Autyzm Poradnia RUBIKON SORW dla Dzieci i Modziey

Autyzm Poradnia RUBIKON SORW dla Dzieci i Młodzieży z Autyzmem w Gdańsku, SPOA w Gdańsku Małgorzata Marszałek

• Jedno z najcięższych zaburzeń rozwojowych. • Podłoże neurobiologiczne, o niejasnej etiologii. • Diagnozowany na podstawie obecności pewnych zachowań i braku innych zachowań. • Obecnie stosuje się kryteria diagnostyczne w oparciu o DSM-IV-TR (1994) i ICD-10 (1992). • Występuje częściej u chłopców niż u dziewczynek w relacji 4/1 (8/1). • Szacuje się, że ok. 70 -80% dzieci z autyzmem jest niepełnosprawnych intelektualnie – wcześniejsze badania. Badania ostatnie - 40 -60%

Historia Pionierami poruszającymi zagadnieniami autyzmu byli Leo Kanner (publikacja z 1943 roku) i Hans Asperger (publikacja z 1944 roku). Obydwaj twierdzili, że przyczyną zaburzenia autystycznego są podstawowe biologiczne anomalie występujące od urodzenia dziecka.

Diagnoza • Autyzm jako zaburzenie nieharmonijne (deficyty w pewnych obszarach, a zarazem czasem nadzwyczaj dobry poziom rozwoju w innych obszarach) • Dzieci poniżej 3 lat – występują zaburzenia w przynajmniej jednym z trzech osiowych obszarów • Nieprawidłowości mogą występować już w pierwszym roku życia. • Czasem rozwój postępuje prawidłowo, po czym następuje zahamowanie lub regres.

Triada nieprawidłowości wg Lorny Wing • Poważne zaburzenia w zachowaniach społecznych • Poważne zaburzenia w rozwoju komunikacji • Sztywny i ograniczony repertuar zachowań, rutyny

Interakcje społeczne Komunikowanie się AUTYZM Wzorce zachowań

Przyczyny autyzmu ? ? ? Istnieje jakieś zagrożenie powodujące zniszczenie, które z kolei powoduje uszkodzenie. Zagrożenia mogą być różne: Ø wadliwe geny Ø nieprawidłowości chromosomalne Ø choroby metaboliczne Ø czynniki wirusowe Ø brak tolerancji immunologicznej Ø niedotlenienie okołoporodowe

Wszystko to wskazuje na …. Przyczyny biologiczne (w tym środowiskowe czynniki ryzyka – czynniki prenatalne, komplikacje porodowe, infekcje wirusowe) We wszystkich scenariuszach zakładających wywoływanie autyzmu krytyczną rolę odgrywa uszkodzenie funkcjonowania mózgu.

Mózgi osób z autyzmem są inne Tę prawdę ujawniają liczne badania naukowców z całego świata. Największe zmiany naukowcy znaleźli w tych obszarach mózgu, które odpowiadają za analizowanie twarzy i zachowań społecznych.

Zmiany dotyczą: Ciała migdałowatego i hipokampu – komórki są zbyt małe i położone są zbyt blisko siebie. Płatów skroniowych i ciemieniowych. Móżdżku. Deficytu neuronów lustrzanych – przypuszczalnie stanowią mózgową podstawę bardziej złożonych procesów poznania społecznego (rozumienia intencji innych osób) oraz odpowiadają za umiejętność naśladowania. Problem dotyczący połączeń neuronalnych pewnych obszarów mózgu - połączenia te są znacznie słabsze niż u osób w normie rozwojowej.

Dowody na to, że autyzm ma podłoże w mózgu są niepodważalne. Świadczą o tym, m. in. : q często współwystępujące u osób z autyzmem objawy padaczkowe (prawdopodobnie wynika to z nadmiaru połączeń między neuronami) q niepełnosprawność intelektualna znacznej populacji osób z autyzmem q u osób dobrze radzących sobie z testami inteligencji wyraźne symptomy zaburzeń neurologicznych (np. słaba koordynacja ruchowa, zaburzenia równowagi) q średnie rozmiary mózgu większe niż u osób bez zaburzenia (ale powiększenie mózgu stwierdza się nie w chwili urodzenia, lecz później, na dalszych etapach rozwoju)

Inne współwystępujące z autyzmem zaburzenia: q Zaburzenia poznawcze, w tym: übrak zdolności do szybkiego przenoszenia uwagi z jednego bodźca na drugi übrak zdolności koncentracji uwagi ütrudność z przenoszeniem uwagi z osoby na przedmiot lub wydarzenie q Zaburzenia integracji sensorycznej (m. in. nadwrażliwość lub obniżona wrażliwość na hałas, dotyk, zapach i inne bodźce sensoryczne). q Problemy medyczne: üzaburzenia trawienne – reakcja na gluten i kazeinę üalergie i osłabiona odporność üpadaczka – 25 -30% osób z autyzmem

