Karakteristike razvoja turizma i turistike politike SFRJ Branislava

Karakteristike razvoja turizma i turističke politike SFRJ Branislava Hristov Stančić E-mail: branislava. hristov@ekof. bg. ac. rs

Ekonomski i organizacioni uslovi za razvoja turizma q 1989. godine U SFRJ ostvaren je ukupni turistički promet od 20, 5 mln turista i 100, 3 mln noćenja, a od toga se 42, 4% odnosi na strane turiste. q SFRJ se te godine uvrstila u 25 vodećih turističkih zemalja q ekonomski i organizacioni uslovi se odnose na turističku ponudu-pogotovo smeštajne kapacitete i saobraćajne uslove

Kapaciteti za smeštaj i ishranu q Smeštajni kapaciteti u SFRJ u 1989. godini: 1. Osnovni- 25, 9% • Hoteli- 72% • Turistička naselja- 20, 5% • Pansioni • Moteli • Prenoćišta • Ostali 2. Komplementarni- 74, 1% • Domaća radinost- 44% • Kampovi- 36% • Odmarališta- 16, 5% • Banjska i klimatska lečilišta, planinski domovi, gostionice. .

q Nepovoljan odnos osnovnih i komplementarnih smeštajnih kapaciteta-strani turisti se orijentišu ka osnovnim smeštajnim kapacitetima q Struktura smeštaja po republikama: • Hrvatska- 65, 9% • Crna Gora- 9, 4% • Srbija- 8, 6% (Republika, AP Vojvodina i AP Ki. M) • Slovenija, Makedonija i Bi. H q Prosečna godišnja stopa rasta osnovnih smeštajnih kapaciteta u periodu od 1965 -1989. godine iznosila je 6, 4%.

q Struktura hotelskog smeštaja- znatno se razlikuje u odnosu na ostale turističke zemlje q Daleko veće učešće hotela B kategorije (73, 2% u 1989. godini), a manja zastupljenost nižih kategorija smeštaja q Smeštajne hotelske jednostranosti kapacitete karakteriše element q Prosečna veličina hotela 1989. godine je bila 233 ležaja

q Stepen iskorišćenosti kapaciteta bio je uslovljen stepenom sezonske koncentarcije turističkog prometa q Najveći stepen iskorišćenosti kapaciteta zabeležen je kod sedišta SR i AP, zatim kod banjskih mesta, primorskih i planinskih mesta. q Najveći stepen iskorišćenosti kapaciteta zabeležen je kod banjskih i klimatskih lečilišta (58, 8%), zatim kod hotela i to A kategorije (51, 2%) i motela. q Stepen iskorišćenosti hotelskog smeštaja u 1989. godini iznosio je 45, 1% i on je varirao od 1965. godine do 1989. godine.

q objekti za pruženje usluge ishrane i točenja piće- ostvaren rast od 65% u 1989. godini u osnosu na 1970. godinu q 1989. godine 63% svih objekata bile su samostalne ugostiteljske radnje

Saobraćajni uslovi q Najvažniji vid transporta za razvoj inostranog turizma u SFRJ je bio- prevoz automobilom za sopstvene potrebe i drumski javni saobraćaj. q 1989. godine-javni drumski saobraćaj za sopstvene potrebe koristilo je 88, 7% turista, zatim sledi železnički, vazdušni, pomorski i rečni saobraćaj. q Razlozi za razvoj drumskog saobraćaja: • Rast broja automobila (5, 7%) i rast broja autobusa (2, 7%) • Razvoj putne mreže (porast dužine kategorizovane putne mreže. . )

q Rast uloge vazdušnog saobraćaja u prevozu inostranih turista (rast uloge čarter prevoza i paušalnih putovanja) q Obim prevoza putnika rastao je brže od rasta kapacitetadolazak stranih vazdušnih kompanija q Železnički saobraćaj- smanjenje uloge q Zaostala železnička mreža, stepen elektrifikacije mreže na nezavidnom nivou, neodgovarajuća cenovna politika. . q Pomorski saobraćaj- relativno mala uloga u prevozu stranih turista i beznačajna uloga za prevoz domaćih turista zbog neadekvatnog stanja kapaciteta za plovidbu i neadekvatne politike razvoja pomorskog saobraćaja

