Economie een inleiding Hoofdstuk 10 Monopolie S COSAERT

Economie, een inleiding Hoofdstuk 10 Monopolie © S. COSAERT, A. DECOSTER & T. PROOST UNIVERSITAIRE PERS LEUVEN

Inhoud 1. Monopolie: definitie en oorzaken Technologische belemmeringen 1. 2 Wettelijke belemmeringen 1. 3 Strategisch gedrag van de monopolist 1. 1 De outputkeuze van de monopolist in geval van uniforme prijzen 3. Prijsdiscriminatie 2. Perfecte prijsdiscriminatie 3. 2 Prijsdiscriminatie door marktsegmentatie 3. 3 Prijsdiscriminatie door zelfselectie 3. 1 Economie, een inleiding 2017 10 – Monopolie André Decoster & Erwin Ooghe (red. ) Universitaire Pers Leuven 2/32

Inhoud 4. Koppelverkoop en tweedelig tarief Koppelverkoop 4. 2 Tweedelig tarief 4. 1 5. Marktmacht: wat zeggen de cijfers? Economie, een inleiding 2017 10 – Monopolie André Decoster & Erwin Ooghe (red. ) Universitaire Pers Leuven 3/32

1. Monopolie: definitie en oorzaken Een aanbieder bevoorraadt volledige markt met product waarvoor geen substituten bestaan § Discussie over invulling begrip ‘monopolie’ § • Dominante positie mag • Misbruiken dominante positie niet § Vb. Google § Weinig voorkomende marktvorm. Toch relevant • Toetssteen • Strategische ondernemingsbeslissingen analyseren § Vb. marktmacht bij telefoniediensten § Winst en verlies zijn ook hier prikkels om toe te treden of markt te verlaten • Belemmeringen zorgen ervoor dat bedrijven niet kunnen of willen toetreden tot de markt Economie, een inleiding 2017 10 – Monopolie André Decoster & Erwin Ooghe (red. ) Universitaire Pers Leuven 4/32

1. Monopolie: definitie en oorzaken Technologische belemmeringen 1. 2 Wettelijke belemmeringen 1. 3 Strategisch gedrag van de monopolist 1. 1 Economie, een inleiding 2017 10 – Monopolie André Decoster & Erwin Ooghe (red. ) Universitaire Pers Leuven 5/32

1. 1 Technologische belemmeringen Schaalvoordelen en natuurlijke monopolies § Schaalvoordelen (of toenemende schaalopbrengsten): gemiddelde kosten dalen met productie • Productie is niet efficiënt zodra meer dan 1 onderneming actief is een markt met schaalvoordelen § § § 1 bedrijf kan goed of dienst voorzien aan lagere totale kosten dan 2 Bv. drinkwater, gas, elektriciteit, …: hoge vaste kosten Leidt tot natuurlijk monopolie • Kostenvoordelen verhinderen op ‘natuurlijke manier’ toetreding • Dynamisch: ‘learning-by-doing’ Netwerkexternaliteiten § Vraagzijde van de markt • Consumenten ervaren positieve effecten naarmate meer consumenten zelfde product gebruiken (bv. Facebook) Economie, een inleiding 2017 10 – Monopolie André Decoster & Erwin Ooghe (red. ) Universitaire Pers Leuven 6/32

Figuur 10. 1: een natuurlijk monopolie GK, MK GK (q*) GK (2 q*) GK MK 0 Economie, een inleiding 2017 q* 10 – Monopolie 2 q* q André Decoster & Erwin Ooghe (red. ) Universitaire Pers Leuven 7/32

1. 1 Technologische belemmeringen Exclusief gebruiksrecht van productiefactoren § Eigenaar van schaarse grondstof • Bv. monopolist in aluminiumproductie door alle reserves bauxiet te bezitten Technologische kennis § Unieke, niet-imiteerbare kennis • Bv. formule Coca-Cola • Bv. bouw kerncentrales of vliegtuigen Economie, een inleiding 2017 10 – Monopolie André Decoster & Erwin Ooghe (red. ) Universitaire Pers Leuven 8/32