Niepełnosprawność intelektualna - nie więcej niż 2030% osób z autyzmem jest w normie intelektualnej. p Ø Pojawiają się istotne zmiany statystyczne 30 -40%. Agresja, autoagresja, czy zachowania niszczycielskie, ale nie należą one do kryteriów diagnostycznych - w całej populacji osób niepełnosprawnych umysłowo - od 7 do 12% p p Problemy z regulacją rytmu okołodobowego (z zasypianiem, ciągłością snu)

Autyzm a padaczka Współwystępowanie autyzmu i padaczki jest dość złożonym zagadnieniem. Padaczka występuje u dzieci ze zdiagnozowanym autyzmem częściej niż w populacji ogólnej. Na padaczkę choruje ogólnie ok. 2 -3% dzieci, szacuje się natomiast, że choruje na nią nawet 30 % dzieci z zaburzeniami ze spektrum autyzmu. Przyczyny zwiększonego ryzyka są obecnie przedmiotem badań. Postuluje się m. in. rolę wspólnych czynników genetycznych.

Koncepcje wyjaśniające przyczyny istoty autyzmu: 1/ Zaburzona teoria umysłu 2/ Słaba koherencja centralna - w normalnym systemie poznawczym wbudowana jest skłonność do spójnego ujmowania tak wielu bodźców, jak to jest możliwe i dokonywanie uogólnień w obrębie wielu kontekstów. Ta zdolność do koherencji jest osłabiona u dzieci z autyzmem. System przetwarzania u tych dzieci informacji cechuje wysoka dysfunkcjonalność. 3/ Nadwrażliwość lub wybiórcza niewrażliwość zmysłowa

Charakterystyka

Nieprawidłowości wzajemnych relacji społecznych: • Nieumiejętność nawiązywania i podtrzymywania kontaktu wzrokowego • Nieadekwatne do sytuacji: wyraz twarzy, postawa ciała i użycie gestów • Nieadekwatny rozwój związków rówieśniczych obejmujących podzielanie zainteresowań, czynności, emocji • Nieadekwatne reagowanie na emocje innych osób

• Zaburzona zdolność do monitorowania uwagi innej osoby • Zaburzone naśladowanie innych osób • Brak zainteresowania innymi ludźmi. • Brak spontanicznej potrzeby dzielenia z innymi radości, zainteresowań lub osiągnięć (dzielenie uwagi)

Przykłady • Nie reagowanie dziecka na wołanie po imieniu • Uciekanie wzrokiem, gdy rodzic staje naprzeciwko dziecka i mówi do niego • Reagowanie płaczem/smutną miną na ulubioną osobę/przedmiot • Napady śmiechu niezwiązane z sytuacją • Zdarza się reagowanie śmiechem na płacz innych osób • Brak zainteresowania czynnościami wykonywanymi przez rodziców np. naprawianie, malowanie, gotowanie itd. • Brak naśladowania zachowań innych osób

• Nie uśmiechanie się do ludzi • Nie wyciąganie rąk przez dziecko w oczekiwaniu na to, że ktoś je przytuli • Odsuwanie się od przytulającej dziecko osoby • Przytulanie się do obcych ludzi – traktowanie obcych jak znane osoby • Ignorowanie obecności ludzi • Nie rozumienie zasad zabawy lub gry, bawienie się obok • Szukanie kontaktu z osobami starszymi • Nie uspakajanie się, gdy dziecko jest brane przez matkę na ręce

Ograniczone, powtarzające się, stereotypowe wzorce zachowań, zainteresowań i aktywności • Zaabsorbowanie jednym lub kilkoma stereotypowymi lub ograniczonymi wzorcami zainteresowań, których intensywność lub przedmiot są nietypowe • Sztywne przywiązanie do specyficznych, niefunkcjonalnych zwyczajów lub rytuałów • Powtarzające się manieryzmy ruchowe i stymulacje dźwiękowe • Zachowania kompulsywne

• Trudności z dopasowywaniem się do nowych sytuacji • Trudności przy przejściach z jednego zajęcia w drugie • Nadmierna wrażliwość na niektóre dźwięki, zapachy, światło, dotyk • Zachowania autoagresywne, napady furii • Koncentracja na cząstkowych właściwościach przedmiotów

Przykłady • Wahadłowe kiwanie się, kołysanie się, podskakiwanie w miejscu, doznawanie wstrząsów, wirowanie w miejscu • Przysłuchiwanie się urządzeniom mechanicznym, zainteresowanie źródłami światła, przyglądanie się przedmiotom, fascynacja krawędziami • Częste wokalizacje i echolalie bez znaczenia komunikatywnego • Zachowania autoagresywne – dostarczanie sobie bólu (gryzienie się, drapanie, duszenie się, nakłuwanie ciała, szczypanie, uderzanie częściami ciała w przedmioty, uderzanie rękoma lub przedmiotami w różne części ciała)

Kompulsje, czyli przymus wykonywania niektórych czynności, np. : - każdorazowe zapalenie światła przy przechodzeniu obok włącznika - przystawanie na progu przy wchodzeniu do pomieszczeń - wkładanie do szuflady rzeczy z jednoczesnym dwukrotnym jej domknięciem - …!!!