Ostali elementi turističke ponude q ugostiteljstvo i saobraćaj su apsorbovali najveći deo turističke potrošnje q Ostale delatnosti turističke privrede su zaostajale za tempom razvoja ove delatnosti-pogotovo trgovina q Turističke agencije su profitirale od razvoja turizma q 1989. godine 44% turističkog prometa realizovano je putem turističkih agencija Komunalne delatnosti-problem razvoja komunalne infrastructure- usko grlo u razvoju destinacija q Nedovoljna zaštita kulturno-istorijskih spomenika i prirode q

q Pozitivna strana vođenja tur. politike u SFRJ: • Izrada prostornih planova u turizmu • Cenovna politika • Promociona poitika u inostranstvu

Organizacija turizma u SFRJ na makro nivou q Organizacija turizma na makro nivou posmatra se sa stanovišta funkcija pojedinih učesnika u formiranju i sprovođenju turističke politike q U organizaciji turizma zastupljena su tri nivoa: • Državni organi • Asocija turističke privrede • Asocija turističkih društvenih organizacija

Organizacija državnih organa nadležnih za turizam q Od 1955. godine počinje sa radom Turistički savez Jugoslavije na nivou Federacije q Uloge TSJ- organizacija propagande i informativne delatnosti u zemlji i inostranstvu. q Saradnja sa Privrednom komorom Jugoslavijeorganizacija turističke i informativne delatnosti u inostranstvu. q U maju 1986. osniva se Savezni komitet za turizammeđudržavna saradnja i saradnja sa međunarodnim organizacijama iz oblasti turizma q 1989. godine- ukinut Savezni komitet i svi poslovi prelaze u ruke posebnog sektora u okviru Saveznog sekretarijata za ekonomske odnose sa inostranstvom.

Privredne komore i udruženja turističke privrede q Na nivou republika i AP postojala su posebna udruženja turističke privrede u okviru Privredne komore. q Na nivou zemlje u celini postojala je Privredna komora Jugoslavije u okviru koje je radilo Udruženje turističke privrede Jugoslavije

Privredne komore i udruženja turističke privrede q Zadaci Opšteg Udruženja turističke privrede Jugoslavije bili su raznovrsni sa ciljem da se unaprede rezultati poslovanja i uslovi privređivanja preduzeća iz oblasti turističke privrede. q Dodatne aktivnosti Opšteg Udruženja turističke privrede Jugoslavije : • istraživanje tržišta • priprema društvenih planova za unapređenje turizma • pospešivanje saradnje između turističkih prefuzeća u zemlji • dogovori oko uspešnijeg nastupa na međunarodnom turističkom tržištu…

Društvene turističke organizacije q Važniji zadaci turističkih društava: • Briga oko ulepšavanja mesta i čuvanje njegovih glavnih atraktivnosti • Informativna i propagandna delatnost • Brinu se o boljem prihvatu gostiju • Obezbeđuju uslove za razne turističke aktivnosti • Rade na mobilizaciji javnog mnjenja radi rešavanja zajedničkih pitanja • Daju predloge za unapređenje turizma. . . q Finansiranje društvenih turističkih organizacija se postiže iz članarina, dotacija opština, doprinosa privrede i boravišnih taksi.

Karakteristike turističke tražnje i potrošnje u SFRJ q 1985. godine realizovan je turistički promet od 22 mln posetioca i 109, 2 mln noćenja, prosečna dužina boravka turista bila je 5 dana. q prosečna godišnja stopa rasta posetioca bila je 5, 3%, a broja noćenja 6, 3% od 1965. do 1985. godine q 1989. godine ostavareni su nešto nepovoljniji rezultati

q U periodu od 1965 -1989. godine promenila se struktura turističkog prometa- opao je domaći tur. promet kao i broj njihovih noćenja, a porastao je inostrani turistički promet i broj njihovih noćenja q I dalje je domaći tur. promet imao veće učešće (57, 8%) u ukupnom tur. prometu q U SFRJ u 1989. godini zabeležen je izuzetno visok stepen sezonske koncentracije- 71, 6% u toku pet meseci sezone, a čak 50, 2% u toku jula i avgusta.