1. Monopolie: definitie en oorzaken Technologische belemmeringen 1. 2 Wettelijke belemmeringen 1. 3 Strategisch gedrag van de monopolist 1. 1 Economie, een inleiding 2017 10 – Monopolie André Decoster & Erwin Ooghe (red. ) Universitaire Pers Leuven 9/32

1. 2 Wettelijke belemmeringen § Vele vormen • Reizigersvervoer NMBS • Licenties voor bepaalde activiteiten § Radiofrequenties § Apothekers • Hoge opzegvergoedingen • Octrooien § Stimuleren van onderzoek en ontwikkeling § Bv. Rank Xerox Economie, een inleiding 2017 10 – Monopolie André Decoster & Erwin Ooghe (red. ) Universitaire Pers Leuven 10/32

1. Monopolie: definitie en oorzaken Technologische belemmeringen 1. 2 Wettelijke belemmeringen 1. 3 Strategisch gedrag van de monopolist 1. 1 Economie, een inleiding 2017 10 – Monopolie André Decoster & Erwin Ooghe (red. ) Universitaire Pers Leuven 11/32

1. 3 Strategisch gedrag van de monopolist § Toetreding van concurrenten bemoeilijken, of kostelijke zaak van maken • Bv. Dreigen met dure rechtszaken • Bv. Dure advertentiecampagnes § Onderscheid tussen niet willen en niet kunnen beconcurreren van monopolist Economie, een inleiding 2017 10 – Monopolie André Decoster & Erwin Ooghe (red. ) Universitaire Pers Leuven 12/32

2. De outputkeuze van de monopolist in geval van uniforme prijzen § Voorbeeld Output- en sluitingsregel gelden ook voor monopolist § Verschil tussen monopolie en volmaakte mededinging § • Geen aanbodscurve: prijszetter; bepaalt zelf prijs en hoeveelheid • Prijs steeds hoger dan marginale kosten • Aangeboden hoeveelheid kleiner • Steeds op elastische deel van vraagcurve Economie, een inleiding 2017 10 – Monopolie André Decoster & Erwin Ooghe (red. ) Universitaire Pers Leuven 13/32

Figuur 10. 2: de winstmaximaliserende outputkeuze voor de monopolist bij uniforme prijzen p, kosten, opbrengsten 6 p. M = 4 MK LT = GK LT = c E 2 MO 0 Economie, een inleiding 2017 200 = q. M 10 – Monopolie V = GO 300 400 600 q André Decoster & Erwin Ooghe (red. ) Universitaire Pers Leuven 14/32

3. Prijsdiscriminatie Perfecte prijsdiscriminatie 3. 2 Prijsdiscriminatie door marktsegmentatie 3. 3 Prijsdiscriminatie door zelfselectie 3. 1 Economie, een inleiding 2017 10 – Monopolie André Decoster & Erwin Ooghe (red. ) Universitaire Pers Leuven 15/32

3. 1 Perfecte prijsdiscriminatie § Iedere consument betaalt exact zijn bereidheid tot betalen • Prijzen langs de vraagcurve § Winstmaximaliserende output • Snijpunt van vraag- en aanbodcurve • Aanbod valt samen met evenwichtshoeveelheid onder volmaakte mededinging § Komt zelden voor: BTB vaak niet bekend • Andere strategieën om winst te vergroten § Marktsegmentatie § Zelfselectie Economie, een inleiding 2017 10 – Monopolie André Decoster & Erwin Ooghe (red. ) Universitaire Pers Leuven 16/32

Figuur 10. 3: perfecte prijsdiscriminatie p, kosten, opbrengsten C E A MK LT = GK LT = c V = GO = MO 0 Economie, een inleiding 2017 q M = 400 10 – Monopolie 600 q André Decoster & Erwin Ooghe (red. ) Universitaire Pers Leuven 17/32

3. Prijsdiscriminatie Perfecte prijsdiscriminatie 3. 2 Prijsdiscriminatie door marktsegmentatie 3. 3 Prijsdiscriminatie door zelfselectie 3. 1 Economie, een inleiding 2017 10 – Monopolie André Decoster & Erwin Ooghe (red. ) Universitaire Pers Leuven 18/32

