Trkiyeye kurulmas tasarlanan nkleer santraller iin halk sal

Türkiye’ye kurulması tasarlanan nükleer santraller için halk sağlığı yönünden risk analizi 10 Mart 2007 Sinop Dr. Umur Gürsoy Halkın Halk Sağlığı Uzmanı

• Riski çoğaltan yerel, ulusal nedenler nedir? • Neden riski alamayız?

Ne senle Ne de sensiz?

DİKKAT! BİLİM ADAMI VAR ÜNİVERSİTE ! REKTÖR ÇIKABİLİR TEHLİKE UZMANLI BÖLGE

Hayatta en çok şaşırdığım anlardan ikisi; iki farklı üniversitemizin her ikisi de “Türkiye’ye nükleer santral kurulmalıdır” diyen eski rektörlerinden birinin Alman Edebiyatı, diğerinin Veteriner kökenli Anatomi profesörü olduğunu öğrendiğim anlardı.

ANLATAMAM BU AŞKIN HİKAYESİ DERİNDİR Makam: Nihâvend Bestekâr: Mustafa Çağlar Anlatamam bu aşkın hikayesi derindir Beni kaç yıl inleten o güzel gözlerindir Gönlüm senin esirin kalbim senin yerindir Beni kaç yıl inleten o güzel gözlerindir

Önce, bir-iki kabul yapalım 1. Halk sağlıkçılar hastalık etkeninin (radyasyon ve nükleer santralların) bireylerdeki etkilerinden ziyade toplumdaki etkileri ve toplumsal sonuçları ve bu sonuçtan toplumun nasıl korunacağı ile ilgilenirler. 2. Hikaye derindir; kısa bir panel konuşma süresinde anlatamayabiliriz. 3. Doğduğu ortamdan koparılmış bilgi yıkıcı eğilimler taşır ve doğanın seyri bedelsiz değiştirilemez 1. (1) 4. Şeytan ayrıntıda gizlidir. 5. Cehennemin yolları iyi niyet taşları ile döşelidir. 6. Bilim adamı ve uzman dediğini yaptırmakta halkı zorlamaz, tavsiye eder, danışmanlık verir; son kararı iyi bilgilendirilmiş halk verir 1. 1 Feyerabend, P. , “Akla Veda”, Ayrıntı Yayınları, Şubat 1995: 39, İstanbul.

Çevre sağlığı politikaları nasıl yapılır ? • Bir riskin kabulünü oluşturan standartlar, doz limitleri, cezalar ve uyulması gereken kurallar bilimsel araştırmaların ışığında, ama ekonomik ve sosyal yapının oluşturduğu iktidar çevresi (politik tercihler) tarafından belirlenir. • Bu standart, limit, ceza ve uyulması gereken kuralların halktan yana olarak değiştirilmeleri de politik tercihlerimize bağlıdır.

Oysa, Çevre sağlığı politikaları nasıl yapılmalıdır? • Toplumun azınlıktaki iktidar sahipleri istemese bile maliyet, fayda ve çıkar hesapları ne olursa olsun bir grubun diğerinin onayını almadan yapamayacağı şeyler de vardır. Çevre sağlığı politikaları toplum çoğunluğu ve fakirler yararına yapılmalı ve bu talep edilmesi halk sağlığı biliminin gereğidir. • Demokratik gelenekleri ve halkının seçimlere bilgili katılımın olduğu gelişmiş ülkeler (Avrupa ülkeleri) böyle politikaların yapıldığı ülkelerdir. • 1992’de Rio de Jenairo’da toplanan “Çevre ve Kalkınma Konferansı”nda tüm dünya ülkelerinin bir üst hedef olarak amaçladıkları 21. yüzyıl için kalkınma ve çevre hedefleri olan Gündem 21 belgesi içinde çevre sağlığı politikaları için can alıcı dokuz ilke böyle bir politikanın ilkeleridir.

