdykcji państwowej oraz w wodach nad tym dnem”.

Zasada suwerenności państwa nad jego zasobami naturalnymi W uchwalonej w dniu 12 grudnia 1974 r. Karcie Gospodarczych Praw i Obowiązków Państw zasada suwerenności państw nad ich zasobami naturalnymi została sformułowana w art. 2 Karty, zgodnie z którym „Każde państwo wykonuje i będzie wykonywać swobodnie pełną i stałą suwerenność nad wszystkimi swoimi bogactwami, zasobami naturalnymi i działalnością gospodarczą, włączając w to własność, używanie i dysponowanie tymi zasobami i bogactwami”. Ponadto w art. 3 postanowiono, że w wypadku eksploatowania zasobów podzielonych pomiędzy dwa lub więcej państw, każde z nich powinno współpracować z innymi poprzez ustanowienie systemu informacji i konsultacji w celu optymalnego wykorzystania tych zasobów.

Zasada suwerenności państwa nad jego zasobami naturalnymi Wszystkie przytoczone sformułowania zasady suwerenności państw nad ich zasobami naturalnymi zawarte były w rezolucjach Zgromadzenia Ogólnego ONZ, które nie tworzą bezpośrednio praw i obowiązków dla państw członkowskich. Zgromadzenie ma bowiem kompetencji do podejmowania uchwał prawotwórczych. Wiążący charakter zasady wynikał jednak z atrybutu suwerenności państwowej, a powoływane uchwały potwierdzały istnienie zasady i precyzowały jej treść.

Zasada suwerenności państwa nad jego zasobami naturalnymi W latach siedemdziesiątych zasadę suwerenności państw nad ich zasobami naturalnymi zaczęto włączać do dokumentów z dziedziny ochrony środowiska. Została ona umieszczona jako zasada 21 w Deklaracji sztokholmskiej w sprawie środowiska człowieka z 1972 r. Stwierdzono w niej, iż państwa mają suwerenne prawo eksploatowania własnych zasobów zgodnie z ich polityką dotyczącą środowiska, zaś prawo to wynika z Karty NZ i zasad prawa międzynarodowego. Zaznaczono też, iż prawu temu towarzyszy obowiązek państw polegający na zapewnieniu, by działalność prowadzona w granicach ich jurysdykcji lub pod ich kontrolą nie powodowała szkód w środowisku innych państw lub obszarów poza granicami jurysdykcji państwowej. Dwadzieścia lat później w Deklaracji z Rio de Janeiro w sprawie środowiska i rozwoju, zasadę tę umieszczono już na drugiej pozycji, a jej treść uzupełniono dodając, że korzystanie z zasobów naturalnych powinno odbywać się również zgodnie z polityką dotycząca rozwoju, a nie tylko dotyczącą środowiska.

Zasada suwerenności państwa nad jego zasobami naturalnymi W Deklaracji sztokholmskiej z 1972 r. do naturalnych zasobów zaliczono m. in. „florę, faunę, a zwłaszcza reprezentatywne rodzaje naturalnych ekosystemów”. Wprowadzono też rozróżnienie na zasoby odnawialne i nieodnawialne, ustalając odmienne zasady odnośnie do korzystania z tych zasobów. W wypadku zasobów odnawialnych zalecono utrzymywanie, przywrócenie lub zwiększenie zdolności Ziemi do odtwarzania takich zasobów (zasada 3), a w odniesieniu do zasobów nieodnawialnych wskazano na konieczność takiego ich użytkowania, by uchronić je przed niebezpieczeństwem przyszłego wyczerpania (zasada 5). Trzeba jednak zaznaczyć, iż ten dychotomiczny podział zasobów jest oparty na umownie przyjętej skali czasowej – zasoby, które mogą być odtworzone w czasie geologicznym milionów lat uważa się za nieodnawialne. Ponadto odnawialność zasobów roślinnych i zwierzęcych pozostających w stanie dzikim zależy w dużym stopniu od zakresu ich eksploatacji.

Zasada suwerenności państwa nad jego zasobami naturalnymi W rozważaniach terminologicznych związanych z zasadą suwerenności państw nad zasobami naturalnymi warto także zwrócić uwagę na znaczenie terminu „zasoby naturalne dzielone”. Określeniem tym obejmuje się zasoby, które przekraczają granice państwowe lub granice jurysdykcji państwowej i tworzą biogeofizyczną całość, która nie może być zmieniona lub zniesiona wskutek działań człowieka. Pojęcie to odnosi się do powietrza atmosferycznego, wód śródlądowych, minerałów oraz żywych zasobów roślinnych i zwierzęcych. Ze względu na usytuowanie zasobów naturalnych w stosunku do sfery zwierzchnictwa terytorialnego lub wyłącznej jurysdykcji krajowej można wyróżnić: narodowe zasoby naturalne znajdujące się w całości na terytorium lub w granicach jurysdykcji pojedynczego państwa, międzynarodowe zasoby naturalne występujące w całości poza obszarami jurysdykcji jakiegokolwiek państwa oraz zasoby naturalne dzielone stanowiące naturalną jedność, lecz występujące na terytoriach lub w granicach jurysdykcji dwóch lub więcej państw, a także znajdujące się częściowo w granicach jurysdykcji jednego lub więcej państw, a częściowo na obszarze nie podlegającym jurysdykcji państwowej.

