RIMINOLOGIJA SA PENOLOGIJOM PREDAVANJA Prof dr Milutin Ateljevi

КRIMINOLOGIJA SA PENOLOGIJOM - PREDAVANJA - Prof. dr Milutin Ateljević e-mail: mateljevic@sinergija. edu. ba 1

КRIMINOLOGIJA - PREDAVANJA 5. nedelja Prof. dr Milutin Ateljević e-mail: mateljevic@sinergija. edu. ba 2

POJAVNI OBLICI KRIMINALITETA 3

• Kriminalitet predstavlja negativnu društvenu pojavu kojom se ugrožavaju univerzalne društvene vrednosti, a koje su kao takve sankcionisane krivičnim pravom. • Nema idealne podjele kriminaliteta 4

PODJELA KRIMINALITETA 1) delikti nasilja; 2) imovinski delikti; 3) privredni kriminalitet; 4) organizovani kriminalitet; 5) kompjuterski kriminalitet; 6) saobraćajna delinkvencija; 7) seksualna delinkvencija; 8) politički kriminalitet, 9) ekološki kriminalitet; 10) maloletnička delinkvencija; 11) recidivizam. 5

1) DELIKTI NASILJA • Svi oblici kriminaliteta su određenom smislu akti nasilja. • Nasilje predstavlja drsku i bezobzirnu primenu fizičke sile, protivpravnog ugrožavanja integriteta čoveka i drugih javnih dobara i društvenih vrednosti. • Nasilje se manifestuje na ulici, na poslu, sportskim priredbama, drugim javnim skupovima, u porodici, školskoj sredini i dr. 6

VRSTE NASILJA • Vrste nasilja: a) krvni delikti; b) porodično nasilje; c) delikti protiv čovečnosti; d) terorizam; e) politička delinkvencija. 7

KRVNI DELIKTI • Krvni delikti podrazumevaju sva dela uperena protiv fizičkog integriteta ličnosti, delikti izvršeni primenom sile i nasilja. • Najteži oblici krvnih delikata su: ubistva i teške telesne povrede. • Ubistvo je lišavanje života drugog lica ljudskom radnjom. 8

VRSTE UBISTAVA • Vrste ubistava: a) obično ubistvo; b) teško ubistvo; c) privilegovano ubistvo. 9

• Teška (kvalifikovana) ubistva: a) ubistvo na svirep ili podmukao način; b) ubistvo više lica; c) ubistvo službenog lica u vršenju službene dužnosti; d) ubistvo iz bezobzirne osvete; e) ubistvo djeteta ili trudne žene. 10

• Privilegovana ubistva: a) ubistvo na mah; b) ubistvo iz nehata; c) ubistvo deteta pri porođaju (čedomorstvo). • Motivi i uzroci ubistava mogu biti različiti. • Pojam ubice • Lombrozov tip ubice – rođeni zločinac. 11

• Tipologija ubica prema psihološkom profilu • L. Kron je analizirala profil 142 ispitanika – osuđene ubice i razvrstala ih na pet kategorija (tipova): a) neurotični tip – 6, 3%; • U ovoj grupi najviše ima alkoholičara, ali i ljudi najvišeg stepena obrazovanja. U najvećem broju slučajeva ubijaju bliske rođake ili prijatelje i vrlo često iz seksualne ljubomore. 12

b) paranoidan tip – je uz normalni, najčešći 28, 17%. • U pitanju su socijalno preosetljive osobe, sa prikrivenom agresivnošću. Pretežno potiču iz razorenih i alkoholičarskih porodica. Često su i povratnici. Imaju loša iskustva iz detinjstva i negativan odnos prema majci. Imaju najniži stepen obrazovanja u odnosu na ostale. 13