İyi bir çevre sağlığı politikası için can alıcı dokuz ilke (2) 1. 2. 3. 4. 5. 6. Haklarda eşitlik (adaletlilik) Demokratiklik Halk Katılımı Sektörlerarasılık Uluslar arası İşbirliği Çevre Sağlığının ilerletilmesi (promosyonu) 7. Yetki Devri 8. Sürdürülebilir Kalkınma 9. İhtiyat (sakınma-tedbirli olma)

Ara sıcak • Bir ülke, bu ilkeleri ne kadar titizlikle uyguluyorsa ülke toprakları ve yurttaşlar çevreden ve bilimden gelecek tehlikelere karşı o kadar korumalı ve güvende sayılır.

1. Haklarda Eşitlik • Çevre sağlığı hizmetleri eşitsizliklerle savaşmada rol oynar. • Toplumun fakir ve zengin kesimleri arasındaki derinleşen uçurum, sıklıkla toplumun yaşadığı çevre koşullarına bakılarak ölçülür.

2. Demokratik İlkeler • Demokrasinin temel değerlerinin merkezinde bireysel ve toplumsal haklar ve sorumluluklar kavramları vardır. • Bunlar: Yardımcı çevredeki ulaşılabilir en üst sağlık ve iyilik düzeyine ulaşmada birey haklarını; bilgilenme ve çevrenin durumu hakkında danışmaya, hak ettiği değeri vermeyi; • hem çevreyi hem de sağlığı etkileyen çalışma, karar ve tasarılarda, danışmayı ve karar verme süreçlerinde katılıma dair birey haklarını içerir. • Odunu koysam seçilir anlayışının hakim olduğu düzenlerde demokratik ilkelerden söz edilemez

3. Halk Katılımı • Halk katılımının teşvik edilmesi, beslenmesi, halka (tek taraflı) bilgi vermenin çok daha ötesine gider. • Bilgili tartışmayı oluşturan, kurumlaştıran, uygun, doğru ve zamanındaki bilgilendirme; kendine değerli bir amaçtır. • Kararların oluşumunda ve uygulanmasında halk katılımını güçlendiren toplantılar (forum) ve işleyiş yollarının gelişmesi gereken en önemli noktadır.

Türkiye’de risk yönetiminin önündeki demokratiklik ve halk katılımı ile ilgili eksikler • Siyasi Partiler ve Seçim Yasalarımızdaki hükümler azınlıktaki çıkar gruplarının yönetim ve karar alma aşamalarına katılması önünde engellerle doludur. • Seçilme yaşı ve koşulları toplumun çoğunluğunu oluşturan dar gelirliler, devlet memurları, yoksullardan ve gençlerden yana değildir

Türkiye’de risk yönetiminin önündeki demokratiklik ve halk katılımı ile ilgili eksikler • Bilimsel özerklik ve özgürlük yoktur. • Bilimsel uygulamalar halk ve çıkar gruplarının çoğu için denetlenebilir değildir. • Üniversite siyasallaşmıştır. Konusu dışında ve çoğu zaman halka karşı uygulamalarla doludur. • Bilimin yönetimi bilimsel ve demokratik değildir.

4. Sektörlerarasılık • Çevre sağlığı; tarım, ormancılık, enerji, endüstri, taşımacılık ve turizm vb gibi tüm sektörlerin içinde bir yerdedir. • Tekil, izole kararlar ve uygulamalar çevre sağlığı sorunlarını çözemez.

5. Uluslararası İşbirliği • Çevre sağlığı tehditleri devletlerin uluslararası sınırları açısından teker bakıldığında küçük bir bakışa sahip olabilir, ama birlikte yapılmış uluslararası işbirliği ve eylemin, sınır ötesi çevre sağlığı konularında çok etkin olduğu bir gerçektir

6. Çevre Sağlığının İlerletilmesi (promosyonu) • Bu kavram iç içe girmiş üç eylem üzerinde yapılandırılır: • Çevre Sağlığını Savunma, • Çevre Sağlığı eğitimi ve • karar vericileri etkileme (lobicilik). • Hedef kitle, politikacıları ve politika belirleyicileri; diğer sektörlerdeki meslek insanlarını; genel toplumu ve çevre sağlığı hizmetlerinde çalışanları içerir.

