TRKENN YAPISI TRKEDE VURGU VE EZG 24 10

TÜRKÇENİN YAPISI TÜRKÇEDE VURGU VE EZGİ 24. 10. 2016 1

1. Vurgu 2. Sözcük Vurgusu 2. 1 Son-Seslem Vurgusu 2. 2 Kuraldışı Vurgulama 2. 3 Tamlama Vurgusu 2. 3. 1 Ad Tamlamaları 2. 3. 2 Eylem Tamlamaları 2

3. Sözdizimsel Vurgu 3. 1 Öbek Vurgusu 3. 1. 1 Ad Öbekleri 3. 1. 2 Eylem Öbeği 3. 1. 3 Niteleyici Öbeği 3. 1. 4 İlgeç Öbeği 3

3. 2 Sözce Vurgusu 3. 2. 1 Düz Tümce Vurgusu 3. 2. 2 Evet-Hayır Soruları 3. 2. 3 Soru-Sözcüklü Soru Vurgusu 4

1. Vurgu • Birincil vurgu • Zayıf vurgu Örnek: kadar ka: zayıf vurgu dar: birincil vurgu • Üçüncül vurgu Örnek:

Vurgu farkının anlam farkı yarattığı durumlar: • Aynı sesbirimleri içeren cins adlar ve yer adları • Aynı sesbirimleri içeren kök sözcükler ve vurgusuz soneklerle oluşturulmuş sözcükler 6

Örnek: 7

Örnek: 8

2. Sözcük Vurgusu 2. 1 Son-Seslem Vurgusu a) Kök-sözcükler: Birincil vurgunun son seslemde bulunduğu kök sözcük kümeleri şunlardır; (i) Tek seslemli sözcükler Örnek: 9

(ii) Çift seslemli sözcükler Örnek: (iii) Çok seslemli sözcükler Örnek: 10

b) Sonekli sözcükler (i) Vurgulu Sonekler Örnek: 11

• Birden fazla vurgulu sonek alan sözcükler: Örnek: 12

• Birincil vurgusu son seslemde olmayan vurgulu ek alan sözcükler: Örnek: 13

• et- yardımcı eylemiyle türetilmiş eylemlere {-Ár} ve [-Dĺ} zaman/görünüş eklerinin eklenmesi: Örnek: 14

(ii) Vurgusuz Sonekler • Birincil vurgunun yeri sonekin niteliğine göre belirlenir. Örnek: 15

• Vurgusuz sonek eklenmesiyle birincil vurgunun yeri eklendiği sözcüğün vurgu düzenine göre belirlendiği durumlar: Örnek: 16

Örnek: 17

Örnek: 18

Örnek: {Ár} {-ken} kóş+ár+ken→ ko+şár+ken • Birden fazla vurgusuz ek eklendiği durumda; Örnek: {Ár} {-ken} {-m. I} kóş+ár+ken+mi → koş-ár-ken mi 19

Örnek: {-r. A} 20

Örnek: 21

2. 2 Kuraldışı Vurgulama Bu durum soru sözcüklerinde, türetmelerde, yer adları ve bazı alıntı sözcüklerde görülür. a. Soru sözcükleri Násıl, nére-ye/-de/den, hángi Örnek: nére-yi/-ye/-den *nere-yí/-yé/-dén né- ne-yí/-yé/-dén *né-yi/-ye/-den kim-í/-é/-dén *kím-i/-e/-den 22

Örnek: {-(y)l. A} Kím-le Né-yle *kim-lé *ne-ylé hángi herhángi *herhangí b. Zaman belirteçleri yarın→yárın şimdi →şímdi yarın[yarın] [ya: rın] c. Türetmeler Sözcük içi vurgulama örüntüsünü etkileyen türetmeler ikileme, küçültme ve ekleme ile türetilen niteleyici ve belirteçlerde görülür. 23

(i) İkilemeler Birincil vurgu türetilmiş sözcüğün ilk seslemi olan önektedir. Sözcük kökünün ilk seslemindeki ünlü, ve varsa ilk ünsüz ikilenir ve sözcük kökü ile arasına /p. m. r. s/ seslerinden biri yerleştirilir. Örnek: 24

(ii) Türetilmiş belirteçler Örnek: {-en} tamám+{-en} tamámen nispét+{-en} níspeten • Sözcüğün son sesleminden bir önceki seslemi ünlü ile bitiyorsa sözcük açık seslemdir. • Sözcüğün son sesleminden bir önceki seslemi ünsüz ile bitiyorsa sözcük kapalı seslemdir. 25

