ED ZN VE DENETM GENEL MDRL ENDSTRYEL YATIRIMLAR

ÇED, İZİN VE DENETİM GENEL MÜDÜRLÜĞÜ ENDÜSTRİYEL YATIRIMLAR ÇED DAİRESİ BAŞKANLIĞI Tarım ve Gıda Yatırımları Şube Müdürü Ayla KÜÇÜK Zonguldak

İÇERİK Tarım Gıda Faaliyetleri Yönetmelik değişikliği ilave faaliyetler ÇED Yönetmeliği uygulama örnekleri Tavukçuluk sektörü değerlendirmeleri

TARIM GIDA YATIRIMLARI FAALİYETLERİ Ø Hayvan kesim tesisleri Ø Hayvan yetiştirme tesisleri Ø Kültür balıkçılığı projeleri Ø Hamyağ üretimi veya rafinasyon işlemi Ø Süt işleme tesisleri Ø Maya fabrikaları Ø Şeker fabrikaları Ø Hayvansal ürünlerin üretimi ile ilgili projeler Ø Bitkisel ürünlerin üretimi ile ilgili projeler Ø Arazi kullanım vasfını değiştirmeyi amaçlayan projeler 2

2013 Yönetmeliğine ilave edilen ve değiştirilen maddeler: EK-I Ø 20 - Hayvan kesim tesisleri: a) Büyükbaş ve/veya küçükbaş hayvan kesiminin yapıldığı tesisler [(100 kesim ünitesi/gün ve üzeri), (Her bir kesim ünitesi eşdeğerleri: 1 baş sığır, 2 baş deve kuşu, 4 baş domuz, 8 baş koyun, 10 baş keçi, 130 baş tavşan)] b) Kanatlı hayvanların kesiminin yapıldığı tesisler [(60. 000 adet/gün ve üzeri tavuk ve eşdeğeri diğer kanatlılar) (1 adet hindi = 7 adet tavuk esas alınmalıdır)]. Ø 21 - Hayvan yetiştirme tesisleri: a) 5. 000 baş ve üzeri büyükbaş yetiştirme tesisleri, b) 25. 000 baş ve üzeri küçükbaş yetiştirme tesisleri, c) Büyükbaş ve küçükbaş hayvanların birlikte yetiştirilmesi [(5. 000 büyükbaş ve üzeri, 1 büyükbaş=5 küçükbaş eşdeğeri esas alınmalıdır)], ÇED, İzin ve Denetim Genel Müdürlüğü, Hizmet İçi Eğitim 4

ç) 900 baş ve üzeri domuz besi tesisleri, d) Kanatlı yetiştirme tesisleri [(Bir üretim periyodunda 60. 000 adet ve üzeri tavuk(civciv, damızlık, piliç, vb. ) veya eşdeğer diğer kanatlılar)(1 adet hindi = 7 adet tavuk esas alınmalıdır)]. Ø 23 - Bitkisel ürünlerden hamyağ üretimi veya rafinasyon işleminin yapıldığı tesisler [200 ton/gün yağ ve üzeri. (kekik, papatya ve benzeri esansiyel yağlar hariç)]. Ø 24 - Süt işleme tesisleri (çiğ süt işleme kapasitesi 100. 000 litre /gün ve üzeri). Ø 25 - Maya fabrikaları (25. 000 ton/yıl ve üzeri). ÇED, İzin ve Denetim Genel Müdürlüğü, Hizmet İçi Eğitim 5

EK-II Ø 28 - Bitkisel ürünlerin üretimi ile ilgili projeler: b) Nişasta üretimi veya nişasta türevlerinin üretildiği tesisler ç) Suma üretim tesisi (5. 000 litre/yıl ve üzeri), d) Malt üretim tesisi (5. 000 ton/yıl ve üzeri), e) Zeytin işleme tesisi (5 ton/gün ve üzeri), f) Sigara fabrikaları (1000 ton/yıl ve üzeri), g) Maya fabrikaları, ÇED, İzin ve Denetim Genel Müdürlüğü, Hizmet İçi Eğitim 6