Zasada suwerenności państwa nad jego zasobami naturalnymi W literaturze z dziedziny prawa międzynarodowego zasada suwerenności państw nad ich zasobami naturalnymi jest niekiedy zestawiana z koncepcją wspólnego dziedzictwa ludzkości. Określając ich wzajemne relacje można stwierdzić, iż chociaż zachodzi między nimi przedmiotowa przeciwstawność, mają one także pewne wspólne cechy. Odrębność co do przedmiotu wyraża się w tym, iż analizowana zasada odnosi się do zasobów znajdujących się w całości lub w części na terytorium lub w granicach jurysdykcji państwowej, natomiast wspomniana koncepcja ma zastosowanie wobec zasobów i obszarów poza granicami tej jurysdykcji. Koncepcja wspólnego dziedzictwa ludzkości, w jej ścisłym znaczeniu, stała się elementem pozytywnego prawa międzynarodowego w dwóch umowach międzynarodowych: Układzie normującym działalność państw na Księżycu i innych ciałach niebieskich, przyjętym w Nowym Jorku w dniu 18 grudnia 1979 r. oraz Konwencji Narodów Zjednoczonych o prawie morza z 10 grudnia 1982 r. W myśl art. 11 Układu za wspólne dziedzictwo ludzkości uznano Księżyc i jego zasoby naturalne, natomiast zgodnie z art. 136 Konwencji określenie to zastosowano w odniesieniu do obszaru dna mórz i oceanów i ich podziemia poza granicami jurysdykcji państwowej oraz jego zasobów.

Zasada suwerenności państwa nad jego zasobami naturalnymi Podstawowymi elementami prawnego statusu wspólnego dziedzictwa ludzkości są: zakaz zawłaszczania, obowiązek wykorzystywania wyłącznie w celach pokojowych, wolność badań naukowych, obowiązek sprawiedliwego podziału korzyści, ustanowienie międzynarodowego reżimu eksploatacyjnego. Zarówno zatem w odniesieniu do zasady suwerenności nad zasobami naturalnymi, jak i koncepcji wspólnego dziedzictwa ludzkości zasadnicze znaczenie ma sprawa eksploatacji zasobów, z tym, że w pierwszym wypadku podmiotem uprawnionym do tej eksploatacji są państwa, a także narody lub ludy, w drugim – ludzkość, która nie jest kategorią prawnie zdefiniowaną. Inne podobieństwo dotyczy prawnego rodowodu zasady suwerenności i koncepcji dziedzictwa – ujmowano je początkowo w uchwałach organizacji międzynarodowych i łączono z nowym międzynarodowym ładem gospodarczym, przy czym obie – zasada i koncepcja – uzyskiwały w doktrynie dobrą intelektualną podbudowę.

Zasada suwerenności państwa nad jego zasobami naturalnymi Należy jednak zaznaczyć, iż koncepcja wspólnego dziedzictwa ludzkości ma także inny, szerszy kontekst na płaszczyźnie międzynarodowej. W dokumentach z dziedziny ochrony środowiska, a także ochrony dóbr kulturalnych i własności intelektualnej określeniem „dziedzictwa” obejmuje się obiekty, zasoby i wartości o szczególnym dla człowieka znaczeniu, pozostawione przez poprzednie pokolenia, które powinny być przekazane następnym pokoleniom. W tym kontekście pojęcie „wspólnego dziedzictwa” rozpatrywane jest w oderwaniu od klasycznego podziału rzeczy związanego z prawem własności (res proppria, res nullius, res communis) i staje się konstrukcją aksjologiczną, która wskazuje priorytety ludzkich działań. Przyjmując takie znaczenie w odniesieniu do zasobów dzikiej przyrody, jak uczyniono to w postanowieniach zasady 4 Deklaracji sztokholmskiej z 1972 r. , jako wspólne dziedzictwo traktowane są zarówno żywe zasoby mórz otwartych oraz fauna i flora Antarktyki, jak też zwierzęta i rośliny gatunków zagrożonych wyginięciem oraz cenne i reprezentatywne ekosystemy i obszary znajdujące się na terytoriach lub w granicach jurysdykcji państw. W Deklaracji posłużono się określeniem „dziedzictwa dzikiej przyrody” (heritage of wildlife).

Zasada suwerenności państwa nad jego zasobami naturalnymi Nie oznacza to „internacjonalizacji własności zasobów” – w wypadku gdy istnieje właściciel chronionego obiektu – na nim przede wszystkim ciąży obowiązek ochrony, ale ludzkość lub społeczność międzynarodowa występuje w charakterze promotora, strażnika i – do pewnego stopnia – egzekutora koniecznych działań. Wytyczną tych działań, a zarazem element łączący tę szerszą koncepcję dziedzictwa ze „wspólnym dziedzictwem ludzkości” stanowi „dobro ludzkości”. Zależnie od dziedziny odniesienia może ono oznaczać sprawiedliwy podział korzyści, obowiązek pokojowego wykorzystania, zapobieganie groźbie zniszczenia, wyczerpania lub wyginięcia, zachowanie w celu przekazania przyszłym pokoleniom. Ten ostatni aspekt ochrony uwzględniany jest także w ramach zasady zrównoważonego rozwoju.

Zasada suwerenności państwa nad jego zasobami naturalnymi Nie oznacza to „internacjonalizacji własności zasobów” – w wypadku gdy istnieje właściciel chronionego obiektu – na nim przede wszystkim ciąży obowiązek ochrony, ale ludzkość lub społeczność międzynarodowa występuje w charakterze promotora, strażnika i – do pewnego stopnia – egzekutora koniecznych działań. Wytyczną tych działań, a zarazem element łączący tę szerszą koncepcję dziedzictwa ze „wspólnym dziedzictwem ludzkości” stanowi „dobro ludzkości”. Zależnie od dziedziny odniesienia może ono oznaczać sprawiedliwy podział korzyści, obowiązek pokojowego wykorzystania, zapobieganie groźbie zniszczenia, wyczerpania lub wyginięcia, zachowanie w celu przekazania przyszłym pokoleniom. Ten ostatni aspekt ochrony uwzględniany jest także w ramach zasady zrównoważonego rozwoju.