Zaburzenia w komunikacji Poziom rozwoju mowy u osób z autyzmem jest bardzo zróżnicowany: - 1/3 osób z autyzmem nigdy nie nabywa języka werbalnego (jest funkcjonalnie niema); - część osób początkowo mówi (potrafi skonstruować zrozumiałą wypowiedź), a następnie staje się niema na wiele lat (regres), czasem do końca życia.

Pragmatyka czyli sztuka konwersacji Dziedzina ta dotyczy problemów z właściwym używaniem języka w kontekście społecznym (Baltaxe i in. 1995, Baron-Cohen 1988)

Bardzo mi pomogłaś. . . Tak. To bardzo miło z twojej strony. Wyśmienicie czytasz. Tak. Czy zawsze tak dobrze czytałaś? Tak. Czy pamiętasz, kiedy nauczyłaś się czytać? Nie. Mieszkasz w tym ładnym mieszkaniu na górze? Tak. .

- Jakie czasopisma oglądasz? - Twój styl, Zwierciadło - Ach tak, ja też je oglądam… - Czas iść do pracy

- Co robisz dla przyjemności? - Nic - A może robisz na drutach? - Tak - Albo oglądasz telewizję? - Tak - Jakie programy lubisz? - You can dance

Przykład ilustrujący kompetencje pragmatyczne Pytanie „czy możesz mi podać sól? ” zadaje się po to, aby poprosić o sól, a nie zaś po to, aby zasięgnąć informacji (na temat czyjejś zdolności do podania soli) – do zrozumienia tego nie są potrzebne kompetencje składniowe lub semantyczne, ale właśnie pragmatyczne.

W zwyczajnych, codziennych rozmowach jeden temat prowadzi do drugiego. Dzięki temu możemy zbudować bogaty obraz życia i postaw osoby nawet nam zupełnie obcej. Środkiem, który umożliwia dotarcie do tego bogactwa informacji jest język – ale nie dla osób z autyzmem. Powodów takiego stanu rzeczy jest wiele.

W książce „How Children Learn the Meanings of Words? ” (Jak dzieci uczą się znaczeń słów? ) Paul Bloom mówi o starej koncepcji, że brzmienie słowa musi zostać połączone z widokiem bodźca i że w pamięci powstają trwałe reprezentacje takich powiązań. Wg niego jednak to nie wystarcza – musiałoby bowiem często prowadzić do niepoprawnego wiązania znaczeń z brzmieniem, co w rzeczywistości zdarza się bardzo rzadko.

Doświadczenie Przypuśćmy, że gdy patrzysz na nowy, niezwykły przedmiot (czerwoną piłkę z żółtymi kolcami) pada nowe sztuczne słowo „fendel”. Czy odnosi się ono do całego przedmiotu, do żółtych kolców, czy może tylko do jednego konkretnego? Jeśli jednak podążymy za spojrzeniem osoby mówiącej i weźmiemy pod uwagę jej wcześniejszą wypowiedź (A teraz pokażę ci coś dziwnego) uzyskamy wskazówki na temat tego, co miała na myśli mówiąca osoba. Wszystko to rozegra się poza świadomością, a w zrozumieniu intencji osoby mówiącej ważną rolę odegra mechanizm mentalizowania.

Warunkiem przyswajania znaczeń słów jest w normalnym rozwoju zdolność śledzenia intencji osoby mówiącej. Dziecko normalnie rozwijające się uczy się nazwy przedmiotu, któremu poświęca uwagę osoba wypowiadająca jego nazwę. Nie łączy jej z dowolnym przedmiotem, który akurat w tym momencie jest w jego polu widzenia. Jest to druzgocący cios dla osób z autyzmem, gdyż nie ma wątpliwości, że osoby te mają poważne trudności ze śledzeniem stanów umysłowych innych ludzi.

Dzieci z autyzmem być może w ogóle nie zwracają uwagi na sytuacje, w których poświęcały czemuś uwagę wspólnie z inną osobą. Oznaczałoby to, że mają mniej okazji do tego, by się uczyć.

Cechy charakterystyczne języka osób z autyzmem Echolalie Skłonność do odwracania zaimków Niezwykła dosłowność słów Posługiwanie się językiem metaforycznym i tworzenie neologizmów Potwierdzanie przez powtarzanie Domaganie się stałych scenariuszy werbalnych Zaburzona prozodia mowa

Echolalie Wierne odtwarzanie wypowiedzi, często z zachowaniem prozodii. Występują u ¾ mówiących osób z autyzmem. Najczęściej obserwowane formy to natychmiastowa (bezpośrednia) lub odroczona.