Ø 28 -ğ) Meyve türevli içecekler, meşrubat veya alkollü içecek üretilen tesisler( 5. 000 lt/yıl ve üzeri). Ø 29 -c) Süt işleme tesisleri ( çiğ süt işleme kapasitesi 10. 000 litre /gün ve üzeri), Ø 29 -e) Büyükbaş ve/veya küçükbaş hayvan kesiminin yapıldığı tesisler [( 20 kesim ünitesi/gün ve üzeri), (Her bir kesim ünitesi eşdeğerleri: 1 baş sığır, 2 baş deve kuşu, 4 baş domuz, 8 baş koyun, 10 baş keçi, 130 baş tavşan)], Ø 29 -f) Kanatlı hayvanların kesiminin yapıldığı tesisler [ (1. 000 adet/gün ve üzeri tavuk ve eşdeğeri diğer kanatlılar) (1 adet hindi = 7 adet tavuk esas alınmalıdır)] ÇED, İzin ve Denetim Genel Müdürlüğü, Hizmet İçi Eğitim 7

Ø 29 -g) Likit yumurta üretim tesisi (10 ton/gün ve üzeri ), Ø 31 - Arazi kullanım vasfını değiştirmeyi amaçlayan projeler: a) Kullanım amacı değiştirilmeksizin tarım arazilerinin yeniden yapılandırılması ile ilgili projeler (1. 000 hektar ve üzeri), b) İşlenmemiş veya yarı işlenmiş alanların, tarım ve orman amacı ile kullanımını amaçlayan projeler (1. 000 hektar ve üzeri), c) Orman alanlarının başka amaçla kullanıma dönüştürülmesi projeleri (1. 000 hektar ve üzeri), ÇED, İzin ve Denetim Genel Müdürlüğü, Hizmet İçi Eğitim 8

Ø 32 - Hayvan yetiştirme tesisleri: a) 500 baş ve üzeri büyükbaş yetiştirme tesisleri, b) 2500 baş ve üzeri küçükbaş yetiştirme tesisleri, c) Büyükbaş ve küçükbaş hayvanların birlikte yetiştirilmesi (500 büyükbaş ve üzeri, 1 büyükbaş=5 küçükbaş eşdeğeri esas alınmalıdır), ç) Kanatlı yetiştirme tesisleri [ (Bir üretim periyodunda 20. 000 adet ve üzeri tavuk (civciv, piliç, ve benzeri) veya eşdeğer diğer kanatlılar)(1 adet hindi = 7 adet tavuk)], e) 300 baş ve üzeri domuz besi tesisleri. ÇED, İzin ve Denetim Genel Müdürlüğü, Hizmet İçi Eğitim 9

Ø Zeytin işleme: Hasat zamanı toplanan zeytinlerin tesise taşınması, seçme ve sınıflandırmanın ardından yıkanarak, tuzlu suda fermantasyonunu gerçekleştiren tesislerdir. Ø Meyve türevli içecekler: İçeriğinde ihtiva ettiği meyve oranına göre çeşitlere ayrılmıştır. Sıklıkla kullanılanları: � Meyve nektarı; meyve oranı %35 -50 arasında değişen; su, şeker ve asit katılması ile elde edilen fermente olmamış içecektir. � Meyve İçeceği (Drink); meyve oranı %3 -30 arasında değişen içecektir. � Meyve suyu konsantresi; meyve oranı %50 olan içecektir. � Meyve pulpu konsantresi; %50 oranında meyve püresi olan içecektir. Ø Nişasta ve nişasta türevleri: Mısırın 30 -35 saatte bekletilmesi (masarasyon) sonrası öz ayırma işlemi gerçekleştirilmekte. Nişasta sütü işlenmesi ile nişasta, glukoz, fruktoz vb. üretimi gerçekleşmekte. ÇED, İzin ve Denetim Genel Müdürlüğü, Hizmet İçi Eğitim 10

SIKÇA KARŞILAN HUSUSLAR Ø Kültür balıkçılığı yetiştiriciliğinde üretim kapasitesinde artış olmamasına rağmen, alan artışı olması Yönetmelik kapsamı dışındadır. Ø İç sularda yapılacak balıkçılık yetiştiriciliğinde Yüzeysel Su Kalitesi Yönetimi Yönetmeliğine göre değerlendirilme yapılmalıdır. Ø Zeytin, pamuk vb. bitkisel yağ üretiminden çıkan posalardan tekrar yağ elde edilmesi; Sonuçta yağ elde edildiği için ÇED Yönetmeliği kapsamında değerlendirilmektedir. Ø Hayvan yetiştiriciliğinde, yurt dışından getirilen hayvanların belli süre bekletildiği tesisler de yönetmelik kapsamında değerlendirilmelidir. ÇED, İzin ve Denetim Genel Müdürlüğü, Hizmet İçi Eğitim 11