Zasada zrównoważonego rozwoju Istotny wpływ na kształtowanie się międzynarodowego prawa ochrony przyrody wywiera także zasada zrównoważonego rozwoju, uznawana za jedną z podstawowych koncepcji współczesnego prawa ochrony środowiska. Wprawdzie zasada ta znalazła wyraz w wielu dokumentach przyjętych na płaszczyźnie wewnętrznej i międzynarodowej oraz jest tematem licznych opracowań z dziedziny prawa, filozofii, ekonomii i ekologii, jednak wciąż wywołuje różne wątpliwości i kontrowersje. Już sam sposób określenia tej zasady w języku polskim okazał się dyskusyjny. Angielski termin „sustainable development” jest bowiem tłumaczony jako „ciągły rozwój”, „zrównoważony rozwój”, „trwały rozwój” i „ekorozwój”, a niekiedy pozostawiany jest w wersji angielskojęzycznej. Wydaje się, iż najlepiej sens angielskiego terminu, a przede wszystkim istotę samej koncepcji, oddaje sformułowanie „zrównoważony rozwój”. Tym określeniem posłużono się też w art. 5 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z 2 kwietnia 1979 r. Wyrażenie „ekorozwój”, stanowiące kontaminację „ekologicznego rozwoju”, jest nadal stosowane przez wielu autorów, z tym że niektórzy posługują się nim zamiennie z terminem „zrównoważony rozwój”. Natomiast mniej fortunne jest określenie „ciągły rozwój”, gdyż sam wyraz „rozwój” zakłada istnienie pewnej ciągłości, jest „procesem zmian prowadzących do ulepszenia czegoś, zwiększenia czegoś, osiągnięcia poziomu wyższego pod jakimś względem”. Ponadto analizowana zasada zakłada nie tylko dążenie do zapewnienia nieprzerwanego, ustawicznego postępu, ale przede wszystkim zharmonizowanie, a nawet zintegrowanie rozwoju z działaniami na rzecz ochrony środowiska.

Zasada zrównoważonego rozwoju Bardziej istotne od rozważań filologicznych jest ustalenie rodowodu zasady zrównoważonego rozwoju, jej treści i charakteru prawnego, a przede wszystkim jej miejsca w międzynarodowym prawie ochrony przyrody. Genezę zasady zrównoważonego rozwoju wiąże się zwykle z ustaleniami Konferencji sztokholmskiej z 1972 r. Wprawdzie w przyjętej wówczas Deklaracji nie sformułowano zasady w postaci odrębnego postanowienia, ale wiele szczegółowych uregulowań zawartych w Deklaracji i rekomendacjach Planu działania na rzecz środowiska uwzględnia elementy tej zasady. Niektóre z nich pojawiały się także we wcześniejszych dokumentach międzynarodowych, bowiem zasada zrównoważonego rozwoju, ujmowana w znaczeniu opisowym, może być traktowana jako złożona koncepcja, której komponenty, cele i reguły implementacyjne kształtowały się stopniowo. Problematyka zrównoważonego rozwoju została podjęta podczas posiedzenia Rady Zarządzającej UNEP w 1975 r. Podkreślono wtedy, iż działając na rzecz wzrostu cywilizacyjnego, rozwoju gospodarczego i kulturalnego należy uwzględniać przede wszystkim wymogi ekologiczne. Oznacza to konieczność zapewnienia preferencji dla oszczędnej produkcji i konsumpcji, właściwego gospodarowania odpadami oraz przewidywania konsekwencji podejmowanych działań w trosce o zaspokojenie potrzeb przyszłych pokoleń.

Zasada zrównoważonego rozwoju Ważną cezurę w procesie zmierzającym do sprecyzowania treści zasady zrównoważonego rozwoju wyznacza Raport „Nasza wspólna przyszłość”, ogłoszony w 1987 r. przez Światową Komisję do Spraw Środowiska i Rozwoju (World Commission on Environment and Development – WCED). Raport WCED, nazywany często Raportem Brundtland, zawiera wyjaśnienie pojęcia zrównoważonego rozwoju, określa jego elementy, wskazuje dziedziny i metody realizacji. Poszczególne części Raportu opatrzono tytułami: Wspólne sprawy, Wspólne wyzwania, Wspólne wysiłki. W myśl ustaleń Raportu zrównoważony rozwój jest to rozwój, który zaspakaja potrzeby obecnych pokoleń, bez narażania możliwości przyszłych pokoleń na zaspokojenie ich potrzeb. Polega on na ustanowieniu pewnych granic ludzkiej aktywności, lecz nie są to granice o charakterze absolutnym, a raczej ograniczenia wynikające z obecnego stanu rozwoju technologii i organizacji społecznej oraz ze zdolności biosfery do wchłaniania efektów działalności człowieka. Raport był pierwszym dokumentem międzynarodowym, w którym podjęto próbę zdefiniowania zrównoważonego rozwoju, we wcześniejszych starano się raczej koncepcję tę uzasadniać lub egzemplifikować. Na podstawie Raportu można też określić podstawowe elementy koncepcji, do których należą: 1) międzypokoleniowa sprawiedliwość, 2) zrównoważone, umiarkowane wykorzystanie zasobów, 3) wewnątrzpokoleniowa sprawiedliwość, 4) zintegrowanie ochrony środowiska i rozwoju. Zrównoważony rozwój nie zakłada zatem stanu harmonii, lecz powinien być traktowany jako proces zmian, w ramach których eksploatacja zasobów, ukierunkowanie inwestycji, orientacja postępu technologicznego i dostosowanie instytucjonalne są podporządkowane zaspokajaniu obecnych i przyszłych potrzeb. Zdaniem autorów Raportu droga do realizacji koncepcji nie jest łatwa, bowiem przedsięwzięciom o charakterze politycznym musi towarzyszyć odpowiednia wola polityczna.