3. 2 Prijsdiscriminatie door marktsegmentatie § Marktsegmentatie doet winst stijgen • Blijft wel kleiner dan onder perfecte prijsdiscriminatie § Bv. bioscoopuitbater: twee deelmarkten • Jongeren • Ouderen • Winst slechts maximaal § als in elke deelmarkt § MO in beide deelmarkten gelijk zijn • Gelijkheid van MO kan niet zolang zelfde prijs geldt voor beiden § Prijs differentiëren § Hoge prijs in markt met inelastische vraag (volwassenen) § Lage prijs in markt met elastische vraag (jongeren) • Voorwaarde: onmogelijkheid tot doorverkoop Economie, een inleiding 2017 10 – Monopolie André Decoster & Erwin Ooghe (red. ) Universitaire Pers Leuven 19/32

Figuur 10. 4: marktsegmentatie (a) jongeren (b) volwassenen ticketprijs p. V EV EJ p. J MK LT MO J 0 q. J Economie, een inleiding 2017 V J = GO J bioscooptickets 10 – Monopolie MK LT MO V 0 q. V V V = GO V bioscooptickets André Decoster & Erwin Ooghe (red. ) Universitaire Pers Leuven 20/32

3. Prijsdiscriminatie Perfecte prijsdiscriminatie 3. 2 Prijsdiscriminatie door marktsegmentatie 3. 3 Prijsdiscriminatie door zelfselectie 3. 1 Economie, een inleiding 2017 10 – Monopolie André Decoster & Erwin Ooghe (red. ) Universitaire Pers Leuven 21/32

3. 3 Prijsdiscriminatie door zelfselectie § Bv. vakantiehuisje tijdens verlengd weekend verhuren aan hogere prijs • Werkenden betalen hogere prijs • Niet-werkenden kiezen vanzelf andere weekends met lagere prijs § Intertemporele prijsdiscriminatie • Bv. solden: steunt op ongeduld en risico-aversie § Objectieve technologische verschillen of optreden overheid • Bv. goedkopere benzinemotor en duurdere dieselmotor Economie, een inleiding 2017 10 – Monopolie André Decoster & Erwin Ooghe (red. ) Universitaire Pers Leuven 22/32

4. Koppelverkoop en tweedelig tarief Koppelverkoop 4. 2 Tweedelig tarief 4. 1 Economie, een inleiding 2017 10 – Monopolie André Decoster & Erwin Ooghe (red. ) Universitaire Pers Leuven 23/32

4. 1 Koppelverkoop § 2 consumenten • Bereidheid tot betalen invers gecorreleerd § 2 producten • Mobiele telefonie (MOB) • Video on Demand (VOD) • Gemiddelde en marginale kosten zijn constant § Niet-bundelen • winst = 2 x 32 = 64 § Bundelen • winst = 2 x 36 = 72 • Monopolist haalt volledige surplus binnen Economie, een inleiding 2017 10 – Monopolie André Decoster & Erwin Ooghe (red. ) Universitaire Pers Leuven 24/32

Tabel 10. 1: bereidheid tot betalen voor 2 consumenten en 2 diensten consument 1 consument 2 MOB 20 16 VOB 16 20 bundel 36 36 Economie, een inleiding 2017 10 – Monopolie André Decoster & Erwin Ooghe (red. ) Universitaire Pers Leuven 25/32

4. Koppelverkoop en tweedelig tarief Koppelverkoop 4. 2 Tweedelig tarief 4. 1 Economie, een inleiding 2017 10 – Monopolie André Decoster & Erwin Ooghe (red. ) Universitaire Pers Leuven 26/32

4. 2 Tweedelig tarief § Verschillende prijzen voor verschillende onderdelen van goed • Bv. pretparken • Bv. scheermesjes (met afzonderlijke prijs voor scheermeshouder en –mesjes) § Illustratie: monopolist van fuiven • Monopolieprijs van 4 euro per bonnetje of toegangsprijs? § Hoeveel kan toegangsprijs maximaal zijn? • Bij monopolieprijs van 4 euro is consumentensurplus = ABC § Toegangsprijs kan maximaal 5 euro zijn § Iedereen indifferent tussen bijwonen fuif of niet § Winst organisator is winst op drank en totale toegang • Bij lagere prijs per bonnetje van 3 euro § Kan toegangsprijs (11, 25 euro) en winst verhogen • Maximale winst bij 2 euro per bonnetje § Geen winst op drank, maar komt volledig van toegangsprijs (20 euro) Economie, een inleiding 2017 10 – Monopolie André Decoster & Erwin Ooghe (red. ) Universitaire Pers Leuven 27/32