SIKÇA KARŞILAN HUSUSLAR �Meyan Kökü, Demir Hindi vb. bitkilerden üretilen şerbet tarzı içecekler, soda üretimi ve memba suyu Ek II 28. Madde ğ (Meyve türevli içecekler meşrubat veya alkollü içecek üretilen tesisler) kapsamı dışında değerlendirilmektedir. � 03. 10. 2013 tarihinden önce verilen kapsam dışı görüşleri kapasite artışı olmadığı sürece geçerliliği devam ettirmektedir. �Aynı parsel içinde farklı şahıslar tarafından yapılan başvurularda kapasiteye göre her bir başvuru ayrı değerlendirilmektedir. �Faaliyetler değerlendirilirken, ÇED Yönetmeliğine dahil edildiği tarih göz önüne alınır.

ÇED YÖNETMELİĞİ UYGULAMA ÖRNEKLERİ � ÇED Gerekli Değildir 55. 000 adet/dönem olan bir Kanatlı Yetiştirme Projesinde gerçekleştirilecek olan 5. 000 adet artış, toplam kapasite 60. 000 olduğundan ÇED Başvuru Dosyası hazırlanması. (7 c) � Ek 2 listesinde yer alıp 59. 000 adet kapasiteli bir faaliyet, Geçici 3 kapsamında kapsam dışı almış ve planlanan kapasite artışı 1. 000 adet ve üzerinde ise toplam kapasite 60. 000 adet olduğundan ÇED Başvuru Dosyası hazırlanması. (7 c) � 350. 000 adet Kapasiteli tesiste ÇED olumlu kararı var ise 19. 000 adet gerçekleştirilen 1. kapasite artışı kapsam dışı değerlendirilecektir. 41. 000 adet gerçekleştirilecek 2. kapasite artışında, kapasite artışları toplamı 60. 000 olduğu için ÇED Başvuru Dosyası hazırlanması. (7ç) � 19. 000 adet kapasite için kapsam dışı görüşü almış projede gerçekleştirilecek olan 41. 000 adet kapasite artışında toplam kapasite 60. 000 adet olacağı için, ÇED Başvuru Dosyası hazırlanması, (7 d) ÇED, İzin ve Denetim Genel Müdürlüğü, Hizmet İçi Eğitim 13

� ÇED YÖNETMELİĞİ UYGULAMA ÖRNEKLERİ � 19. 000 adet kapasite için kapsam dışı görüşü almış projede gerçekleştirilecek olan 1. 000 adet kapasite artışında toplam kapasite 20. 000 adet olacağı için Proje Tanıtım Dosyası hazırlanması(15 b) � 300. 000 kapasite için ÇED olumlu kararı bulunan proje için gerçekleştirilecek olan 20. 000 adetlik kapasite artışı için Proje Tanıtım Dosyası hazırlanması(15 c) � 50. 000 adet kapasite için ÇED gerekli değildir kararı bulunan projede gerçekleştirilecek 9. 000 adetlik kapasite artışı ile toplam kapasite 59. 000 adet olacağı için Proje Tanıtım Dosyası hazırlanması. (15ç) ÇED, İzin ve Denetim Genel Müdürlüğü, Hizmet İçi Eğitim 14

KÜMES HAYVANLARI YETİŞTİRME TESİSLERİ ÇED, İzin ve Denetim Genel Müdürlüğü, Hizmet İçi Eğitim 15