Zasada zrównoważonego rozwoju Raport WCED odegrał istotną rolę w procesie kształtowania się zasady zrównoważonego rozwoju. Wprawdzie był to dokument przede wszystkim charakterze politycznym, ale zawierał wszechstronną ocenę aktualnego stanu środowiska i rzetelnie przygotowaną prognozę przyszłych zagrożeń. Najważniejsze znaczenie miało jednak wskazanie konkretnych działań integrujących dalszy rozwój gospodarczy i społeczny z ochroną środowiska. Mimo identyfikacji poważnych zagrożeń i ujawnienia wielu trudności na drodze do osiągnięcia zrównoważonego rozwoju, nie był to, jak obawiali się niektórzy, „proroczy i katastroficzny wywód przewidujący koniec świata”, lecz dokument zdecydowanie konstruktywny, do pewnego stopnia optymistyczny i inspirujący dalsze przedsięwzięcia teoretyczne i praktyczne w tej dziedzinie.

Zasada zrównoważonego rozwoju Najważniejszym z nich stało się zorganizowanie w 1992 r. w Rio de Janeiro Konferencji „Środowisko i Rozwój”. Ten hasłowo określony temat Konferencji wskazywał, że przedmiotem obrad i uzgodnień uczyniono koncepcję zrównoważonego rozwoju. Stanowi ona kanwę wszystkich dokumentów przyjętych przez uczestników Konferencji oraz punkt odniesienia dla postanowień konwencji otwartych podczas konferencji do podpisu. Konferencyjnymi dokumentami odzwierciedlającymi treść zasady zrównoważonego rozwoju są: Deklaracja z Rio, Globalny Program Działań – Agenda 21 i Deklaracja o ochronie lasów. Deklaracja z Rio, którą w fazie prac przygotowawczych zamierzano opatrzyć tytułem „Karta Ziemi”, nawiązuje w preambule do Deklaracji sztokholmskiej oraz wyraża dążenie, by za pomocą porozumień międzynarodowych zapewnić urzeczywistnienie „integralności światowego systemu środowiska i rozwoju”. Terminu „zrównoważony rozwój” użyto w 11 spośród 27 zasad ujętych w Deklaracji, ale także w treści pozostałych zasad odniesiono się do różnych elementów tej koncepcji. Jej istotę najtrafniej oddaje zasada 4, w myśl której koniecznym warunkiem osiągnięcia zrównoważonego rozwoju jest traktowanie ochrony środowiska jako integralnej części procesów rozwojowych i nierozpatrywanie jej w oderwaniu od tych procesów. W Deklaracji, nawiązując do ustaleń Raportu WCED, określono komponenty zrównoważonego rozwoju, do których zaliczono: sprawiedliwe uwzględnianie środowiskowych i rozwojowych potrzeb obecnych i przyszłych pokoleń (zasada 3), zmniejszanie różnic w poziomie życia ludzi na świecie i dążenie do zaspokojenia ich potrzeb (zasada 5), współdziałanie w duchu ogólnoświatowego partnerstwa na rzecz zachowania i ochrony ekosystemu Ziemi oraz przywracania jego dobrego stanu i integralności (zasada 7), wyeliminowanie modeli produkcji i konsumpcji zakłócających rozwój (zasada 8). Ważną rolę w urzeczywistnianiu koncepcji powinno odgrywać prawo tworzone na płaszczyźnie krajowej (zasada 11 i 13) oraz prawo międzynarodowe (zasada 13 i 27).

Zasada zrównoważonego rozwoju Agenda jest obszernym, liczącym ponad 600 stron dokumentem, zredagowanym w sposób umożliwiający stosowanie w praktyce zawartych w nim ustaleń. Czterdzieści rozdziałów podzielono pomiędzy cztery części dotyczące: 1) zagadnień społecznych i ekonomicznych, 2) ochrony i zarządzania zasobami naturalnymi w celu zapewnienia zrównoważonego rozwoju, 3) wzmacniania roli głównych grup społecznych i organizacji, 4) możliwości realizacji. W ramach każdego rozdziału zastosowano jednakową systematykę, określając: podstawy działania, jego cele, zalecenia dotyczące środków i metod działania, możliwości realizacji – z uwzględnieniem kosztów i sposobów finansowania.

Zasada zrównoważonego rozwoju W wyroku Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości z 25 września 1997 r. , który zapadł w sprawie między Słowacją i Węgrami dotyczącej projektu Gabčikovo. Nagymaros. Trybunał stwierdził, iż przez wiele stuleci ludzkość nieustannie ingerowała w funkcjonowanie przyrody, często nie zastanawiając się nad skutkami swoich działań dla środowiska. Dzięki osiągnięciom naukowym i rosnącej świadomości zagrożeń w ostatnich dwóch dekadach nastąpił rozwój nowych norm i standardów ujmowanych obecnie w licznych dokumentach. „Takie nowe normy powinny być brane pod uwagę i takim nowym standardom należy przyznawać właściwe znaczenie tylko wówczas gdy państwa rozważają nowe przedsięwzięcia, ale także gdy kontynuowane są przedsięwzięcia rozpoczęte w przeszłości. Potrzeba pogodzenia rozwoju gospodarczego z ochroną środowiska jest trafnie wyrażona w koncepcji zrównoważonego rozwoju. ”

Zasada zrównoważonego rozwoju Obszerny i interesujący wywód na temat zasady zrównoważonego rozwoju zawarł w opinii odrębnej ówczesny wiceprezes Trybunału M. Weeramantry. Zauważył on, iż obie strony sporu powoływały się w swoich memoriałach na zasadę zrównoważonego rozwoju, uznając że jest ona w sposób wystarczający ugruntowana w prawie międzynarodowym. Zgadzając się z tym stanowiskiem, autor opinii wskazał na różne dokumenty międzynarodowe, wśród nich także umowy międzynarodowe, w których zasada ta została sformułowana. Podkreślił ponadto, iż jest to zasada akceptowana nie tylko przez państwa rozwijające się, ale która istnieje na podstawie ogólnoświatowej akceptacji. „Zasada zrównoważonego rozwoju jest zatem częścią nowoczesnego prawa międzynarodowego nie tylko dzięki nieuchronnej logicznej konieczności, ale także z powodu szerokiej i powszechnej akceptacji przez światową społeczność”. Odgrywa ona istotną rolę w regulowaniu sporów dotyczących środowiska, a poszczególne jej komponenty wywodzą się z dobrze ukształtowanych obszarów prawa międzynarodowego odnoszących się między innymi do praw człowieka, odpowiedzialności państw, równości, zwierzchnictwa terytorialnego, dobrego sąsiedztwa.