Figuur 10. 5: tweedelig tarief p, kosten, opbrengsten 6 € 5 A p. M = 4 = C B p, kosten, opbrengsten A 6 € 11, 25 T W 2 T E MO 0 5 15 Economie, een inleiding 2017 200 = q. M 300 10 – Monopolie PM = 3 = C MK LT = GK LT = c 2 V = GO 400 B 600 0 15 7, 5 bonnetje MK LT = GK LT = c W MO 300 = q. M V = GO 400 André Decoster & Erwin Ooghe (red. ) Universitaire Pers Leuven 600 bonnetje 28/32

5. Marktmacht: wat zeggen de cijfers? § C 4: omzet van vier grootste bedrijven in totale omzet sector • Hoe hoger C 4, hoe hoger concentratie • Verticale as: cijfer voor 2012 • Horizontale as: cijfer voor 1997 • Vaststellingen § Concentratie in de sectoren is persistent § Tendens tot toename van concentratie § In subsectoren is concentratie veel meer uitgesproken • The Economist (2016): 900 subsectoren tussen 1997 en 2012 § Gewogen gemiddelde van top vier steeg van 26% naar 32% § 1/10 vd activiteit in sectoren waar topbedrijven 2/3 vd omzet vertegenwoordigen Economie, een inleiding 2017 10 – Monopolie André Decoster & Erwin Ooghe (red. ) Universitaire Pers Leuven 29/32

Figuur 10. 6: marktaandeel van de vier grootste Amerikaanse bedrijven per sector (% van de totale omzet) 30 informatie* 25 2012 20 transport en opslag nutsbedrijven 15 kleinhandel voedingsindustrie machinebouw financiën 10 computerbouw & elektronica afval onderwijs vastgoed groothandel 5 wetenschap & horeca gezondheid technologie kunst en ontspanning andere 45° 0 5 10 15 1997 20 25 30 Bron: www. census. gov (geraadpleegd op 26 -4 -2017). Noot (*) cijfer van 2002. Economie, een inleiding 2017 10 – Monopolie André Decoster & Erwin Ooghe (red. ) Universitaire Pers Leuven 30/32

5. Marktmacht: wat zeggen de cijfers? Aantal toetreders daalt § Recordbedragen voor fusies en overnames § • Jaarlijkse aantal fusies en overnames 2 x hoger dan in jaren 1990 • Consolidatiegolf § Winsten naar historische normen heel hoog • Stiglitz: ‘persistentie van monopoliewinsten’ § Marktmacht van dominante spelers nam ontegensprekelijk toe • Van monopolies is in meeste bedrijfstakken echter geen sprake • Eerder handvol dominante bedrijven die markt verdelen: oligopolie Economie, een inleiding 2017 10 – Monopolie André Decoster & Erwin Ooghe (red. ) Universitaire Pers Leuven 31/32

Figuur 10. 7: evolutie van de C 4 in Amerikaanse bedrijfsleven (in % van omzet) C 4 (in %) 44 C 4 van maakindustrie 40 36 32 C 4 van kleinhandel C 4 van groothandel 28 24 20 16 C 4 van diensten 12 8 1980 1990 2000 2010 Bron: Autor, D. , Dorn, D. , Katz, L. , Patterson, C. , Van Reenen, J. (2017). Concentrating on the Fall of the Labor Share. American Economic Review: Papers & Proceedings , 107(5), 180 -185, figure 1. Noot: de berekeningswijze en de definiëring van de sectoren zijn anders dan in figuur 10. 6. Daardoor kan het zijn dat de C 4 voor sommige sectoren verschilt. Economie, een inleiding 2017 10 – Monopolie André Decoster & Erwin Ooghe (red. ) Universitaire Pers Leuven 32/32