q Struktura tur. prometa po republikama: • Hrvatska (61, 7%), Srbija (11, 9%), C. Gora (9, 9%), Slovenija, Bi. H i Makedonija q Struktura tur. prometa prema vrsti tur. mesta: • Primorska mesta (69, 7%), ostala tur. mesta, banje, planine i sedišta republika i AP q Struktura broja noćenja turista po vrstama smeštajnih kapaciteta: 1. Osnovni smeštajni kapaciteti (48, 5%) • Hoteli, moteli, pansioni (41, 2%) 2. Komplementarni smeštajni kapaciteti (51, 5%) • Domaća radinost (16, 5%) • Kamp tereni (16, 6%)

Inostrani turistički promet i potrošnja q U godinama nakon II Svetskog rata zabeležena je nepovoljna razvojna tendencija inostranog turizma u SFRJ zbog: • Nedovoljno razvijene materijalne baze za razvoj turizma • Tek od 1952. godine se uvode stimulativne mere za razvoj turizma q u periodu od 1957 -1961. godine se značajnije povećala materijalna baza ugostiteljstva q u periodu od 1961 -1965. godine- zabeležena značajnija ekspanzija inostranog turizma pod uticajem deviznih reformi q u periodu od 1965 -1990. godine- najveći razvoj turizma jer od te godine počinje privredna reforma i turizma se kategoriše kao delatnost od posebnog značaja za celokupni privredni razvoj

q 1985. godine na granicama SFRJ registrovano je oko 23, 7 mln stranih posetioca, a od toga se 35, 9% odnosi na strane turiste q U periodu od 1965 -1985. godine- prosečna godišnja stopa rasta broja stranih turista iznosila je 6%, dok je kod noćenja bila 7, 8% q U periodu 1986 -1988. godine zabeležena je pozitivna razvojna tendencija, što nije bilo slučaj u 1989. godini kada je broj turista smanjen za 4, 9%, a noćenja za 6, 1% q Sezonska koncentracija inostranog turizma bila je izuzetno nepovoljna, ali se ona popravila tokom posmatranih 20 godina-1989. godine je iznosila 79, 8% tj. 53, 8% za dva meseca

q Struktura inostranog tur. prometa po republikama: • Hrvatska (80%), Slovenija (7, 8%), C. Gora (6, 2%), Srbija, Bi. H i Makedonija q Struktura inostranog tur. prometa po vrstama tur. mesta: • Primorska mesta (86, 5%), ostala mesta, SR I AP, planinska mesta i banje q Struktura broja noćenja stranih turista po vrstama smeštajnih kapaciteta (1989. g): 1. Osnovni smeštajni kapaciteti (56, 8%) • Hoteli, moteli, pansioni i prenoćišta (45, 7%) 2. Komplementarni smeštajni kapaciteti (43, 2%) • Kamp tereni (21, 2%) • Domaća radinost (18, 3%)

q Najvažniji izvori tražnje za SFRJ u 1989. g. : 1. SR Nemačka 2. Italija 3. V. Britanija 4. Austrija 5. Holandija 6. ČSSR 7. Francuska 8. Švajcarska q Povoljna struktura zemalja kao izvora tražnje-zemlje sa visokim nivoom privredne razvijenosti

q Devizni priliv ostavren od stranih turista ima multiplikovane efekte na privredu q 1985. godine-ostvaren devizni priliv bio je oko 1 mlrd $ q Prosečna godišnja stopa rasta deviznog priliva u posmatranih 20 godina iznosila je 13, 6% q 1989. godine ostavren je devizni priliv od 2. 23 mlrd $ q Ukoliko se tom deviznom prilivu dodaju i prilivi po osnovu saobraćaja vezani za turizam, uneti dinari iz inostranstva i privatni kliring onda je ukupna potrošnja stranih turista 1989. godine iznosila 3, 5 mlrd $.

Domaća turistička tražnja q u prvim posleratnim godinama zabeležena je povoljna razvojna tendencija turizma- turizam je bio bitan za povećanje radnih sposobnosti stanovništva q 1949 -1952. godina-nepovoljna razvojna tendencija usled lošeg stanja ekonomije i vanekonomskih faktora q 1952. godine- novi privredni sistem koji je podrazumevao ukidanje beneficiranog tretmana radničkih odmarališta i slobodnije formiranje cena q 1953 -1961. godine- uvode se razne mera radi stimulisanja razvoja turizma-popusti za domaće turiste, dotacije ugostiteljskim objektima, stimulisanje izgradnje smeštajnih kapaciteta. . pozitivna razvojna tendencija domaćeg turizma.

