oprac Iwona Moejko FIKCJA LITERACKA wiat przedstawiony w

oprac. Iwona Możejko

FIKCJA LITERACKA Świat przedstawiony w dziele literackim jest tworem wykreowanym przez autora, mającym własną logikę i uporządkowanie. Może, ale nie musi, być zbudowany wg zasad prawdopodobieństwa, odnosić się do rzeczywistości. OBRAZOWOŚĆ Za pomocą słowa autor buduje określony obraz świata (obraz poetycki): - o. bezpośrednia – próba oddania za pomocą słowa wyobrażeń zmysłowych - o. pośrednie – wieloznaczność tekstu uzyskiwana przez metaforę Uporządkowanie tekstu na poziomie znaku UPORZĄDKOWANIE językowego, NADDANE np. uporządkowanie wyrazów, rytm, rymy, układ graficzny tekstu.

Genologia – dział poetyki zajmujący się rodzajami i gatunkami literackimi.

WYZNACZNIKI RODZAJOWE Kim jest osoba mówiąca w utworze (nadrzędna wobec innych)? Jak zbudowany jest świat przedstawiony? Jaki rodzaj wypowiedzi dominuje? W jaki sposób opisywany jest świat? Przykłady gatunków LIRYKA podmiot liryczny brak fabuły monolog liryczny świat jako wyraz uczuć, przeżyć i refleksji podmiotu lirycznego epigramat, fraszka, pieśń, hymn, sonet, oda, elegia, tren, sielanka

Osoba mówiąca w utworze – podmiot liryczny. ü fikcyjna osoba wypowiadająca swe przeżycia, doznania, refleksje, poglądy ü monolog podmiotu lirycznego jest subiektywny üstanowi ośrodek świata przedstawionego podmiot liryczny = autor Podmiot autorski – utożsamiony z autorem, lecz to również osoba fikcyjna, wykreowana.

RODZAJE PODMIOTU LIRYCZNEGO podmiot indywidualny podmiot zbiorowy wyraża świat uczuć, doznań jednostki przekazuje doświadczenia ogólne, dotyczące np. całego pokolenia LIRYKA OSOBISTA LIRYKA PODMIOTU ZBIOROWEGO (NIEOSOBISTA)

Liryka bezpośrednia – podmiot liryczny przedstawia swoje doznania w formie bezpośredniego monologu, mającego charakter wyznania. Charakterystyczne formy gramatyczne: ü zaimki rzeczowne: „ja”, „mój” ü czasowniki w pierwszej osobie, np. „mówię”, „piszę”

RODZAJE LIRYKI BEZPOŚREDNIEJ liryka osobista podmiot liryczny jest utożsamiany z autorem liryka maski podmiot przyjmuje postać osoby, rzeczy, zwierzęcia, rośliny, a wyrażone w wierszu treści można przypisać autorowi liryka roli podmiotu lirycznego nie można identyfikować z autorem; przyjmuje on rolę np. postaci historycznej,

Liryka osobista Moja piosnka Do kraju tego, gdzie kruszynę chleba Podnoszą z ziemi przez uszanowanie Dla darów Nieba…. Tęskno mi, Panie… (Cyprian Kamil Norwid)

Liryka maski Tarcza Prócz mnie – nie będziesz miał oblubienicy, Prócz mnie – nie ujmiesz innego zwierciadła, byś w nim się własnej odeśnił źrenicy, Do mosiężnego podobień widziadła. […] Rycerzu! Wiernym pozostań swej tarczy! Ja ci przechowam, odbite w mym łonie, Doliny, góry, jeziora, niebiosy […] (Bolesław Leśmian)

Liryka roli Monolog dla Kasandry To ja. Kasandra. A to jest moje miasto pod popiołem. A to jest moja laska i wstążki prorockie. A to jest moja głowa pełna wątpliwości. (Wisława Szymborska)

Liryka pośrednia – podmiot liryczny prowadzi bezosobową refleksję, jest ukryty za elementami świata przedstawionego. Charakterystyczne formy gramatyczne – zaimki i czasowniki w trzeciej osobie.

RODZAJE LIRYKI POŚREDNIEJ liryka opisowa liryka sytuacyjna subiektywna perspektywa „ja” ukryta jest w opisie jakichś przedmiotów rzeczywistości zewnętrznej, szczególnie pejzażu za pomocą środków narracyjnodramatycznych powołuje do istnienia sceny lub fabuły, w których podmiot liryczny bezpośrednio nie uczestniczy; obok „ja” lirycznego pojawia się

Liryka opisowa Zły pejzaż Brązowe świeżą orką pole Równo i płasko jak po stole Ucieka w przestrzeń nieruchomo. Ponad nim martwo się rozpina Powietrzna pustka szarosina, Którą z rozmachem przekreśla poziomo Kilka ciemniejszych, grubych smug. (Leopold Staff)

Liryka sytuacyjna Dusiołek Szedł po świecie Bajdała, Co go wiosna zagrzała – Oprócz siebie – wiódł szkapę, oprócz szkapy – wołu, Tyleż tędy, co wszędy, szedł z nimi pospołu. (Bolesław Leśmian)

Liryka inwokacyjna (apelu) – monolog liryczny konstruowany jest jako zwrot do odbiorcy (adresata). Adresatem wiersza może być osoba, zbiorowość lub pojęcie abstrakcyjne.