Zasada prewencji Zasadę prewencji należy zaliczyć do zasad o charakterze dyrektywalnym, które odgrywają istotną rolę w prawie ochrony środowiska, a także w międzynarodowym prawie ochrony przyrody. Niekiedy traktowana jest ona jako jeden z elementów koncepcji zrównoważonego rozwoju. Wydaje się jednak, że zarówno rodowód tej zasady, jak i sposób umocowania w dokumentach międzynarodowych, wskazuje na zasadność jej odrębnej prezentacji.

Zasada prewencji W świadomości społecznej problemy ochrony środowiska pozostają w ścisłej relacji ze sprawami zapobiegania negatywnym oddziaływaniom na środowisko. Przekonanie, iż lepiej jest zapobiegać powstawaniu szkód środowiskowych niż neutralizować ich skutki, stanowi od dawna jedną z ważniejszych wytycznych działań protekcjonistycznych. Ustalając rodowód zasady prewencji w dokumentach międzynarodowych można jednak zauważyć, iż zasada ta nie występuje początkowo samodzielnie, lecz łączona jest z innymi zasadami, przede wszystkim z zasadą dobrego sąsiedztwa. Poszukując jej genezy należy zatem odwołać się do orzeczenia arbitrażowego z 1941 r. w sprawie Trail Smelter, w którym stwierdzono, iż żadne państwo nie powinno używać lub pozwalać na używanie swego terytorium w sposób powodujący szkody na lub w stosunku do terytorium innego państwa, znajdującego się tam mienia lub osób. Zasada ta, stanowiąca zdaniem P. Sandsa ogólnie akceptowaną normę prawa zwyczajowego, była też kilkakrotnie powoływana w orzeczeniach Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości, m. in. w sprawie cieśniny Korfu lub w sprawie Nikargui.

Zasada prewencji Podobny kształt nadano zasadzie prewencji w Deklaracji sztokholmskiej. Została ona w ujęta w postanowieniach zasady 21 w postaci spoczywającego na państwach „obowiązku zapewnienia, aby działalność w granicach ich jurysdykcji i nadzoru nie spowodowała szkód w środowisku innych państw lub obszarów poza granicami jurysdykcji krajowej”, połączonego z suwerennym prawem państw do eksploatowania ich bogactw naturalnych. W wypadku niektórych wcześniejszych dokumentów międzynarodowych charakterystyczne było eksponowanie transgranicznego wymiaru zasady prewencji. W preambule oraz art. 1 Międzynarodowej Konwencji o ochronie roślin z 6 grudnia 1951 r. wskazano na potrzebę współpracy państw w zakresie kontrolowania szkodników roślin i produktów roślinnych oraz zapobiegania ich rozprzestrzenianiu się, szczególnie przez granice państw. W Konwencji afrykańskiej z 1968 r. przewidziano obowiązek konsultowania się państw-stron w wypadku gdy przyjmowane przez nie plany rozwoju mogą wpływać na stan bogactw naturalnych innych państw (art. XV). Obowiązek zapobiegania negatywnemu oddziaływaniu na zasoby wodne, faunę i florę został też uwzględniony w art. V-VII tej Konwencji. Podobnie, w myśl postanowień Konwencji UNESCO z 1972 r. , państwa zobowiązały się do niepodejmowania działań, które mogłyby pośrednio lub bezpośrednio spowodować szkody w obiektach dziedzictwa kulturalnego i naturalnego innych państw.

Zasada prewencji Szerszy zakres nadano zasadzie prewencji w Deklaracji z Nairobi z 18 maja 1982 r. , przyjętej przez Radę Zarządzającą UNEP. Zdaniem niektórych autorów dopiero w tej Deklaracji po raz pierwszy sformułowano zasadę prewencji w sposób wyraźny. Stwierdzono w niej, iż zapobieganie szkodom środowiskowym ma pierwszeństwo w stosunku do uciążliwych i rozległych starań zmierzających do naprawienia już zaistniałych szkód. Działania prewencyjne powinny obejmować właściwe planowanie wszelkich przedsięwzięć, które mogą mieć wpływ na środowisko. Ważną rolę odgrywa zwłaszcza wzrost świadomości społecznej i politycznej w zakresie problemów ochrony środowiska osiągany poprzez działalność informacyjną, edukacyjną i szkoleniową. Wśród postulowanych przedsięwzięć wskazano na konieczność rozwijania przyjaznych dla środowiska form zarządzania oraz właściwych metod eksploatacji i wykorzystywania zasobów przyrodniczych oraz unowocześnienia tradycyjnego systemu pasterskiego. Szczególną uwagę należy też zwrócić na techniki innowacyjne promujące poszukiwanie substytutów dla naturalnych zasobów, stosowanie recyklingu, zastępowanie tradycyjnych i konwencjonalnych źródeł energii nowymi możliwościami jej pozyskiwania.