Tavukçuluk Sektörünün ÇED Yönetmeliğindeki Yeri Ek I Listesi(21/d) Kanatlı yetiştirme tesisleri [(Bir üretim periyodunda 60. 000 adet ve üzeri tavuk(civciv, damızlık, piliç, vb. ) veya eşdeğer diğer kanatlılar) �Ek II Listesi: (32/ç) Kanatlı yetiştirme tesisleri (Bir üretim periyodunda 20. 000 adet ve üzeri tavuk (civciv, piliç, ve benzeri) veya eşdeğer diğer kanatlılar)(1 adet hindi = 7 adet tavuk) �Çevre Kanununca Alınması Gereken İzin ve Lisanslar Hakkında Yönetmelik gereği Çevre İzni kapsamındadır

Kanatlı Yetiştirme Tesisleri Muafiyet �GEÇİCİ MADDE 3 – (1) Çevresel Etki Değerlendirmesi Yönetmeliğinin ilk yayım tarihi olan 7/2/1993 tarihinden önce üretime ve/veya işletmeye başladığı belgelenen projeler ÇED Yönetmeliği kapsamı dışındadır. � Kanatlı yetiştirme tesisleri 06. 2002 tarihinde ÇED Yönetmeliğine tabii olmuştur. � 06. 2002 tarihinden önce izin, ruhsat vb. olması ve kapasite artışı olmaması durumunda ÇED Yönetmeliği hükümleri uygulanmaz.

TAVUK YETİŞTİRİCİLİĞİ SEKTÖRÜ �Yarka üretimi(civciv 16 -18 h. )

TAVUK YETİŞTİRİCİLİĞİ SEKTÖRÜ �Damızlık üretimi

TAVUK YETİŞTİRİCİLİĞİ SEKTÖRÜ �Etlik piliç (broyler 40 -45 g. )

TAVUK YETİŞTİRİCİLİĞİ SEKTÖRÜ �Yumurta tavukçuluğu (kafes sistemi)

tavuk çiftliği, köy halkını ayaklandırdı .

YER SEÇİMİNDE ÖNEMLİ KRİTERLER �Arazi büyüklüğü ve niteliği �Yerleşim yerine olan mesafe �Yüzeysel su kaynaklarına olan mesafesi �Taban suyuna olan yakınlık �Hakim rüzgar yönü �Elektrik ve su temini �Diğer hayvan çiftliklerine mesafe �Ulaşım �Rakım vb.

Çevresel Etkiler: Ø Ø Ø Ø Su kirliliği (Yeraltı ve yüzey sularında nitrat birikimi vb. ) Toprak kirliliği Hava kirliliği (Koku-sera gazları etkisi) Haşere oluşumu Bitki örtüsünün zarar görmesi vb. Gürültü kirliliği Görsel Kirlilik

ÇEVRESEL ETKİ OLUŞTURAN UNSURLAR �Koku �Dışkı �Ölü Tavuklar �Katı Atıklar �Kırık ve çatlak yumurtalar �Atıksu �Emisyon(toz ve yakıt kaynaklı) �Ambalaj atıkları, atık yağ, tıbbi atıklar vb.

KÜMESTE KOKU OLUŞTURAN UNSURLAR ÇEVRESEL ÖNLEMLER: • Kümes içindeki kontrolün optimum şartlarda olması ØDışkı • Havalandırma fan çıkış ØCanlı hayvan, tavuk tüyleri, toz vb. yerinin, yerleşim yönü aksi istikametinde kurulması • Fan çıkışı etrafının paneller ile çevrelenmesi • Fan çıkışlarına su perdesi ve benzeri sistemler kurulmalı • Tesis alanı etrafının ağaçlandırılması • Koku Oluşturan Emisyonların Kontrolü Yönetmeliğinin 7. Maddesine uyulmalı

Toz Perdesi

Koku Giderme Sistemi Koku koku giderici su perdeleri, kümes içindeki havanın su perdelerine çarparak içindeki koku veren maddelerin su içine hapsedilmesini sağlamaktadır.

Koku Giderme Sistemi:

ÖLÜ TAVUKLAR; %1 -3 dönem bertaraf yöntemleri ØÖlü hayvan çukuru ØYakma fırını ØRendering tesisinde işleme v. Evsel atıkların düzenli depolamak amacıyla inşa edilen depolarda ölü hayvanların depolanması yasaktır.