Liryka inwokacyjna Elegia o… (chłopcu polskim) Oddzielili cię, syneczku, od snów, co jak motyl drżą, haftowali ci, syneczku, smutne oczy rudą krwią, malowali krajobrazy w żółte ściegi pożóg, Wyszywali wisielcami drzew płynące morze. (Krzysztof Kamil Baczyński)

WYZNACZNIKI RODZAJOWE Kim jest osoba mówiąca w utworze (nadrzędna wobec innych)? Jak zbudowany jest świat przedstawiony? Jaki rodzaj wypowiedzi dominuje? W jaki sposób opisywany jest świat? Przykłady gatunków EPIKA narrator fabuła narracja świat pokazywany dwupłaszczyznowo; poprzez narratora i fabułę nowela, opowiadanie, powieść, epopeja, satyra, bajka, baśń, legenda

Osoba mówiąca w utworze – narrator. ü podmiot opowiadający dzieje określonych bohaterów ü pierwszoosobowy – należy do świata przedstawionego ü trzecioosobowy – znajduje się poza światem przedstawionym

Uproszczona typologia narratora: ü narrator wszechwiedzący – znajduje się na zewnątrz świata przedstawionego, ale wie o tym świecie wszystko, zna jego przeszłość, teraźniejszość i przyszłość, stosunki między bohaterami, przeżycia wewnętrzne bohaterów ü narrator należący do świata przedstawionego – opowiada o historii, w której uczestniczył, jego wiedza jest ograniczona ü narrator łączący te dwie funkcje – należy do świata przedstawionego, ale jest wszechwiedzący

Narrator wszechwiedzący Lalka W sercu gotowała mu się głucha wściekłość. Czuł, że jego ręce stają się jak żelazne sztaby, a ciało nabiera tak dziwnej tęgości, że chyba nie ma kuli, która by uderzywszy go nie odskoczyła. Przemknął mu przez głowę wyraz: śmierć, i na chwilę uśmiechnął się. Wiedział, że śmierć nie rzuca się na odważnych […] (Bolesław Prus)

Narrator należący do świata przedstawionego Widnokrąg Matka szła na przedzie, za nią ojciec, a na końcu ja. A choć najwięcej z nas trojga niosła, bo dwie ubite walizki, z trudem dotrzymywaliśmy jej kroku. Niby szliśmy w niewielkiej od nie odległości, lecz nie wiadomo kiedy o ten krok, dwa, trzy, dziesięć pozostawiała nas za sobą, a nieraz całkiem się od nas odrywała, że musiał ojciec wołać, żeby zwolniła, bo gdzie tak pędzi? (Wiesław Myśliwski)

Fabuła – układ zdarzeń w świecie przedstawionym. Rodzaje fabuły: ü epizodyczna ü jednowątkowa ü wielowątkowa

Narracja – wypowiedź monologowa prezentująca ciąg zdarzeń. Przyjmuje 2 formy: ü opowiadania o zdarzeniach (charakteryzuje się dynamicznością) ü opisu bohaterów, przestrzeni, sytuacji (charakteryzuje się statycznością)

WYZNACZNIKI RODZAJOWE Kim jest osoba mówiąca w utworze (nadrzędna wobec innych)? Jak zbudowany jest świat przedstawiony? Jaki rodzaj wypowiedzi dominuje? W jaki sposób opisywany jest świat? Przykłady gatunków DRAMAT brak nadrzędnego podmiotu akcja dialog świat ukazywany poprzez działania i zachowania bohaterów komedia, tragikomedia

Akcja – działania bohaterów. Główne fazy akcji: ü zawiązanie akcji ü rozwinięcie ü punkt kulminacyjny ü perypetia – pojawienie się w przebiegu akcji takich zdarzeń, które zdają się odmieniać przesądzone losy bohaterów ü rozwiązanie

Dialog – rozmowa co najmniej dwóch osób; wypowiedzenie kwestii bohaterów jest równoznaczne z jego czynem. Funkcje dialogu: ü informacyjna – wypowiedzi postaci powiadamiają o okolicznościach nie ukazanych na scenie ü fabularna – posuwanie wypadków do przodu ü charakteryzacyjna – pośrednie charakteryzowanie bohaterów