Zasada prewencji została też uwzględniona w dokumentach Konferencji w Rio de Janeiro. W Deklaracji z Rio powtórzono w nieznacznie zmodyfikowanej formie treść zasady 21 z Deklaracji sztokholmskiej (zasada 2). Natomiast w dalszych postanowieniach Deklaracji z Rio zawarto inne zasady, które mają istotne znaczenie dla stosowania w praktyce zasady prewencji. Należy do nich zaliczyć oprócz zasady przezorności (zasada 15) także zasady: zanieczyszczający ponosi wszelkie koszty zanieczyszczeń (zasada 16), oceny oddziaływania na środowisko (zasada 17), natychmiastowego powiadamiania o zagrożeniu (zasada 18) oraz wczesnego powiadamiania o potencjalnym zagrożeniu i konsultowania się we wczesnej fazie zagrożenia (zasada 19). Należy podkreślić, iż sposób w jaki sformułowano zasadę 15 wskazuje na potrzebę łącznego ujmowania prewencji i przezorności, bowiem w zdaniu poprzedzającym określenie istoty zasady przezorności stwierdzono, iż „Wszystkie państwa powinny szeroko stosować działania zapobiegawcze dotyczące ochrony środowiska, mając na uwadze ich własne możliwości w tym zakresie”.

Zasada prewencji Zapobieganie negatywnemu oddziaływaniu na przyrodę stanowi też jedną z podstawowych wytycznych dla przedsięwzięć przewidzianych w części II Agendy 21 dotyczącej ochrony i zarządzania zasobami naturalnymi. Do najważniejszych prewencyjnych zachowań można zaliczyć: zapobieganie wylesieniom (rozdział 11), przeciwdziałanie pustynnieniu i suszom (rozdział 12), rozwijanie profilaktyki w zakresie chorób roślin i zwierząt (rozdział 16), zapobieganie degradacji środowiska morskiego wywołanej przez źródła pochodzenia lądowego lub działalność na morzu (rozdział 17), zabezpieczanie zasobów wód śródlądowych powierzchniowych i podziemnych przed zanieczyszczaniem (rozdział 18), zapobieganie tworzeniu odpadów niebezpiecznych oraz ich utylizowanie (rozdział 20). W postanowieniach dotyczących działań zapobiegawczych wskazywano też zalecane ich metody obejmujące m. in. : prowadzenie monitoringu i dokonywanie ocen oddziaływania na środowisko, promowanie i wdrażanie bezpiecznych dla środowiska „czystych” technologii, wprowadzanie bardziej rygorystycznych uregulowań prawnych w celu zmniejszenia ryzyka powstawania szkód oraz ustanawianie, utrzymywanie i udostępnianie odpowiednich systemów gromadzenia i interpretacji baz danych dotyczących zasobów przyrody.

Zasada prewencji W świetle postanowień zawartych w umowach międzynarodowych, orzeczeniach trybunałów międzynarodowych i uchwałach konferencji międzynarodowych można zauważyć, iż zasada prewencji ujmowana jest najczęściej w kontekście zagrożeń powstających na terytoriach innych państw. W zestawieniach przedsięwzięć zapobiegawczych powtarzają się pewne elementy, które nie tworzą jednak uporządkowanego i zamkniętego katalogu środków i metod. Utworzenie takiego katalogu w wypadku zasobów przyrodniczych jest utrudnione, bowiem działania prewencyjne powinny odnosić się do różnych kategorii obiektów chronionych i niektóre z nich mogą być równocześnie zakwalifikowane jako przedsięwzięcia zapobiegawcze i formy bezpośredniej ochrony, np. ochrona naturalnych siedlisk w ramach ekosystemów zapobiega zmniejszaniu się liczebności populacji występujących gatunków zwierząt i roślin, ale jest również formą ochrony konserwatorskiej. Wydaje się iż brak precyzyjnej formuły prawnej dla zasady prewencji wynika przede wszystkim z faktu, iż często trudno jest ustalić ekonomiczne i ekologiczne skutki oddziaływań na przyrodę, zwłaszcza biorąc pod uwagę koszty działań zapobiegawczych. Słuszne jest zatem twierdzenie, że prewencja wiąże się z zakazem pogarszania stanu przyrody i wymaga przede wszystkim oszacowania ryzyka negatywnych oddziaływań, korzystając z istniejącej wiedzy i doświadczenia, przy zastosowaniu koncepcji optymalnych dostępnych technologii. Koncepcja ta występuje w dwóch wariantach: BAT (best avillable technology), w którym uwzględniany jest najnowszy etap rozwoju procesów, metod i środków działania wykorzystywanych w praktyce w celu zapobiegania lub minimalizowania szkodliwych oddziaływań lub BATNEEC (best available technology not entailing excesive costs) – „najlepszych dostępnych technologii nie powodujących nadmiernych kosztów” 8.

Zasada przezorności ma - w porównaniu z zasadą prewencji - krótszy międzynarodowy rodowód, ale uwzględniana jest obecnie w licznych dokumentach z dziedziny ochrony przyrody i stanowi często podejmowany temat w piśmiennictwie naukowym dotyczącym problematyki ekologicznej. W polskiej literaturze prawniczej używa się zarówno określenia „zasada przezorności”, jak też „zasada ostrożności” w odniesieniu do angielskiego terminu precautionary principle, francuskiego – le principe de précaution, niemieckiego - Vorsorgeprinzip. Zasadę przezorności wywodzi się z prawa niemieckiego – w 1976 r. została ona uznana przez rząd federalny RFN za jedną z podstawowych zasad niemieckiego prawa ochrony środowiska. W myśl tej zasady należało zapobiegać wszelkim potencjalnym zagrożeniom dla środowiska poniżej poziomu, od którego należy już liczyć się z prawdopodobieństwem zaistnienia szkody, wykorzystując w tym celu osiągnięcia techniki i uwzględniając zasadę proporcjonalności.