Próby wyjaśnienia echolalii Wg Frith (1989) echolalia pokazuje, że dziecko skupia się na mowie wybiórczo i że jest w stanie wypowiedzieć usłyszane frazy pomijając interpretację wypowiedzianych słów w celu nadania im znaczenia. Pozwala by wiadomości „wchodziły i wychodziły” nie rozumiejąc ich przekazu – słaba koherencja centralna …

…dziecko skupia się wyłącznie na niewielkich fragmentach informacji, nie rozumie kontekstu i nie rozumie głębszych aspektów komunikacji ponieważ cierpi na braki w koherencji centralnej.

Czasem dziecko powtarza wiernie tylko słowa i frazy usłyszane w danej chwili (echolalia bezpośrednia), ale też przypomina je sobie, gdy styka się z jakimś aspektem wcześniejszej sytuacji, który jest wskazówką dla pamięci (echolalia odroczona). Wyrażenia takie zastępują zwykłe wypowiedzi formułowane w ramach codziennej komunikacji i mogą wówczas pełnić funkcję instrumentalną – przykład próśb: „czy chcesz ciastko? ” znaczy „chcę ciastko”

Zdaniem Attwood`a (1998) dziecku może się podobać brzmienie słów: wypowiada dźwięki, słowa lub frazy po to, by odczuć pewną słuchową i/lub dotykową przyjemność. Wtedy jednak pozbawione są całkowicie znaczenia (brak funkcji komunikacyjnej), są formami przeznaczonymi do zabawy „słuchowo-czuciowej”. Wydaje się, że wybierane są ze względu na swoją niezwykłą strukturę dźwiękową bądź uczucie, jakie powodują na języku. Ich dźwięk jest w umyśle przyjemnym odczuciem – stanowi formę stymulacji.

Echolia może być sposobem na zyskanie czasu (w przypadku opóźnionego przetwarzania) lub sposobem na wydobycie znaczenia z wypowiedzianych słów : „Rozumiałem tylko 5 -10% wypowiedzianych do mnie słów, dopóki ich nie powtórzyłem” (Williams 1999) Dzieci z autyzmem wydają się uczyć języka ucząc się wzorców echolalicznych na pamięć.

Badania wykazały, że echolalia nasila się, jeśli dziecko nie jest w stanie poradzić sobie z nadmiarem informacji, które muszą zostać przetworzone. Najprostszym sposobem jest wówczas skorzystanie z języka, który jest już w pamięci i powtórzenie wypowiedzenia. Jeśli wymagania dotyczące presji mówienia są mniejsze echolalia również się zmniejsza na korzyść bardziej spontanicznej mowy (Jordan, Powell 1995)

Nieprawidłowe użycie zaimków Wyjaśnienie proste Odwołuje się do zjawiska wiernego odroczonego powtarzania wypowiedzi powiązanej z podobną sytuacją: chłopiec mówiący „czy chcesz ciastko? ” w znaczeniu „chcę ciastko” papuguje zdanie często wypowiadane przez dorosłego, gdy ten dawał mu ciastko (nauczył się łączyć to konkretne zdanie z określonym zdarzeniem)

Nieprawidłowe użycie zaimków Wyjaśnienie złożone Jest związane z zagadnieniem funkcji deiktycznej (wskazującej) zaimków osobowych: użycie zaimków jest względne i zależy od tego, kto jest autorem wypowiedzi, a kto słuchaczem. Dzieci muszą nauczyć się, że nazwy jakich ono używa wcale nie muszą być takie same jak stosowane przez innych ludzi. Ojciec to dla dziecka tatuś, dla swojej żony to Krzysiu, dla listonosza – pan Kowalski, dla kolegów z pracy Krzychu, a dla babci dziecka – synek.

Ten problem dotyczy także innego rodzaju słów (to, tamto, tu, tam, wczoraj, dziś, jutro), które opisują przedmioty, ludzi lub sytuacje przez tylko pewien czas, a potem „przechodzą” na inne przedmioty, ludzi lub sytuacje. Dziecku z autyzmem trudno jest pojąć, dlaczego „dziś” staje się „wczoraj” bądź dlaczego z jego punktu widzenia zabawka jest „tu”, a zdaniem innych jest „tam”. Nazwa jest symbolem, który zależy nie tylko od osoby względem której jest stosowana, ale od osoby, która ją stosuje.

Nieprawidłowe użycie zaimków często występuje także u dzieci prawidłowo rozwijających się, nawet do piątego roku życia. Ten etap jednak mija, gdy dziecko zyska świadomość samego siebie i ćwiczy odpowiednie formy językowe w zabawach polegających na zamianie ról społecznych.

Niezwykła dosłowność słów Trudności ze zrozumieniem pragmatycznego aspektu języka: używają i interpretują język dosłownie skupiając się na znaczeniu słów, a nie na intencji. Nie rozumieją ironii, żartu, synonimów, idiomów i wyrażeń metaforycznych. Pytania interpretują dosłownie i szczerze na nie odpowiadają.