7. Yetki Devri • Yetki devri ilkesi, en etkili olacakları noktalarda, karar verici güçlerin temsilcilerine yetki devrini gerektirir ve alınan can alıcı eylem ve kararların en uygun kilit adam tarafından güvenceye alınmasını sağlar. • Ayrıca, bu ilke, lüzumlu karar verme, sorun çözme ve iletişim konularıyla ilgili hizmetler ve çevre sağlığı enstitülerinin (danışma için güvenilir kuruluşlarınörneğin bilimsel yönden tam özerk multidisipliner Ulusal Halk Sağlığı Okulu veya Çevre Kirliliği Kurumu) gelişmesi için desteğe de ihtiyaç duyar. • Yetki devri, merkezi otoritenin kimi görevlerini yerel yönetimlere devretmesi anlamında da kullanılır.

8. Sürdürülebilir kalkınma • Bugünün kuşaklarının gereksinimlerini, gelecek kuşakların da kendi gereksinimlerini karşılayabilme olanağından ödün vermeden karşılamak demek olan sürdürülebilir kalkınma, çevre sağlığı hizmetlerinin gelişmesi için bir sınır taşı ilkesidir. • Gerek ülkemizde gerekse dünyada çok sayıda insan temel gereksinimlerini yani yiyecek, giyecek, barınak ve iş bulma gereksinimlerinin karşılayamamaktadır ve bütün insanlığın temel ihtiyaçları dışında daha iyi bir yaşam beklentisi vardır • Bu beklentileri sağlanması fırsatlarını da içermesi gereken sürdürülebilir kalkınma, insan sağlığında etkisi olan uygulama ve kararların bütün yönlerine toplu bir bakış yapabilen yoğun bir politika taslağı gerektirir.

9. İhtiyat İlkesi • İhtiyat ilkesi, bazı işler, girişimler, teknolojiler ve ürünlerin etkileri anlamında, bilinmeyen aşamalara, bilim ve teknolojinin tam açıklık getiremediği durumlarla ilgilidir. • Bu ilkenin genel anlamı “Çevreye ve sağlığa bir dizi tehdide ve geri dönüşü olmayan zarara neden olma olasılığı bulunan iş veya ürünler konusunda korkulan sonuçlar, ürün veya işler arasında tam bir ilişki kanıtı olmasa bile, güvenilir bir neden varsa, bu iş ve ürüne karşı koruyucu ve önleyici önlemler alınmalıdır. ” olarak vurgulanabilir.

Çevre sağlığı, halk sağlığı disiplininin 4 temel ileri uzmanlık alanından biridir. 1. Epidemiyoloji (salgınbilim) 2. Çevre sağlığı 3. İşçi sağlığı 4. Okul sağlığı Türkiye bu uzmanları yetiştirmiyor

Enerji, Çevre Sağlığının Temel Konularından birisidir (2) 1. Çevre sağlığı politikaları 9. Toprak kullanımı tasarlaması 2. Çalışanların sağlığı 10. Besin niteliği ve güvenliği 3. Çevre sağlığı yönetimi 11. Tarım 4. Enerji 12. Gürültü denetimi 5. Kaza ve yaralanma denetimi 13. Atık yönetimi ve toprak kirliliği 6. Taşımacılık yönetimi korunması 7. Su niteliği 8. Hava niteliği ve 14. İyonlaştırıcı ve iyonlaştırıcı olmayan ışınım (radyasyon) 15. İnsan ekolojisi ve yerleşimleri 16. Vektör denetimi

Çevre Sağlığı Hizmetlerinin Görevi (2) A. B. C. D. Risk Değerlendirmesi Risk Yönetimi Risk İletişimi ve Algılaması Sektörlerarası İşbirliği ve Danışmanlık E. Eğitim-Öğretim F. Araştırma Çalışmaları

A. Risk değerlendirmesi: • Risk Değerlendirmesi: Riske karar vermeden önceki inceleme aşamasıdır. Mutlaka sosyal ve ekonomik yapıları hesaba katarak tanımlanır.