(iii) Küçültmeler Örnek: miník + {-CIK} míni-cik ufák + {-CIK} úfacık küçǘk+ {-CIK} kǘçücük • Birincil vurgu bu niteleyici köklerde son seslemde görülürken {-CIK} küçültme soneki eklendiğinde birincil vurgu ilk sesleme geçti. 26

Örnek: Ayşé + {-CIK} Ayşecík Murát + {-CIK} Muratçík kedí + {-CIK} kedicík • {-CIK} küçültme soneki bu adlara eklendiğinde birincil vurgu kök-adda son seslemdeyken türetimden sonra son seslem olan {-CIK} sonekine geçti. 27

Örnek: +{-CIK} +{-(y)Á} Ayşé + {-CIK} Ayşecík +{-(y)Á} Ayşecík’é Murát + {-CIK} Muratçík +{-(y)Á} Muratçík’ á kedí + {-CIK} kedicík +{-(y)Á} kedicíğé • Türetilmiş bu sözcüklere vurgulu son ek geldiğinde birincil vurgu soneke geldi. 28

• {-CIK} küçültme soneki sonseslem ilkesine uymayan bir kök-ada eklenirse vurgu yer değiştirmez. Örnek: papátya+ {-CIK} → papátyacık kerténkele+ {-CIK} → kerténkelecik • Bu sözcüklere vurgulu sonek eklendiğinde de birincil vurgu yer değiştirmez. Örnek: papátyacığa kerténkeleciğe 29

(iv) Yer adları Yer adı Cins ad Áğrı ağrí Bébek bebék Órdu ordú 30

• İkiden fazla seslemli yer adlarında vurgunun yeri sözcüğün son sesleminden önce gelen seslemin açık yada kapalı olmasına göre belirlenir. Örnek: Yer adı Cins ad Armútlu armutlú Ovácık ovacík Kὄyceğiz köyceğíz • Yer adlarına durum ekleri eklendiğinde birincil vurgu yer değiştirmez. Örnek: Armútlu’da, Kὄyceğiz’de. 31

ç. Alıntı sözcükler (i) Vurgu örüntüsünü değiştirmeyen sözcükler a. Kaynak dilde birincil vurgusu son seslemde bulunanlar

-(y)I durum eki eklendiğinde 33

b. Kaynak dilde ve Türkçede birincil vurgusu ilk seslemde bulunanlar -(y)I ve –(y)A eklendiğinde oluşan iki farklı seslem örüntüsü 34

(-DA) ve (-DAN) eklendiğinde oluşan seslem örüntüsü 35

(ii) Vurgu örüntüsünü değiştiren sözcükler a. Kaynak dilde vurgusu son seslemden başka bir seslemde olup Türkçede son seslemde gerçekleşenler -(y)I durum eki eklendiğinde oluşan seslem örüntüsü 36

b. Kaynak dilde birincil vurgusu son seslemde olmasına rağmen Türkçede son seslemden bir öncekine kaymış olan alıntı sözcükler b. a İki seslemli alıntı sözcükler -(y)I durum eki eklendiğinde oluşan iki farklı seslem örüntüsü 37

(-DA) ve(-DAN) eklendiğinde oluşan seslem örüntüsü 38

(ii) İkiden fazla seslemli sözcükler (iia) Birincil vurgusu son seslemden bir önceki seslemde gerçekleşenler -(y)I durum eki eklendiğinde oluşan seslem örüntüsü (iib) Vurgusu son seslemden bir öncekine kaymış olanlar 39

(iii) Kaynak dilde vurgusu her iki seslemde de gerçekleşen ancak Türkçede vurgunun değiştiği sözcükler 40

(-DA) ve(-DAN) eklendiğinde oluşan seslem örüntüsü • Perde sözcüğüne eklendiğinde • Badem sözcüğüne eklendiğinde 41

2. 3 TAMLAMA VURGUSU 2. 3. 1 Ad Tamlamaları 2. 3. 1. 1 Bileşik sözcük vurgusu -(y)I veya (-DA) durum eki aldığında oluşan seslem örüntüsü 42

2. 3. 1. 2 Tamlama Vurgusu -(y)I, (-DA) ve (-DAN) durum eki aldığında oluşan seslem örüntüsü 43

• Aynı ses birimden oluşan kök-sözcük ve tamlamalar • Son seslem vurgusu kuralına uygun olarak durum eki eklendiğinde 44

2. 3. 1. 3 Eksiz Ad Tamlaması -(y)I ve (-DA) durum eki eklendiğinde oluşan seslem örüntüsü 45

• Aynı sesbirimlerden oluşan kök-sözcükler ve eksiz tamlamalar vurgu örüntüsü • (-DA) durum eki eklendiğinde oluşan seslem örüntüsü 46