Zasada przezorności Na płaszczyźnie międzynarodowej zasada przezorności pojawiła się w latach osiemdziesiątych XX wieku w dokumentach opracowywanych pod auspicjami Organizacji Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (OECD) oraz w ramach konferencji poświęconych ochronie Morza Północnego. Na forum OECD, działając zgodnie z wytycznymi Deklaracji o przezornej polityce środowiskowej z 1979 r. , przyjęto szereg dokumentów uwzględniających tę zasadę w odniesieniu do badania chemikaliów, przemieszczania odpadów niebezpiecznych, wymiany informacji dotyczących awarii. Podczas Drugiej Konferencji międzynarodowej w sprawie ochrony Morza Północnego w 1987 r. zasada przezorności została sformułowana w postanowieniach Deklaracji londyńskiej, w myśl której „w celu ochrony Morza Północnego przed możliwymi szkodliwymi skutkami oddziaływania najbardziej niebezpiecznych substancji, niezbędna jest postawa przezorności, gdy zachodzi potrzeba kontrolowania wprowadzania takich substancji, zanim związek przyczynowy wystąpienia zagrożenia zostanie ustalony na podstawie całkowicie pewnych naukowych dowodów”. Na potrzebę kontynuacji stosowania tej zasady w ochronie środowiska Morza Północnego wskazano też w preambule Deklaracji haskiej z 1990 r. Przyjęcie zasady przezorności jako podstawy polityki w zakresie zapobiegania i eliminowania zanieczyszczeń obszarów morskich zaleciła w 1989 r. Rada Administracyjna UNEP. Znaczenie tej zasady dla osiągania zrównoważonego rozwoju podkreślono także w Deklaracji ministerialnej z Bergen, uchwalonej wspólnie przez państwa członkowskie Europejskiej Komisji Gospodarczej ONZ i Komisji do spraw Środowisk UE.

Zasada przezorności Należy również zauważyć, iż niepewność naukowa co do potencjalnych skutków zagrożeń może wynikać z różnych przesłanek. Jedną z nich jest niedostępność niektórych danych. W wypadku zasobów przyrodniczych monitoring rzadko jest prowadzony przez odpowiednio długi czas i na odpowiednio rozległej przestrzeni, by uzyskane informacje można było uważać za wiarygodne. Inną przesłanką niepewności jest swoista ignorancja. Wiele hipotez dotyczących świata przyrody opartych jest na uogólnianiu faktów, które nie stwarzają wystarczających podstaw do konstruowania generalnych konstatacji. Kolejną przesłanką jest brak pewności co do współzależności między różnymi czynnikami przyrodniczymi oraz wpływu na nie czynników zewnętrznych. Dynamika złożonych ekosystemów może być tak znaczna, że wiele zachodzących w nich zjawisk ma charakter stochastyczny i wobec przypadkowej zmienności różnych parametrów dochodzi do niewłaściwej interpretacji obserwowanych procesów i zdarzeń. Można zatem uznać, iż mimo rozwoju różnych dziedzin wiedzy i doskonalenia technik badawczych, pozostaje zawsze pewien obszar niepewności naukowej, który częściowo wypełnia zasada przezorności. Unikanie wszelkich zagrożeń nie jest możliwe, ale istotne znaczenie ma ustalenie dolnej granicy przezorności. Wydaje się zatem, iż o ile treść i komponenty zasady przezorności zostały w piśmiennictwie naukowym dość dokładnie przedstawione, to kwestią najtrudniejszą jest określenie kodeksu postępowania, który umożliwiłby stosowanie tej zasady w praktyce.

Zasada przezorności W podobny sposób sformułowano zasadę przezorności w innej umowie sporządzonej jeszcze przed Konferencją w Rio de Janeiro - w Konwencji o ochronie i użytkowaniu cieków transgranicznych i jezior międzynarodowych z 17 marca 1992 r. W art. 2 ust. 5 zawierającym zestawienie zasad, jakimi państwa powinny kierować się realizując przedsięwzięcia w celu zapobieżenia lub zmniejszania jakiegokolwiek oddziaływania transgranicznego, zasada przezorności figuruje obok zasady „zanieczyszczający płaci” i zasady zrównoważonego wykorzystania zasobów wodnych. Zgodnie z konwencyjnymi postanowieniami, zasada przezorności oznacza, iż działania mającego na celu uniknięcie potencjalnego zanieczyszczenia transgranicznego, spowodowanego zrzutem substancji niebezpiecznych, nie można odkładać na tej podstawie, że w badaniach naukowych nie ustalono definitywnie związku przyczynowoskutkowego między tymi substancjami z jednej strony a potencjalnym oddziaływaniem transgranicznym – z drugiej. W postanowieniach Konwencji wiele uwagi poświęcono środkom wdrażania zasady przezorności, regulując kwestie dotyczące monitoringu, wymiany informacji, prowadzenia badań naukowych. W załącznikach do Konwencji sprecyzowano znaczenie terminu „najlepsza dostępna technologia” oraz sformułowano wytyczne do opracowywania najlepszych praktyk ekologicznych.

Zasada przezorności Postanowienia dotyczące zasady przezorności, połączone z uregulowaniami odnoszącymi się do zasady prewencji, zostały również uwzględnione w przyjętej niespełna miesiąc później, także w Helsinkach, Konwencji o ochronie środowiska morskiego Morza Bałtyckiego. W art. 3 ust. 2 strony zobowiązały się do stosowania środków zaradczych zapobiegających zagrożeniom dla zdrowia ludzkiego, żywych zasobów i morskich ekosystemów nawet wówczas, gdy brak jest jednoznacznego dowodu na istnienie związku przyczynowego między wprowadzaniem szkodliwych substancji do środowiska morskiego a jego domniemanymi skutkami. Zamieszczono też unormowania określające środki implementacyjne i wytyczne ich stosowania.