Risk (tehlike olasılığı) sınıflandırmaları ve risk uzayı (3) Riskler gözlenebilirliklerine ve denetlenebilirliklerine göre en hafiften en ağıra doğru) dört grupta incelenirler. 1. Gözlemlenebilir ve denetlenebilir riskler (Asansörler, motorlu taşıtlar, bisiklet yolculuğu) 2. Gözlemlenemez ama denetlenebilir riskler (Antibiyotikler, mikrodalga fırınlar, kurşunlu benzin) 3. Gözlemlenebilir ama denetlenemez riskler (silahlar, büyük barajlar, nükleer silah ve savaşlar, otomobil kazaları) 4. Gözlemlenemez ve denetlenemez riskler (Nükleer santral kazaları, kömür dumanının çevreyi kirletmesi, Radyoaktif atıklar)

Nükleer santral kaynaklı iyonize radyasyon gözlemlenemez ve denetlenemez olan en tehlikeli riskler grubunda yer alır (3) • Bu gruptaki riskler ulusal ve küresel boyutta: • Gözlemlenemez yani: • 1. Tehlikeye sunuk (maaruz) kalanlarca tanınmayan (daha önceden karşılaşmamışlardır); • 2. Etkisi geç anlaşılır; • 3. Yeni ve • 4. Bilimin tanımadığı bir risklerdir. • Denetlenemez yani: • • 1. Korkutucu, 2. Dünya çapında felaket yapıcı, 3. Sonuçlar öldürücü, 4. Yasalara uygun olmayan, 5. Gelecek kuşaklar için çok tehlikeli, 6. Kolayca azaltılamayan, 7. Giderek artan ve 8. Gönüllü hizmetin olmadığı risklerdir.

İyonize ışınım (radyasyon) kaynakları: • İnsan ve diğer canlıların iyonize ışınıma sunuk kalmaları: • a) Doğal arkaalan (background), • b) Tıbbi (hekimlik uğraşları nedenli), • c) Nükleer kazalar ve atmosferde yapılmış nükleer silah denemeleri ve • d) Nükleer atıklar nedeniyledir.

• Sınırlarımıza çok yakın çalışan 71 doğu bloku nükleer santralı Uluslararası Atom Enerjisi Kurumu (İAEA) tarafından yüksek nükleer kaza riski nedeniyle denetim ve kısıtlı çalışma altında tutuluyor (5). • Bunlardan birisi sonunda dünyanın en büyük nükleer felaketi olarak 1986 yılında Çernobil’deki reaktör kazası olarak yaşandı.

Yeterince risk altındayız • 11 bölgemiz Uluslararası Atom Enerjisi Kurumu tarafından yüksek kaza riskiyle izlenen komşu nükleer santrallarının nükleer tehdidi altındadır(4).

Risk değerlendirmesi • Avrupa/nın 1999’da uygulamaya soktuğu Çevre Sağlığı Eylem Planını Türkiye henüz yayımlanamadığı için uygulamaya sokamamıştır. • Sağlık Bakanlığı Çevre Sağlığı Eylem Planı Taslak dokümanda risk değerlendirmesi çalışmalarının başlamasını uzun vadeli hedeflerine koymuştur. Uzun vadenin tanımı yapılmamakla birlikte bir başka bir ulusal belgede (UÇEP) uzun vade 2020’de bitmektedir (4).

Ulusal Çevre Sağlığı Eylem Planı Taslağı Uzun vade (en az 2020 yılından sonra) ulaşılması hedeflenen eylem örnekleri: • Konut, okul vb başta olmak üzere bütün kapalı ortamlarda radon düzeyi on yıl içerisinde 5 Bq/m 3’ün altına indirilmelidir. • Farklı enerji kaynakları arasındaki denge kurulmalıdır. Hava kirliliği ile enerji tüketimi arasındaki bağlantı baştan ele alınmalıdır. • Türkiye risk değerlendirmesi ve risk yönetimi kavramlarını uygulamaya sokacaktır.