2. 3. 2 EYLEM TAMLAMALARI Et- yardımcı fiili ile oluşturulan türetilmiş eylemler, bileşik eylemler ve eylem tamlamaları olarak iki gruptan oluşur. 2. 3. 2. 1 Bileşik Eylemler (-Ir) ve (-m. Iş) gibi durum ekleri eklendiğinde oluşan seslem örüntüsü 47

2. 3. 2. 2 Eylem Tamlamaları • Bileşik eylem gözet- ile göz et arasındaki vurgu farkı 48

• (-Ir) ve (-m. Iş) gibi vurgulu çekim ekleri eklendiğinde oluşan seslem örüntüsü 49

3. Sözdizimsel Vurgu Bir öbeği oluşturan sözcüklerden birincil vurgusunu koruyan öğe, öbek vurgusunu taşır. Bir tümceyi oluşturan öbeklerden birincil vurgusunu koruyan öbek, tümce vurgusunu taşır. 50

3. 1 Öbek Vurgusu 3. 1. 1 Ad Öbekleri 3. 1. 1. 1 Vurgu örüntüsü Öğelerin odaklanmamış, yansız, tüm öğeleri bulunan bir ad öbeğinde, birincil vurgu addan hemen önce gelen öğe olan tümleç üzerinde gerçekleşir. Örnek [Zeynep-in [ yeni [di lbilim kitabı]]] 51

Birincil vurgunun başka bir öğe üzerinde gerçekleşmesi, o öğenin odaklandığını gösterir. Örnek; Odaklanmış tamlayan: [Zeynep-i n [yeni [dilbilim kitabı]]] (Aylin’in değil) Odaklanmış niteleyici: [Zeynep-in [yeni [di lbilim kitabı]]] Odaklanmış baş: [Zeynep-in [yeni [dilbilim kitabı ]]] 52

Birden fazla niteleyici bulunan ad öbeklerinde, birincil vurgunun niteleyicilerden yalnız birinin üstünde gerçekleşmesi, o niteleyicinin odaklandığını gösterir. Örnek [Zeynep-in [yeni [kalı n [dilbilim kitabı]]]] (yeni ince dilbilim kitabı değil) [Zeynep-in [yeni [ kalın [dilbilim kitabı]]]] (eski kalın dilbilim kitabı değil) 53

3. 1. 1. 2 Eşsesli sözcük ve ad öbeği vurgusu • Aynı sesbirimlerden oluşan sözcükler ve ad öbekleri • Aynı sesbirimlerden oluşan bileşik adlar ve ad öbekleri • Ad öbekleri ile tamlama yapıları 54

3. 1. 2 Eylem Öbeği • Bu yapılarda birincil vurgunun belirtilen öğelerden başka bir öğe üzerinde gerçekleşmesi, o öğenin odaklaşmış olduğunu belirtir. Örnek; Odaklanmış eylem: [Kitap oku’]-r-um (yazmam) [Hızlı ko’ş]-ar-ım (yüzmem) [Hergü’n oku]-r-um (yalnız bugün değil) 55

3. 1. 3 Niteleyici Öbeği • Niteleyici öbeğinde; [ço’k büyük] [oldu’kça zor] • Niteleyici öbeklerinde birincil vurgunun baş öğenin üzerinde gerçekleşmesi, bu öğenin odaklanmış olduğunu belirtir. [çok büyü’k] (küçük değil) [oldukça zo’r] (kolay değil) 56

3. 1. 4 İlgeç Öbeği • İlgeç öbeğinde; [Berna’ için] [Çocuklara’ göre] • İlgeç tümlecinin nitelenmiş bir ad öbeği olduğu durumlarda, birincil vurgu ad öbeğinin niteleyicisi üzerindedir. [[akıllı’ çocuklara] göre] • Vurgunun ad öbeğinin başı olan çocuklara geçmesi, o öğenin odaklanmış olduğunu belirtir. [[akıllı’ çocuklara] göre] (akıllı büyüklere göre değil) 57

3. 2 Sözce Vurgusu Yapıyı oluşturan sözcüklerden hangisinin sözce vurgusunu taşıyacağı (i) yapının sözdizimsel özellikleri (ii) tümce ögelerinin anlamsal özellikleri (iii) tümcenin edimsel özellikleri tarafından belirlenir. 58

3. 2. 1 Düz Tümce Vurgusu a. Vurgu Örüntüsü Özne ve nesnesi belirtili olan ve karşıt-odak içermeyen yansız bir düz tümcede birincil vurgu, eylemden hemen önce gelen ögenin üzerindedir: [Çocuk [kitabı’ okudu]] Öznesi belirtili, tümleci belirtisiz olan ve karşıt-odak içermeyen geçişli yapılarda, tümce vurgusu eylemden önce gelen ögenin üzerindedir. : Çocuk kita’p okuyor. 59