Niezwykła dosłowność słów „Autoportret”

Niezwykła dosłowność słów „Chodzić spać z kurami”

Posługiwanie się językiem metaforycznym i tworzenie neologizmów Dla osób z autyzmem pewne słowa mają prywatne znaczenie (inne niż wynikające z definicji) – mają sens, jeśli się zna ich pochodzenie. Są efektem uczenia się skojarzeniowego. Przykład. . .

Pewnego dnia, w trakcie gotowania, mama recytowała swojemu synowi wierszyk „Sroczka kaszkę warzyła, dzieci swoje karmiła…”. W pewnym momencie upuściła rondel. Od tego dnia synek skandował ten sam wierszyk, gdy tylko dostrzegł jakikolwiek przedmiot przypominający rondel.

Trwałe stosowanie wyrażeń o dziwnych idiosynkratycznych znaczeniach jest charakterystyczne dla dzieci z autyzmem, nie cechuje dzieci rozwijających się prawidłowo, dzieci z zaburzeniami rozwoju językowego (SLI) ani dzieci upośledzonych umysłowo.

Posługiwanie się językiem metaforycznym i tworzenie neologizmów wynika z ogólnych problemów z porozumiewaniem się: wypowiedzi o idiosynkratycznym znaczeniu świadczą o braku zainteresowania lub braku takiej potrzeby, by słuchacz dzielił z mówiącym szerszy kontekst interakcji, w której obie strony uczestniczą. Świadczą one o tym, że mówiący nie sprawdza, jak słuchacz rozumie jego wypowiedź, a zatem nie mentalizuje.

Potwierdzanie przez powtarzanie U dzieci z autyzmem występuje brak konceptu słowa „tak”. Następstwem jest potwierdzanie przez powtarzanie. Trudno jest zrozumieć i używać słowa „tak” - nie da się go opisać „czuciowo”

Domaganie się stałych scenariuszy werbalnych Zadawanie ciągle tych samych pytań i domaganie się tych samych odpowiedzi (zawsze takich samych, z tym samym szykiem zdania i taką samą intonacją wypowiedzi). Celem jest nie uzyskanie informacji, lecz by uzyskać przewidywalną reakcję, tj. upewnić się, że wszystko jest w porządku.

Zaburzona prozodia mowy Monotonny lub śpiewny głos – specyficzna intonacja Zaburzony rytm, tempo i płynność wypowiedzi Nieprawidłowe akcentowanie Zdarza się przechodzenie od szeptu do krzyku albo nagła zmiana tonu głosu z niskiego na wysoki

Źródłem problemów nie jest niemożność kontrolowania procesu mówienia, ale brak wiedzy o tym jak, kiedy i gdzie tę kontrolę stosować. U osób w normie rozwojowej taka decyzja zwykle wynika z intencji leżącej u podłoża komunikatu, nie jest podejmowana świadomie.

TYPOLOGIA DZIECI AUTYSTYCZNYCH – Propozycja Lorny Wing i Judith Gould (Element różnicujący - poziom rozwoju społecznego): ● osoby pełne rezerwy ponad 60% populacji osób z autyzmem aktywny dystans w stosunku do innych wycofywanie lub duży opór w kontaktach fizycznych traktowanie innych w sposób instrumentalny zdolności porozumiewania się bardzo zaburzone aż do całkowitego braku mowy słaby kontakt wzrokowy zabawa schematyczna, stereotypowa ograniczona aktywność ponad 80% z tej grupy to osoby z głębszym stopniem upośledzenia umysłowego

● osoby bierne brak dążenia do nawiązywania kontaktu z innymi ludźmi brak protestu i aktywnego przeciwdziałania, gdy inni zwracają się do nich sprawniejsza komunikacja (niż w grupie pierwszej) zabawa mniej schematyczna, ale brak w niej spontaniczności i pomysłowości ● osoby aktywne spontaniczne próby nawiązywania kontaktu, ale w sposób naiwny i mało skuteczny (bez uwzględnienia perspektywy rozmówcy) dosyć dobrze rozwinięte zdolności werbalne zabawy bardziej złożone i urozmaicone, ale nie pozbawione sztywności np. w ograniczonej tematyce zainteresowań

W autyzmie brak kontroli nad środkami wyrazu wypowiedzi, środkami konwersacyjnymi, jest konsekwencją tego samego głębszego zaburzenia, które tłumaczy wszystkie osobliwości językowe – braku zdolności do mentalizowania.