q 1961 -1965. godine- relativno niža stopa rasta domaćeg turizma zbog: rasta cena ugostiteljskih usluga, rast cena u radničkim odmaralištima i privatnom smeštaju- sve to je posledica devalvacije dinara 1961. godine q 1966. godine- ponovno smanjenje domaćeg turističkog prometa zbog: devalvacije dinara, ukidanje popusta na vožnju javnim saobraćajem, stagniranja u izgradnji smeštajnih kapaciteta. q 1968 -1978. godine- ekspanzija domaćeg turističkog prometa q 1979 -1987. godine-stalni rast domaćeg turizma q 1986 -1990. godine- nepovoljna tendencija usled ekonomske i političke krize i smanjenog životnog standarda

q Prosečna dužine boravka domaćih turista iznosila je 1986. godine 4, 3 dana q Sezonska koncentracija tražnje je bila visoka-1986. godine je iznosila 66, 5% q Tokom vremena se ova sezonska koncentracija smanjivala

q Struktura domaćeg tur. prometa po republikama: • Hrvatska (41, 1%), Srbija (22, 6%), C. Gora, Slovenija, Bi. H i Makedonija q Struktura domaćeg tur. prometa po vrstama tur. mesta: • Primorska mesta (51%), ostala mesta, banje, planinska mesta i SR i. AP q Struktura broja noćenja domaćih turista po vrstama smeštajnih kapaciteta (1989. g): 1. Osnovni smeštajni kapaciteti (40, 5%) • Hoteli, moteli, pansioni i prenoćišta (37%) 2. Komplementarni smeštajni kapaciteti (59, 5%) • Radnička odmarališta (16, 3%) • Domaća radinost (14, 8%)

q prisutna tendencija pomeranja domaćih turista ka osnovnim smeštajnim kapacitetima i to posebno hotelima q Struktura domaćeg turizma prema izvorima tražnje: 1. Srbija (39, 1%) 2. Slovenija (18, 4%) 3. Hrvatska (18, 1%) 4. Bi. H 5. Makedonija 6. C. Gora

Ekonomski značaj turizma za privredu SFRJ q Direktni uticaj turizma na privredu: • Uticaj na društveni proizvod - 1985. godine prihodi od turizma imali su 2, 9% (6, 3%) učešće u društvenom proizvodu u SFRJ-značajan uticaj turizma na društveni proizvod i nacionalni dohodak • Faktor ravnomernijeg razmeštaja proizvodnih snaga • Doprinos bržem razvoju nerazvijenih područja SFRJ (Budva i Ulcinj) • Uticaj na razvoj delatnosti turističke privrede (ugostiteljstvo, saobraćaj, trgovina. . ) • Uticaj na porast zaposlenosti-stopa rasta zaposlenosti od turizma 5% • Pozitivan uticaj na platni bilans zemlje

q Indirektni uticaj turizma na privredu: • Uticaj na razvoj građevinarstva- izgradnja smeštajnih kapaciteta • Uticaj na razvoj poljoprivrede- povećane potrebe za hranom i pićem • Uticaj na razvoj industrije q Povećana mogućnost za plasman proizvoda i usluga ovih delatnosti q Dodatna potrošnja stranih turista izaziva multiplikovane efekte na privredu

Investicije u turizmu SFRJ q deo privrednih investicija q Investicije u intenzivan i ekstenzivan razvoj svih delatnosti turističke privrede, kao i ulaganja u trajna obrtna sredstva q Struktura i dinamika investicija u turizam: • 1947 -1954. godine- investiranje iz budžeta Federacije • 1954 -1957. godine- investiranje iz fondova, sopstvenih izvora, lokalnih izvora. . • 1957 -1958. godine- finansiranje iz Opšteg investicionog fonda

• 1961 -1965. gdine- povoljna razvojna tendencija investiranja u razvoj turizma- malo učešće tur. investicija u ukupnim- nisu ostavreni zacrtani planovi izgradnje kapaciteta zbog rasta cena građevinskih usluga. • 1966 -1972. godine- izuzetno visoka investiciona ulaganja u turizam veliko učešće tur. investicija u ukupnim- turizam svrstan u red prioritetnih grana privrede- izgrađena najveća količina kapaciteta • 1972 -1985. godine- takođe velika ulaganja u turizam • 1986. godine- smanjenje investicija u ugostiteljstvo i turizam

q Najveći značaj imala su investiciona sredstva banakaprosečno učešće 81, 4% q Najveća ulaganja vršena su u Hrvatskoj i Srbiji q Najviše je ulagano u izgradnju građevinskih objekata