c) simulativni tip – 12, 68%. • Uglavnom ne potiču iz razorenih porodica, skloni su ubistvu bliskih osoba i izuzetno su agresivni prema okolini. Takođe su u većini sa nižim obrazovanjem. d) depresivni profil – 23, 94%. • U pitanju su socijalno izolovane osobe, povučene, kod kojih dominira pesimizam, beskorisnost i nemaju samopouzdanja. Dela najčešće čine u alkoholisanom stanju. 14

e) normalni profil – 28, 87%. • Najveći broj ubica je sa višom i visokom stručnom spremom, potiču iz problematičnih porodica, a žrtve su poznanici, prijatelji i rodbina. • Za sve navedene profile je karakteristično da su kao deca zlostavljani od strane roditelja ili suseda. • Najpotpuniju tipologiju ubica daju klinička istraživanja: normalni, šizofreni, psihopatski, alkoholičarski, sadistički, depresivni, osvetnički, psihotični, histerični, mentalno zaostali, seksualni tip, pasivno agresivni tip, deca ubice i tip sa organskim moždanim poremećajem. 15

• Serijski ubica – homicidoman • Kriterijumi za klasifikovanje nekoga kao serijskog ubice su prema mišljenju Egera: a) da je izvršio minimalno 3 -4 ubistva sa izvesnim vremenskim pauzama između pojedinačnih slučajeva; b) da su ubice i žrtve do delikta jedni drugima nepoznati; c) sadističko iživljavanje nad žrtvom; d) motivi uglavnom psihološki, a ne materijalni; 16

e) da žrtve za ubicu imaju simboličan značaj; f) žrtve su obično rizične i ranjive grupe. FBI – jedna od definicija: • Serijska ubistva podrazumevaju četiri ili više žrtava, koja počine depresivne i paranoidne osobe, koje vide sebe kao misionare ili heroje, besno kažnjavajući svet kojeg se boje ili ga mrze. 17

PORODIČNO NASILJE • • Vuče korjene koji dosežu u daleku prošlost. Krivično djelo – Nasilje u porodici Najteži oblik kršenja ljudskih prava Svojstveno kako nerazvijenim tako i razvijenim zemljama • Nasilnici u porodici su lica svih društvenih slojeva, obrazovanja i socijalnog statusa. 18

• Vrste porodičnog nasilja: - Fizičko (udaranje, premlaćivanje, davljenje, mučenje, ubistvo, itd. ) - Seksualno (svaka seksualna aktivnost bez pristanka) - Verbalno (vrijeđanje, psovanje, ponižavanje i omalovažavanje) - Psihološko (prijetnje, ucjene i zastrašivanje, izrugivanje, prigovori , javni napad) 19

- Ekonomsko (uskraćivanje prava na raspolaganje novcem i materijalnim sredstvima; nejednaka kontrola nad pristupom zajedničkim resursima) - Strukturalno (nemogućnost ostvarenja osnovnih prava uzrokovanih razlikama u moći koje proizvode i legitimišu jednakost, ograničavanje kontakata i slobode kretanja) - Duhovno (ismijavanje ili ograničavanje kulturoloških ili religijskih uvjerenja) - Korišćenje drugih oblika pozicije moći i statusa u porodici 20

• Najrasprostranjeniji oblici nasilja u porodici su: 1. Nasilje nad djecom koje podrazumjeva različite oblike psihičkog i fizičkog zlostavljanja, ugrožavanja zdravlja i fizičkog integriteta i psihičke strukture ličnosti, kojima se obemogućava njihov normalni emocionalni razvoj i fizičko zdravlje. 2. tako i psihičko nasilje, materijalno uskraćivanje potreba i seksualno zlostavljanje. 21