Ölü Hayvan Çukuru Ø Akarsulardan uzak Ø Yeraltı sularını kirletmeyecek Ø En az iki metre derinliğinde çukur Ø Kireçlenerek gömülmeli Ø Üzeri 30 cm. toprakla kapatılmalı q Avantajları Ø Ekonomiktir q Dezavantajları Ø Yeraltı sularını kirletebilir Ø Fazla alana ihtiyaç duyulur. Ø Düzenli toplama yapılmaması durumunda etrafa ölü tavukların atılması

Yakma Fırını � Yakma fırınının yeri, oluşacak duman ve kokuların kümesleri ve diğer binaları etkilemeyeceği bir konumda bulunmalıdır. � Yakma işlemi tüm ölü hayvanlar yanıp beyaz külleri kalıncaya kadar sürdürülmelidir. � Fırın çevresinde beton bir taban bulunmalı Avantajları; 1 - Yeraltı sularını bulaştırmaz. � Emisyon önlemleri alındığında temiz bir sistemdir. Dezavantajları; 1 - Kurulum maliyeti yüksek 2 -Önlem alınmaz ise yerleşime yakın bölgelerde çevreye kötü kokular oluşturabilir.

Yakma Fırını �İki yanma hücresi olmalı �Ön yanma 900 C �Son yanma 850 C(2 sn)

Rendering tesisinde işleme v. Kanatlıların ve büyük baş hayvanların tüketilmeyen yan ürünlerinin işlenerek, hayvanlar için besin değeri yüksek yem katkı maddeleri haline getirilmesi işlemidir. vÇED sürecinde ölü hayvanların rendering tesisine gönderilmesi tercih edilen yöntemlerden biridir.

TAVUK DIŞKISI �Dışkının miktarı ve bileşimini etkileyen faktörler Ø Yetiştirilme şekli Ø Tavukların yaşı, ağırlığı (%3 -4) Ø Yetiştirilen hayvan sayısı Ø Kullanılan yem ve tüketim miktarı Ø Altlığın özelliği ve miktarı

TAVUK DIŞKISI Dışkının çevre kirliliğini artıran nedenleri, Ø Kümes dışına taşıma zamanı Ø Taşıma şekli Ø Taşımada kullanılan ekipmanlar Ø Depolama şartlarının yetersizliği Ø Gübre toplama yeri özellikleri Gübre Toplama Yeri

�Altlıkla karışık dışkının kümesten temizlenmesi

; TAVUK DIŞKISI İŞLEMESİNDE KULLANILAN YÖNTEMLER �Kompostlaştırma �Aerobik işleme-organik gübre �Kurutma �Anaerobik işleme-biyogaz üretimi-gübre �Gazlaştırma �Ya da dışkı işleyen bir tesisle anlaşma

Kompostlaştırma Ø Organik maddelerin, mikroorganizmalar tarafından biyolojik olarak parçalanmasıdır. Kompost toprak düzenleyici olarak kullanılır, Ø Avantajı, ilk yatırım açısından diğer yöntemlerden daha ucuz, Ø Kolay işletilebilir. Toprağa Katkıları: ü Organik madde ekler, ü Toprakların su tutma kapasitesini arttırır, ü Bitki kök büyümesini teşvik eder,

KOMPOST TESİSİNDEN ÖRNEKLER(Aktarmalı Yığın)

REAKTÖR KOMPOST TESİSİNDEN ÖRNEKLER

Aerobik İşleme İle Organik Gübre Üretimi �fermantasyon havuzlarında aerobik bakteriler ile mayalanan tavuk dışkısı, normal fermantasyon (ayrışma, olgunlaşma) sürecinden başka 70 -80 o. C’e kadar sıcaklıkla işlem görerek gübrenin kokusuz olması ve tuzluluk oranının en az seviyeye çekilmesi sağlanmaktadır.

Kurutma � Havalandırma fanları çıkışının önüne kurulacak katlı tavalardan oluşabilmektedir. Kafes sisteminde gübre bantlarıyla kurutma tavalarına gelen dışkılar, dış ortam havası ve havalandırma fanlarından çıkan ısı ile kurutulacaktır.

TAVUK DIŞKISI KURUTMA SİSTEMİ v. Avantajları; üAzot kaybı en aza iner, ü koku en aza iner. üdışkılar en kısa sürede uzaklaştırılır. üMikrobiyal tehlike ve haşere oluşumu en az seviyededir. üKümeslerden oluşan toz ve koku önemli oranında azalacaktır.