• Ülkemiz en çok görülen, en çok sakat bırakan ve en çok öldüren hastalıklarını bilmemektedir. • Ülkemizde nüfusun % 30’unun yaşadığı belde ve köylerde ölenlerin sayısı bilinmemekte ve ölüm istatistiklerine girmemektedir. • Tüm bu nedenle 1999 verilerine göre hastalık tanılarının ülkemizde sağlık kurumlarına başvuran hastaların hastane servislerinde yatanlarına karşılık gelen sadece % 2, 2’sinin hastalık nedeni, ölümlerin (hastanede ölenleri içeren) yaklaşık % 30’unun ve ölüm nedeni istatistiklere yansımaktadır. • Bir başka deyişle ülkemiz en çok görülen hastalıklarını % 97, 8; en çok öldüren hastalıklarını da % 70 hata ile bilmektedir. • Bunun anlamı radyasyona bağlı hastalık % 97, 8’ini, ölümlerin % 70’ini saptayamayacağız demektir (4).

Bildiklerimizi de böyle biliyoruz Ölüm nedenleri araştırmaları: • Kocaeli Üniversitesi Tıp Fakültesi Halk Sağlığı Anabilim Dalı'ndan Dr. Nilay Etiler ve arkadaşlarının yaptıkları bir çalışmada, Kocaeli Üniversitesi Hastanesi'nden Başbakanlık Devlet İstatistik Enstitüsü'ne (DİE) bildirilen ölüm nedenleri ile hasta dosyasındaki bilgiler karşılaştırıldı. Bunların %68. 3’ünde ölüm nedeni olarak temel nedenin doğru yazılmadığı, ölümlerin %24. 4'ünün kardiyorespiratuvar arrest gibi başka hastalık veya durumlara, %16. 8'inin (n=112) ise son nedene bağlandığı bulundu. (6). • Gazi Üni Tıp Fak. Adli Tıp A. Dalından DRAli Fuat Işık ve arkadaşlarının yaptığı “Bildirilen Ölüm Nedenleri “Gerçek Ölüm Nedeni” mi? ” isimli araştırmada Olguların %71’inde kardio-pulmoner arrest, kardiak arrest ve solunum arresti gibi terminal safhaların ölüm nedeni yerine bildirildiği saptanmıştır. (7).

Gel de güven! Tablo: 1 - İl ve İlçe Merkezlerindeki Ölümlerinde En Çok Görülen İlk On Hastalık (1999) 1. Kalp Hastalıkları 64 209 2. Bütün diğer hastalıklar ve diğer kazalar 36 542 3. Kanserler 23 068 4. Semptomlar ve iyi tanımlanamayan haller 14 855 5. Serobro vasküler hastalık 13 953 6. Perinatal mortalitenin diğer nedenleri 5 094 7. Meningokok enfeksiyonları 3 933 8. Doğuştan anomaliler 3 357 9. Şeker Hastalığı 3 109 10. Motorlu taşıt kazaları 2 486 Kaynak: DİE; 2002

• Yapılan çalışmalar ışığında gelişmekte olan ülkelerden hareketle Türkiye için tahmin edilen kanser görülme sıklığının yüzbinde 150 olması gerekirken ülkemizde saptanan verilere göre kanser görülme sıklığı yüzbinde 33, 41 -55, 77 arasında gerçekleşmektedir. • Bir başka deyişle ülkemiz, kanser olgularının sayısını % 78, 0 -62, 8 arasında eksik ve hatalı saptamaktadır

Radyasyonun sağlık zararları • Bedensel (somatik), • Yüksek doza bağlı erken • Radyasyon hastalığı • Ana karnındaki dölütte sakatlık ve tümör • Düşük doza bağlı uzun süreli • İyi ve kötü huylu tümörler • Genel yaşlanmanın hızlanması • Genetik • Psikolojik

• Barışta ve savaşta • Normal çalışma koşullarında • Radyasyon kazası anında • Nükleer atıklar kaynaklanan • Santral söküğm parçaları kaynaklı

2. Ara sıcak: Bütün eksik veriye rağmen Çernobil Kazasından 17 yıl sonra Doğu Karadeniz Bölgesi’nde ölümler neden çok arttı? “Kanıtın yokluğun kanıtı değildir” Karl Sagan Güneş balçıkla sıvanmaz Atasözü