DELIKTI PROTIV ČOVJEČNOSTI • Skup krivičnih djela čiji je zaštitni objekt nacionalna, etnička, rasna ili vjerska grupa, civilno stanovništvo, tjelesni integritet i slobode građana definišu se zajedničkim nazivom delikti protiv čovječnosti i međunarodnog prava. • Međunarodna klasifikacija ovih zločina podrazumeva: a) zločini protiv mira; b) zločini protiv humanitarnog prava; c) ratni zločini; d) zločini genocida. 22

a) Zločini protiv mira sastoje se u pripremanju rata, njegovom planiranju i započinjanju – agresiji. b) Zločini protiv humanitarnog prava • Najvažnija odlika savremenih ratova je odbacivanje principa viteštva, fer ratovanja, i poštovanje običaja ratnih pravila. • Ubistva protivnika na i van bojnog polja, ubistva zarobljenika i bolesnika, uništavanje, istrebljivanje, etničko čišćenje, i sl. a sve pod formom , , kolateralne štete” postalo je česta pojava. 23

c) Delikti genocida – predstavljaju sistematsko uništavanje nacionalnih, verskih, etničkih ili rasnih grupa. • Prema Konvenciji o genocidu, koju su donele UN 1948. godine, genocid je proglašen međunarodnim deliktom. • Suština delikta sastoji se u nameri da se potpuno ili delimično uništi neka nacionalna, rasna, ili verska grupa, ubistvima, teškim narušavanjem fizičkog ili duševnog zdravlja ili nanošenje patnji, prinudnim raseljavanjem ili istrebljenjem ljudi. 24

d) Ratni zločini • Ratni zločini su teški oblici povrede međunarodnog ratnog prava i pravila vođenja rata. • Njima su obuhvaćeni nehumani postupci i zločini za vreme rata prema civilnom stanovništvu, protiv ranjenika i bolesnika, te ratnih zarobljenika, prema kulturnim, istorijskim, zdravstvenim i drugim civilnim objektima ukoliko ne služe u ratne svrhe. 25

• Nasilje u tim deliktima podrazumeva: ubistva, zlostavljanje, kolektivno zastrašivanje, kažnjavanje, odvođenje u koncentracione logore, prisilno raseljavanje, prisiljavanje na prinudni rad, nanošenje patnji i dr. • Izvršioci krvičnih djela protiv čovječnosti podvode se pod opšti naziv – ratni zločinci. To je poseban tip kriminalne ličnosti, gde spadaju: • direktni i • indirektni naredbodavci. 26

• Direktni naredbodavci su osobe iz srednjeg i visokog vojnog komandnog kadra, koji neposredno naređuju izvršavanje dela ratnih zločina i zločina genocida. • Indirektni naredbodavci su najčešće najviši politički, državni i nacionalni lideri koji svesno, podstiču direkne izvršioce na zločin. 27

4) Terorizam • Latinska reč - terror, terrois – jak strah. • Terorizam podrazumeva doktrinu, metod i sredstvo izazivanja straha i nesigurnosti kod građana sistematskom upotrebom nasilja radi ostvarivanja određenih, prvenstveno političkih ciljeva. • Savremeni terorizam odlikuju: a) visok stepen organizovanosti; b) globalizam; c) profesionalizam; 28

d) zloupotreba tehničkih dostignuća; e) velika finansijska moć stečena pranjem novca; f) korišćenje ekstranormalnih oblika političkog nasilja; g) zastrašivanje; i) specifična organizaciona i kadrovska struktura organizacija i njenih pripadnika zasnovana na ideološkim, nacionalnim, rasnim ili verskim osnovama; 29

j) posebnosti cilja – izazivanje psihoze opšte opasnosti; k) neselektivnost ciljeva; l) bezobzirnost i izuzetna surovost pri izvršavanju akcija; lj) aktivnost usmerena prema velikom broju građana, nedužnim i nemoćnim osobama; m) raznovrsnost i i stalno proširivanje spektra objekata napada; i sl. 30

Vrste terorizma • Postoje različite klasifikacije tipologije terorizma. • U literaturi je najčešća podela na: a) međunarodni; b) državni; c) individualni; i d) grupni terorizam. 31