Autyzm a teoria umysłu Georges de la Tour, „Oszust z asem karo”, (francuski malarz epoki baroku)

Podczas odwiedzin mojego przyjaciela obserwowałem jego dwuletnie dziecko, które leżało twarzą do ziemi na środku dywanu w dużym pokoju. „Co on robi? ” spytałem. „Bawimy się w chowanego z Jasiem” - padła odpowiedź. „I on właśnie się schował. ”

W grupie trzylatków były urodziny. Mama jubilata przyniosła dla wszystkich tort, a pani przedszkolanka ustawiła dzieci w koło - tak, aby można było przywitać chłopca. Kiedy pojawił się główny zainteresowany, pani zaintonowała „ Sto lat”, a dzieci zaczęły śpiewać razem z nią. Jubilat wpadł w niemały popłoch, przeraził się tak bardzo, że nie był w stanie puścić maminego płaszcza. Zawstydzenie? Trema? Cóż - ostatecznie zdarza się każdemu. Najbardziej zastanawiające było jednak zachowanie innych dzieci. Te zdawały się w ogóle nie zwracać uwagi na panikę chłopca. Śpiewały sobie dalej w najlepsze, patrzyły na tort, zabawki, za okno, na sufit. . . Cały rytuał – pomimo „niedyspozycji” jubilata bez przeszkód dobrnął do końca. (Charaktery, lipiec 2006, Tomasz Kozłowski).

Te historyjki wyjaśniają, jak istotna jest prosta zdolność mentalna, którą dziecko wykształca zazwyczaj pomiędzy trzecim a czwartym rokiem życia. Zdolność tę psychologowie nazywają teorią umysłu (Theory of Mind). Jest to umiejętność pozwalająca na odczytywanie stanów umysłu innych ludzi oraz na ich podstawie przewidywania zachowania.

TERMINOLOGIA 1978 r. - David Premack, Guy Woodruff art. „Czy szympans ma teorię umysłu? ” 1995 r. - Simon Baron-Cohen: mind reading, mind blindness – użył do scharakteryzowania autyzmu

Teoria umysłu to wiedza o tym, że inni ludzie posiadają swój wewnętrzny świat myśli i uczuć, które pozostają niezależne od stanów umysłu innej osoby. Jest to umiejętność pozwalająca na odczytywanie stanów umysłu innych ludzi oraz na ich podstawie przewidywania ich zachowania.

Teoria umysłu Jest biologicznie zaprogramowaną predyspozycją. W chwili przyjścia na świat nikt jej nie posiada. Kształtuje się ona w sposób spontaniczny dopiero w wyniku rozwijania się mózgu dziecka.

Posiadanie teorii umysłu ułatwia dzieciom wyjaśnianie zauważanych wydarzeń (ludzkich działań) poprzez odwoływanie się do niezauważalnych sił (pragnień, przekonań itd. ). Jest to więc narzędzie pozwalające zrozumieć dlaczego ludzie zachowują się tak jak się zachowują.

Czytanie w myślach jest bez wątpienia najważniejszą umiejętnością potrzebną do pomyślnych kontaktów z innymi. Jak ważna, łatwo ocenić na przykładzie osób z autyzmem, którym brak takiej zdolności.

Moja matka wspomina, że kiedy podwoziła mnie do podstawówki, często zwracałam się do niej w popłochu i czegoś się domagałam, na przykład, pytałam: „Gdzie jest patelnia? ” Matka oczywiście nigdy wcześniej nie słyszała o sprawie i musiała zadać mi mnóstwo pytań, zanim wreszcie udawało jej się ustalić, że wszystkie dzieci poproszono o przyniesienie patelni. Nigdy nie przyszło mi do głowy, że aby mogła mi ją dać, muszę jej najpierw o tym powiedzieć. (U. Frith „Autyzm-wyjaśnienie tajemnicy, 2008).

Na podstawie przeglądu badań nad specyfiką rozwoju teorii umysłu u dzieci z autyzmem S. Baron-Cohen i J. Swettenham (za: Pisula 2000) opracowali listę problemów przejawianych przez nie w tym zakresie:

- Nie identyfikują obszaru oczu i twarzy jako ważnego źródła informacji na temat emocji, a także stanów umysłu - Nie tworzą wspólnego pola uwagi - Nie rozumieją stanu umysłu, jakim jest udawanie, nie potrafią udawać

- Nie radzą sobie z zadaniami, gdzie widzenie prowadzi do myślenia - Nie różnicują między tym, jak coś wygląda, a tym, czym w rzeczywistości jest - W mowie spontanicznej rzadko używają słów odnoszących się do stanu umysłu (myśleć, wyobrażać sobie, wiedzieć)

- Czasem rozumieją proste związki pomiędzy emocjami a wydarzeniami, ale nie rozumieją bardziej złożonych przyczyn emocji. - Nie rozumieją, na czym polegają intencje np. nie widzą różnicy między tym, że coś się stało przypadkiem, a tym, że ktoś to zrobił celowo oraz nie rozumieją, gdy ktoś je zwodzi, oszukuje, chce nimi manipulować.

- Nie są w stanie zrozumieć metafor, ironii (tego, co wykracza poza dosłowny komunikat) - Mają trudności z empatią, rozumieniem motywacji i przekonań własnych oraz innych osób.