Öznesi belirtili olan geçişsiz yapılarda, birincil vurgu eylemin üzerindedir: Çocuk ağlı’yor. Öznesi belirtisiz olan geçişsiz yapılarda ise birincil vurgu öznenin üzerindedir: Çocu’k ağlıyor. 60

b. Odak Vurgusu Odak, vurgu ve ezgi düzeneği ile belirtilmektedir. Tümcenin odaklanmış ögesi birincil vurgu ile ezgide yüksek perdenin örtüşmesi ile belirtilir. Odaklı tümcelerde özne konumundaki ögenin odaklaşması, vurgunun özne üzerinde gerçekleştirilmesi ile belirtilir: Yansız tümce: Çocuk kitabı’ okudu Özne odaklaşması: Çocu’k kitabı okudu. (adam değil) 61

Öznenin odaklaştığı tümcelerde tümlecin üzerindeki vurgu silinir. Yüklemin odaklanmış olduğu durumlarda, vurgu yüklemin üzerindedir: Yüklem odaklaşması: Biz yarın buradan gidece’ğiz. (kalmayacağız) Çocuklar dün buradan ayrıldıla’r. (kalmadılar) 62

Yüklem sonrasında bulunan ögeler vurgu almaz: Bi’z yarın buradan gideceğiz. * Yarın buradan gideceğiz bi’z. Tüm ögeleri eylemden önce gelen tümcelerde, vurgu eylemin üzerindedir: Gidece’ğiz biz yarın buralardan. 63

3. 2. 2 Evet-Hayır Soruları {m. I} soru parçacığının bir öbeğe eklenmesiyle oluşturulan Evet- Hayır sorularında tümce vurgusu {m. I} soru parçacığının eklendiği sözcüğün {m. I} ‘dan hemen önce gelen seslemindedir. {m. I} parçacığı vurgusuzdur: Bu akşam evde’ misiniz? Bu akşam evde deği’l misiniz? {m. I} parçacığının eklendiği birimler odaklanmıştır; bu yapılarda vurgu odaklanan ögenin birincil vurgu alan seslemindedir: Yarın gidece’k miyiz? 64

3. 2. 3 Soru Sözcüklü Soru Vurgusu Kim, neyi, neden, nereden, nasıl, hangi soru sözcükleri ile kurulmuş ve karşıt-odaklı bir ögesi bulunmayan sorularda, vurgu soru sözcüğünün üzerindedir. Bunu ki’m biliyor? Sen dün ne’ yaptın? Buraya nede’n geldin? Ahmet ne’reye gitti? Taksim’e na’sıl gidilir? 65

Soru yapısında odağın soru sözcüğü değil de başka bir öge olduğu durumlarda, vurgu odaklanmış ögenin üzerindedir: Yansız: Bunu ki’m biliyor? Odaklanmış belirteç: Bu’nu kim biliyor? (ötekini değil) Yansız: Sen dün ne’ yaptın? Odaklanmış özne: Se’n dün ne yaptın? (o değil) Soru yapılarında da eylemden sonra gelen öge odak vurgusu taşıyamaz: Ne’den geldin buraya? *Neden geldin bu’raya? 66

2. Ezgi 2. 1 Alçalan Ezgi 2. 1. 1 Tümce Ezgisi 2. 1. 2 Evet-Hayır Sorusu 2. 1. 3 Kanıtlama Ezgisi 2. 1. 4 Emir Ezgisi 2. 2 Yükselen Ezgi 2. 2. 1 Soru Sözcüklü Soru Ezgisi 2. 2. 2 Ezgi Öbekleri 2. 2. 3 Ezgi Değişmeleri 2. 3 Odak Ezgisi

2. 1 Alçalan Ezgi 2. 1. 1 Tümce Ezgisi Geçişli ve geçişsiz tümce yapıları alçalan ezgi örüntüsüne sahiptir. 68

2. 1. 2 Evet-Hayır Sorusu 69

2. 1. 3 Kanıtlama Ezgisi 70

2. 1. 4 Emir Ezgisi 71

2. 2 Yükselen Ezgi 2. 2. 1 Soru Sözcüklü Soru Ezgisi 72

2. 2. 2 Ezgi Öbekleri 73

74

2. 2. 3 Ezgi Değişmeleri 75

76

77

2. 3 Odak Ezgisi 78

TEŞEKKÜRLER 13 -132 -048 TURAN ALP 13 -132 -011 BENGİSU KARAHAN 13 -132 -023 MELİSA ZERENGÖK KINGIR 79