• Međunarodni terorizam • Međunarodno pravo za sada nije definisalo terorizam, a samim tim ni predvidelo krivične sankcije za njegove aktere, već je kroz pojedinačne akte (konvencije) odredilo samo pojedina k. dela terorizma (otmice vazduhoplova, bombaški napadi, uzimanje talaca, napadi na međunarodno zaštićena lica i sl. ). 32

U stručnoj literaturi: međunarodni terorizam se u početnoj fazi proučavanja odnosio na terorističke akte sa inostranim elementom, da bi kasnije ovaj pojam obuhvatao svaki napad na neko, međunarodnim pravom, zaštićeno dobro. • U najširem smislu, međunarodni terorizam se može razvrstati na: a) transnacionalni; i b) međudržavni. 33

Radoslav Gaćinović: međunarodni terorizam je skup međunarodnim pravom zabranjenih aktivnosti usmerenih prema pojedincima, grupi, državi, njenim institucijama i dobrima (avioni, brodovi, ambasade i sl. ), koje izvode teroristi pojedinci, terorističke organizacije ili država radi ostvarivanja svojih ciljeva - narušavajući time stabilnost te države, odnosno međunarodne zajednice, kao kršenje konvencija o zaštiti ljudskih prava i sloboda. 34

Čičovački je izveo jednu od najnovijih klasifikacija: a) religijski; b) politički; c) državni; d) terorizam asociran sa organizovanim kriminalitetom; i e) patološki terorizam. 35

a) Religijski terorizam – inspirisan je religijskim fundamentalizmom, u kome se nasilje uvek nazire kao preteća senka. b) Politički terorizam – u savremeno obično nastaje u nerazvijenom svetu i uslovljen je fenom ekonomskih kriza i sukoba između bogatih i siromašnih i političkim ambicijama jednih da promene stanje i status, i drugih da ga održe ili prošire. c) Državni terorizam – ima najrazličitije forme. 36

• Svojstven je diktatorskim režimima, može biti usmeren protiv sopstvenog stanovništva, ali i protiv drugih država. • U drugim tipologijama definiše se kao skup mera koje podrazumevaju stvaranje uslova i neposrednog preduzimanja terorističkih akata koje vrši država preko svojih specijalizovanih organa. 37

• Kombs uvodi sledeću podelu: a) tajni državni terorizam – koji podrazumeva direktno, ali ne otvoreno, učešće državnih službenika u terorističkim akcijama; b) terorizam podržavan od države – u kome država ili privatna grupa učestvuju u izvođenju akcija u korist države, gde je država naručilac, ali neophodno aktivan učesnik u terorističkim aktima. 38

d) Terorizam i organizovani kriminalitet • Kao oblik organizovanog kriminaliteta, terorizam podrazumeva postojanje dobro organizovane i strukturisane kriminalne organizacije, koju finansira država, sa kojom su uspostavljene odgovarajuće veze, što akterima terorističke delatnosti obezbeđuje sigurnost od krivičnog progona i znatnu imovinsku korist. 39

e)Patološki terorizam – podrazumeva oblik terorizma kada individue ili grupe terorišu druga lica prvenstveno da budu primećeni, da skrenu pažnju društva – ponekad i čitavog sveta – na sebe - 40

• Terorističke organizacije • Terorizam je u suštini, profesionalni i pretežno kolektivni oblik kriminaliteta. • Terorističke organizacije su posebne profesionalne organizacije kriminalne orjentacije, koje odlikuju stroga pravila unutrašnje hijerarhije i militantne organizacije, fanatizam i solidarnost članstva i anonimnost članstva. 41

Prema tome, bitne karakteristike terorističkih organizacija su: a) organizacione osnove; b) hijerarhija; c) fanatizam pripadnika; d) planska aktivnost; e) finansiranje. 42

5) Politička delinkvencija • U tipologiji kriminalnih pojava to je vrsta prestupništva određena političkim ciljem ili motivima izvršioca. 43

HVALA NA PAŽNJI ! Prof. dr Milutin Ateljević 44