Nieumiejętność odczytywania myśli, emocji i intencji innych osób sprawia, że zachowania otaczających ludzi są pozbawionym kontekstu niezrozumiałym zlepkiem słów i gestów. W tej sytuacji niemożliwym staje się przewidywanie działań innych osób.

Dla dzieci z autyzmem postępowanie innych osób może sprawiać wrażenie chaotycznego i pozbawionego sensu. Brak świadomości, że inni posiadają umysł, czyli, że myślą i czują, staje się przeszkodą w odczytywaniu uczuć innych ludzi i wnioskowaniu o czym dana osoba myśli.

Jak można dowieść brak teorii umysłu?

Zaadaptowana przez Simona Barona-Cohena metoda Wimmera i Pernera, tzw. test Sally-Ann Pytanie kontrolne “Gdzie JEST kulka? ” Pytanie testowe “Gdzie SALLY BĘDZIE SZUKAĆ KULKI, kiedy wróci? ” „Gdzie Sally SĄDZI, że jest schowana kulka? ” „Gdzie NAJPIERW będzie Sally szukać kulki? ”

Test zwodniczego pudełka

Test zwodniczego pudełka Pokazuje się badanemu pudełko od cukierków smarties i pyta, co w nim jest? Badany odpowiada zwykle, że cukierki smarties, jednak po otwarciu pudełka okazuje się, że jest w nim ołówek. Następnie zamyka się pudełko i pyta, co w nim jest? - badany odpowiada zwykle, że ołówek. Po tych pytaniach kontrolnych zadaje się pytanie testowe: „A przedtem myślałeś, że co jest w pudełku? ” Następnie prosimy dziecko o pokazanie pudełka osobie, która znajduje się w innym pomieszczeniu oraz pytamy: „Co powie. . . , że co jest w tym pudełku? ”

Przekazywanie informacji zgodnie ze stanem wiedzy… … swoim i innej osoby.

Trudności dzieci z autyzmem nie dotyczą wnioskowań ogóle, ale specyficznych wnioskowań na temat stanów umysłowych. Tezę tę obrazują między innymi następujące testy:

Historyjki obrazkowe dla behawiorystów, fizyków i psychologów

Historyjka mechanistyczna pozwala ocenić, jak dzieci rozumieją jej treść: Balon pękł, bo przekłuła go gałąź, Pękł przez drzewo. Zaliczona. Historyjka behawiorystyczna nie wymaga odwołania się do stanów umysłowych: Dziewczynka idzie do sklepu, żeby kupić słodycze. Płaci sprzedawcy i wychodzi ze słodyczami. Wyjaśnia zachowanie bez konieczności odwoływania się do stanów wewnętrznych innych osób. Zaliczona. Historyjka mentalistyczna jest wzorowana na teście Sally-Ann. Układa się w sensowną całość tylko wtedy, gdy przypiszemy bohaterowi pewien stan umysłu. Nie zaliczona!

Fałszywe fotografie Alan Leslie i Laila Thaiss Test potwierdza, że trudności dzieci z autyzmem nie dotyczą wnioskowań w ogóle, ale specyficznych wnioskowań na temat stanów umysłowych.

Do badania zdolności małych dzieci pojmowania różnych stanów umysłu wykorzystuje się różnorodne testy i historyjki dopasowane do ich zdolności rozumowania i reagowania (np. zwodnicze pudełko, test Sally-Ann, test preferencji, niedobra małpka). Harris, 1989 badał zdolność przyjmowania cudzej perspektywy na podstawie historyjek.

Była słonica Elli, która bardzo lubiła pić coca-colę a nie lubiła mleka. Kiedy pewnego dnia na spacerze zachciało jej się pić wróciła do domu, aby napić się swojego ulubionego napoju. Niestety pewna złośliwa małpka podczas nieobecności słonicy wylała całą ulubioną colę a na jej miejsce wlała mleko. Gdy słonica wróciła do domu małpa podała jej puszkę napełnioną nie lubianym mlekiem. Zapytano dzieci, jak się poczuje słonica, gdy odkryje prawdziwą zawartość puszki.

Starsze dzieci odpowiadały poprawnie, uwzględniały istniejące przekonanie Elli, że puszka zawiera colę i twierdziły, że ucieszyłaby się, że może ją wypić a zasmuciłaby się, gdyby spróbowała zawartości. Młodsze dzieci nie uwzględniały błędnych oczekiwań słonicy. Same wiedziały, co w rzeczywistości znajduje się w puszce i dlatego myślały, że Elli posiada tę samą wiedzę.

Nawet młodsze badane dzieci rozumiały pragnienia słonicy, wiedziały, że jej preferencje będą miały wpływ na jej reakcje, ale nie potrafiły wyzbyć się własnych poglądów. Uważały, że wszystko, co one same wiedzą wiadome też jest innym ludziom.