Dışkı Kurutma Tesisinden Örnekler • Hollanda’dadaki bir tesisten görünüm

Kümes ve Gübre Kurutma Sistemi Arasındaki Oda

Kurutulan gübreler sanitasyon (pastörizasyon)peletleme tesisine sevk edilir.

Anaerobik işleme ve biyogaz üretimi Ø organik materyalin oksijensiz ortamda mikro organizmalar yardımıyla parçalanması sonucunda metan gazı elde edilebilmesidir. q Avantajı, • Gübre ve enerji elde edilir, q dezavantajları • ilk yatırım giderlerinin yüksek olması, • havasız çürütme prosesinin hassas yapısı

Gazlaştırma �Biyokütlenin, termokimyasal yöntemle enerjiye dönüştürülmesidir. v. Avantajları; • Fosil yakıtlara göre temiz bir üretim teknolojisi • Yenilenebilir enerji üretimi Dezavantajları: � İlk yatırım maliyeti yüksekliği �Koku, gürültü, yanma/patlama riski, atık gaz ve atıksu

�ATIKSU v. S. K. K. Y. Tablo 5. 15 (Büyükbaş, küçükbaşhayvan � KIRIK VE ÇATLAK besiciliğivetavukhaneler) YUMURTALAR kapsamında atık su deşarjı �Zarı yırtılmamış çatlak konulu çevre iznine tabidir. yumurtalar paketleme ünitesinde yumurta tüketicilerine (pastane, fırın vb. ) satılır. Zarı yırtılmış ve kırılmış yumurtalar ise ölü hayvan çukuruna atılarak kireçlenir.

ÇED OLUMLU KARAR SAYILARI 90 80 70 60 50 40 30 20 10 14 20 13 20 20 12 11 20 10 20 20 09 08 20 07 20 06 20 05 20 04 20 20 03 02 20 01 20 00 20 99 19 19 93 -19 98 0 ÇED, İzin ve Denetim Genel Müdürlüğü, Hizmet İçi Eğitim 51

İSTATİSİKİ BİLGİLER Ø YILLARA GÖRE VERİLEN ÇED OLUMLU SAYISI 1996: 1997: 1998: 1999: 2000: 2001: 2002: 2003: 2004: 2005: 2006: 2007: 2008: 2009: 2010: 2011: 2012: 2013: 2014: 8 8 5 4 5 6 8 8 4 13 15 22 17 62 55 84 11 ÇED, İzin ve Denetim Genel Müdürlüğü, Hizmet İçi Eğitim 52

İSTATİSTİKİ BİLGİLER Ø SEKTÖRLERE GÖRE VERİLEN ÇED OLUMLU SAYISI(1993 ---2013) Et Kombinası 50 Tavuk Kesimhanesi ve Rendering Tesisleri 10 Şeker fabrikası 4 Etlik/ Yumurtacı Yetiştirme Tesisleri 145 Balıkçılık 68 Süt ve Süt Ürünleri 41 Yağ Üretim Tesisleri 13 DEVAM EDEN ÇED SAYISI: 67 adet. ÇED, İzin ve Denetim Genel Müdürlüğü, Hizmet İçi Eğitim 53

TEŞEKKÜR EDERİZ… Tarım-Gıda Yatırımları Şube Müdürlüğü ADI-SOYADI Ayla KÜÇÜK Dr. Ali KÖKSAL Feza ONBAŞIOĞLU Rana ALTINTAŞ Özlem YILDIZ Bengi Sevil DÜNDAR Fatih SELİMOĞLU UNVANI Şube Müdürü Veteriner Hekim Çevre Y. Mühendisi Uzman Biyolog Çevre ve Şeh. Uzmanı Çevre Mühendisi Çevre Y. Mühendisi ÇED, İzin ve Denetim Genel Müdürlüğü, Hizmet İçi Eğitim E-posta ayla. kucuk@cbs. gov. tr ali. koksal@cbs. gov. tr feza. onbasioglu@cbs. gov. tr rana. altintas@cbs. gov. tr ozlem. yildiz@csb. gov. tr bengi. dundar@csb. gov. tr fatih. selimoglu@csb. gov. tr 54