Mere za stimulisanje proširene reprodukcije u turizmu od 1966 -1976. godine q 1952 -1955. godine- odobravanje objektima za davanje popusta pansionske usluge od 40 -60% regresa ugostiteljskim domaćim turistima na q 1955. godine- daju se dotacije namenskog karaktera za izgradnju objekata za smeštaj i ishranu za domaće turiste q 1956. godine- odobravanje premija sezonskim ugostiteljskim objektima i radnjama

q 1957 -1961. godineinvesticionog fonda odobravanje zajmova iz Opšteg q odobrena su sredstva za razvoj komunalnih delatnosti q još jedan instrument za podsticanje razvoja turizmaodobravanje kursne razlike za devizni priliv q Do 1966. godine nije postojao celovit sistem stimulisanja razvoja turizma q Društveni plan razvoja privrede Jugoslavije od 1966 -1970. godine- uveden celovit sistem stimulativnih mera u okviru ekonomske politike

q Instrumenti ekonomske politike za razvoj turizma: 1. Beneficirane kamate za ulaganje u turizam 2. Retencione kvote za ugostiteljstvo i turistička preduzeća 3. Zaduživanje poslovnih banaka u inostranstvu za plasman sredstava u razvoj turizma 4. Poreske olakšice za ostvarene devizne prihode sa konvertibilnog područja

q Beneficirane kamate- za stimulisanje ulaganja kreditora u razvoj turizma q Vrste beneficiranih kamata: • Dodatne (3%) • Dodatne uvećane (2%) i anticipativna dodatna kamata (2, 5%) • Regresne (2%) q Retencione kvote- 20% deviznog priliva su koristili za sopstvene potrebe q Zaduživanje poslovnih banaka u inostranstvu- zaduživanje u iznosu do 45 mln $ u inostranstvu i ta sredstva su morala da se koriste za odobravanje kredita za razvoj turizma q Poreske olakšice na prihode sa konvertibilnog područja (2, 5 I 10%)

Strategija razvoja turizma Jugoslavije q u dugoročnim društvenim planovima je predviđano da turizam treba brže razvijati od ostalih delatnosti zbog njegovih višestrukih efekata q 17. decembra 1987. godine doneta je Strategija razvoja turizma u Jugoslaviji od strane Skupštine SFRJ q sve mere u strategiji bile su dugoročnog karaktera, a sporovodile su se putem srednjoročnih planova q U Strategiji je definisano da turizam u svom razvoju treba da se oslanja na celokupni privredni i društveni razvoj zemlje ta da bude njegov integralni deo

q napuštanje prakse sektorskog razvoja turizma q razvoj domaćeg i inostranog turizma posmatrani su takođe integralno q razvoj inostranog turizma je bio deo celovitog izvoznog programa q Strategijski ciljevi razvoja turizma: 1. Pravilno korišćenje resursa i povećanje uloge turizma 2. Povećanje deviznog priliva od turizma 3. Razvoj domaćeg turizma-povećanje produktivnosti rada kroz turizam 4. Doprinos povećanju zaposlenosti 5. Ravnomerniji razmeštaj proizvodnih snaga

q sintetički cilj- povećanje izvoza kroz turizam q target za 2000. godinu bio je 6, 8 mlrd $ potrošnje stranih turista q neophodno je bilo formirati zajednički izvozni program za turizam koji je podrazumevao postavljanje uslova u smislu: 1. Aktirviranja svih raspoloživih rezervi za porast kvaliteta postojeće ponude 2. Stvaranje uslova za uključenje svih privrednih i društvenih delatnosti u razvoju turizma 3. Konkretizaciju svih dugoročnih interesa zemlje za razvoj turizma

q Strategija je podrazumevala- obuku zaposlenih, obrazovanje kadrova, savremenu organizaciju baziranu na merketing koncepciji, porast stepena tehnoloških inovacija u turizmu i porast ekološke svesti. q Dobila je zapažena priznanja u zemlji i inostranstvu

HVALA NA PAŽNj. I!