Zasada przezorności Konwencja o bioróżnorodności jest z kolei pierwszym dokumentem odnoszącym się bezpośrednio do zasobów przyrodniczych, wyraźnie wskazującym na potrzebę stosowania zasady przezorności w działaniach na rzecz ich ochrony. Zasada ta została ujęta w preambule Konwencji, w myśl której gdy istnieje niebezpieczeństwo znacznego zmniejszania się lub utraty różnorodności biologicznej, brak wystarczająco pewnych danych naukowych nie powinien powodować opóźnienia w podejmowaniu działań mających na celu uniknięcie lub zmniejszanie tego zagrożenia. W dalszych postanowieniach Konwencji nie ma już bezpośrednich odniesień do zasady przezorności, chociaż w sposób pośredni wiążą się z nią postanowienia dotyczące monitoringu, badań naukowych, oceny skutków i minimalizowania negatywnych oddziaływań. Na zasadę tę powołano się natomiast w podjętej przez II Konferencję Stron tej Konwencji uchwale dotyczącej ochrony i zrównoważonego użytkowania morskiej i nadbrzeżnej różnorodności, w której stwierdzono, iż działalność Sekretariatu Konwencji w tej dziedzinie powinna być wstrzymywana wskutek braku pełnych naukowych danych oraz należy uwzględniać w niej w sposób kategoryczny postawę przezorności. W porównaniu z Konwencją o bioróżnorodności bardziej rozbudowane postanowienia dotyczące zasady przezorności, zamieszczone w części dyspozycyjnej, zawiera przyjęta kilka miesięcy później Konwencja o ochronie środowiska morskiego Północno-Wschodniego Atlantyku z 22 września 1992 r. . W art. 2 ust. 2 zasadzie tej nadano priorytetowe znaczenie, ujmując ją wśród postanowień o charakterze ogólnym. Zgodnie z konwencyjnym rozwinięciem treści tej zasady oznacza ona, iż środki zapobiegawcze są podejmowane gdy istnieją uzasadnione podstawy do zaniepokojenia, że substancje lub energia wprowadzane, bezpośrednio lub pośrednio, do środowiska morskiego mogą spowodować niebezpieczeństwo dla ludzkiego zdrowia oraz szkodę w żywych zasobach lub ekosystemach, lub mogą stanowić przeszkodę w innych prawnie dopuszczalnych sposobach korzystania z morza, nawet gdy nie ma stanowczych dowodów na istnienie związku przyczynowego między tym wprowadzeniem a wymienionymi efektami.

Zasada przezorności była włączana także do wielu umów międzynarodowych zawieranych w następnym dziesięcioleciu. Została ona wymieniona wśród głównych zasad ochrony w Ramowym Porozumieniu w sprawie ochrony żywych morskich zasobów mórz pełnych Południowego Pacyfiku, przyjętej w Santiago (Chile) w dniu 14 sierpnia 2000 r. W myśl art. 5 ust. 1 b) niedostatek lub brak dostępnych informacji nie powinny być traktowane jako przyczyna do zaniechania lub zwłoki w podejmowaniu środków przezorności. Analizując postanowienia umowne należy również zauważyć, iż charakterystycznym przejawem umacniania się pozycji zasady przezorności w międzynarodowym prawie ochrony przyrody było włączanie jej do procesu implementacji umów przyjętych jeszcze w latach siedemdziesiątych. Zasada przezorności była wskazywana jako jedna z wytycznych działań protekcjonistycznych w uchwałach konferencji państw -stron konwencji.

Zasada przezorności W świetle powyższych rozważań słuszne wydaje się stwierdzenie, iż zasada przezorności odgrywa coraz większą rolę w prawnomiędzynarodowej ochronie przyrody. Świadczy o tym przede wszystkim jej obecność w wielu umowach międzynarodowych oraz uchwałach organów i organizacji międzynarodowych. Można też dodać, iż poza powołanymi już dokumentami zasada ta została wyraźnie wymieniona również w Traktacie ustanawiającym Wspólnotę Europejską (art. 174 ust. 2) - obok zasady prewencji jako jedna z podstawowych zasad wspólnotowej polityki ochrony środowiska. Zasada prewencji dzięki swojemu antycypacyjnemu charakterowi jest zwrócona ku przyszłości. O ile bowiem zasada prewencji odnosi się do znanych już zagrożeń, a celem wprowadzanych na jej podstawie środków jest minimalizowanie lub eliminowanie ryzyka, o tyle zasada przezorności ma zastosowanie w wypadku niepotwierdzonego jeszcze w sposób naukowy ryzyka, w sytuacji jego prawdopodobieństwa, przy czym bezpośrednie zagrożenie dla zasobów przyrodniczych może zaistnieć dopiero w odległej przyszłości lub może też nigdy nie powstać.

Uwagi końcowe � Przedstawione zasady nie tworzą zamkniętego katalogu zasad międzynarodowego prawa ochrony przyrody. Głównym kryterium ich doboru była istotna rola, jaką odgrywają w kształtowaniu się ochrony przyrody na płaszczyźnie międzynarodowej. Zasady te pozostają także ze sobą w szczególnych relacjach. Zasada suwerenności nad zasobami przyrodniczymi stanowi punkt wyjścia do podejmowania przez państwa działań w zakresie wykorzystywania i ochrony ich własnych zasobów, natomiast końcowym efektem tych działań powinno być osiągnięcie zrównoważonego rozwoju w wymiarze krajowym i powszechnym. Obie zasady mają charakter stopniowo konstruowanych, wielowątkowych koncepcji o kluczowym znaczeniu dla ustanawiania porządku prawnomiędzynarodowego. Odzwierciedlają też proces ewolucji prawa międzynarodowego, od norm chroniących interesy poszczególnych państw do uregulowań wyrażających idee solidarności międzynarodowej. W porównaniu z zasadami-koncepcjami ujmowanymi w znaczeniu opisowym, zasady prewencji i przezorności ukazują pewien mechanizm zachowań umożliwiających urzeczywistnianie tych ogólnych koncepcji. Więź między tymi dwoma zasadami, w znaczeniu dyrektywalnym, oparta jest nie tylko na podobnym rodowodzie i zbliżonym sposobie umocowania w dokumentach międzynarodowych, ale przede wszystkim na koherentnym zespole środków implementacyjnych, zapewniających wysoki poziom ochrony przyrody. W wymiarze praktycznym przezorność stanowi przesłankę podejmowania przedsięwzięć zapobiegawczych, im większy jest zakres przezorności tym wyższy osiąga się stopień prewencji.