TYPOLOGIA DZIECI AUTYSTYCZNYCH – Propozycja Lorny Wing i Judith Gould (Element różnicujący - poziom rozwoju społecznego): ● osoby pełne rezerwy ponad 60% populacji osób z autyzmem aktywny dystans w stosunku do innych wycofywanie lub duży opór w kontaktach fizycznych traktowanie innych w sposób instrumentalny zdolności porozumiewania się bardzo zaburzone aż do całkowitego braku mowy słaby kontakt wzrokowy zabawa schematyczna, stereotypowa ograniczona aktywność ponad 80% z tej grupy to osoby z głębszym stopniem upośledzenia umysłowego

● osoby bierne brak dążenia do nawiązywania kontaktu z innymi ludźmi brak protestu i aktywnego przeciwdziałania, gdy inni zwracają się do nich sprawniejsza komunikacja (niż w grupie pierwszej) zabawa mniej schematyczna, ale brak w niej spontaniczności i pomysłowości ● osoby aktywne spontaniczne próby nawiązywania kontaktu, ale w sposób naiwny i mało skuteczny (bez uwzględnienia perspektywy rozmówcy) dosyć dobrze rozwinięte zdolności werbalne zabawy bardziej złożone i urozmaicone, ale nie pozbawione sztywności np. w ograniczonej tematyce zainteresowań

Autyzm a inne zaburzenia

Cechy występujące w innych zaburzeniach: Zaburzenia poznawcze (u dzieci z niepełnosprawnością intelektualną) Zaburzenia rozwoju mowy (afazja, n. i. ) Stymulacje

Autyzm a schizofrenia W obu: trwałe zaburzenia w sferze stosunków społecznych, niechęć do zmian w otoczeniu, zaburzenia mowy, niewłaściwe relacje emocjonalne. Różnice: q wiek występowania (autyzm przed 3 r. ż. , schizofrenia - 3 -12 r. ż. ) q powiązania rodzinne (częstsze w schizofrenii) q w autyzmie normalny lub szybszy rozwój fizyczny, a niższy poziom inteligencji q w autyzmie brak okresów normalnego funkcjonowania oraz brak możliwości rozwoju zaawansowanej mowy

Autyzm a inne zaburzenie rozwoju (nieokreślone inaczej) W obu: zaburzenia w zakresie zach. społecznych W obu są nieprawidłowości w rozwoju mowy, ale większe w autyzmie Inne zaburzenie rozwojowe: zwykle z zaburzeniem w rozwoju ruchowym

Autyzm a afazja rozwojowa W obu: znaczne zaburzenie rozwoju mowy (nawet brak mowy), echolalie, niewłaściwe używanie zaimków osobowych, zachowania rutynowe, trudności w rozumowaniu, problemy w zachowaniach społecznych (ale w afazji mniejsze niż trudności z mową). Dzieci z afazją zwykle: nawiązują kontakt wzrokowy, komunikują się za pomocą gestów, wyrażają emocje, bawią się w udawanie, mają wyższy poziom inteligencji.

Autyzm a niepełnosprawność intelektualna W obu: obniżone funkcjonowanie intelektualne, echolalie, stymulacje, zachowania niepożądane, zaburzenia koncentracji uwagi. U dzieci z n. i. : właściwe reakcje emocjonalne, zachowania społeczne, dążenie do komunikowania się z otoczeniem, opóźniony rozwój ruchowy, (generalnie - opóźniony rozwój wszystkich sfer) U dzieci z autyzmem: wysoki poziom pewnych umiejętności (np. percepcja wzrokowo – przestrzenna)

Podsumowanie Syndrom autyzmu jest kombinacją charakterystycznych cech behawioralnych, tj. związanych z zachowaniem. Do cech najczęściej związanych z autyzmem zaliczamy: deficyty w zachowaniach społecznych opóźnienia i deficyty w nabywaniu mowy i języka Sztywne wzorce zachowań, zainteresowań i aktywności Rozległe i głębokie deficyty w zachowaniach społecznych i emocjonalnych są głównymi znamionami autyzmu i mają pierwszorzędne znaczenie dla diagnozy Wymaganie niezmienności środowiska, pewne charakterystyczne cechy języka oraz bardzo nierówny profil w wielu sferach funkcjonowania również są specyficzne dla autyzmu

Percepcja zmysłowa jest wyraźnie zaburzona: zwykłe obrazy, dźwięki, zapachy, smaki, bodźce zmysłowe (dla większości normalne i niezauważalne) mogą wywoływać frustrację lub dotkliwy ból. Myślenie i język jest na poziomie konkretnym. Posługiwanie się językiem bardzo często sprawia trudność, ale wyższy jest poziom percepcji wzrokowej.

Autyzm może występować bez dodatkowych powikłań. Autyzm nie jest chorobą postępującą. U osób poddanych terapii obserwuje się poprawę w przystosowaniu oraz kompensację. Procesy uczenia się i adaptacji przebiegają aktywnie przez całe życie i w każdej chwili mogą prowadzić do zmian.

Dziękuję za uwagę! Małgorzata Marszałek