DİE Nüfus Bölgelerine Göre Türkiye İl ve İlçe Merkezlerindeki 2000 ve 2003 yılları Ölüm Sayıları ve Ölüm Sayısı Artış Hızları (8) Coğrafi Bölgeler Ölüm Sayısı ve Yılı 2000 1. Türkiye Geneli Ölüm Sayısındaki Artış Yüzdesi 2003 174 315 184 330 5, 75 38 600 38 732 0, 34 3. Batı Marmara 8 033 8 616 7, 26 4. Doğu Marmara 18 164 19 354 6, 55 5. Ege 28 093 29 600 5, 36 6. Batı Anadolu 23 308 24 898 6, 82 7 851 8 729 11, 18 18 692 20 103 7, 55 9. Batı Karadeniz 9 673 10 872 12, 40 10. Doğu Karadeniz 3 777 4 567 20, 92 11. Kuzey Doğu Anadolu 3 081 3 276 6, 33 12. Orta Doğu Anadolu 4 814 5 035 4, 59 10 229 10 548 3, 12 2. İstanbul 7. Orta Anadolu 8. Akdeniz 13. Güneydoğu

Etkisi geç anlaşılır; • Düşük dozda ve uzun süreli alınımlarda onlarca yıl sonra çıkabilen karsinojenik ve genetik etkiler söz konusudur. • • Kanser oluşumu, etkenle karşılaşıldıktan ortalama 20 -40 yıl içinde ortaya çıkar. Bu süre lösemilerde etkenle sunuk kalınmayı takibeden 1 -10 yıl; mesane kanserlerinde ise 45 yıldır. • • Radyasyon nedenli mutasyonların kanser nedeni olması için 50 yıldan fazla zaman geçmesi gerekir.

Korkutucu, Dünya çapında felaket yapıcı, Sonuçları öldürücüdür (4) • Çernobil Nükleer Felaketi olarak geçen 26 Nisan 1986 tarihinde Ukrayna’nın Kiev Kenti yakınlarındaki Çernobil Çekirdeksel santralının 4. Reaktörü kazasında ortaya çıkmıştır. Kaza sonucunda atmosfere salınan toplam ışınımetkinliğin 2. Dünya Savaşı’nda Hiroşima ve Nagazaki’ye atılan atom bombalarının 200 katı olduğu hesaplanmaktadır • 30 km çevresinde yaşayan yaklaşık 135 000 kişi 3 saatte ve bir kerede geçmişten en küçük bir anı eşyası dahi almalarına izin verilmeksizin daha az ışınım bulaşmış bölgelere tahliye edilmiştir. • Fazla kirlenmiş bölgelerde yaşayan yaklaşık 400 000 kişi çok sıkı sağlık denetimi, zorunlu toplumsal sınırlamalar, yerel üretilen besinlerin kullanım sınırlamaları uygulamalarıyla karşıya kalmışlardır. Tiroid kanserlerinden korunmak için 1, 6 milyonu çocuk; 5, 3 milyon insana potasyum iyodür veya iyot tabletleri dağıtılmıştır

• 1990 yılında Belarus, tüm ülkeyi ekolojik felaket bölgesi ilan etmiştir. • Çocukluk çağı tiroid kanseri sıklığının Ukrayna’da yaklaşık 8 kat, Belarusya’da 36 kat, Rusya Federasyonu’nda 44 kat arttığı saptanmıştır • Çernobil’in yol açtığı ve açacağı kanser ölümleri sayıları için 14 000 ila 475 000 arasında pek çok tahmin yapılmaktadır. • ABD’de meydana gelen TMI kazasında ise, yaklaşık 2 gün içinde 900 bin kişi tahliye edildi ve bunun maliyeti yaklaşık bir milyar doları bulmuştur (4)

Yasalara uygun olmayan risktir (4) • Çevre ve umumi hıfzısıhha yasamızda radyasyon ve zararlı ışınlarla ilgili toplumsal önlem ve yaptırım maddeleri yoktur. • Avrupa Mevzuatı’na uyumun sonucu “Bir nükleer kazanın sebep olduğu hasar sebebiyle ödemesi istenen tazminat bedeli, işbu madde mucibince tesbit olunan azamî mesuliyetten fazla olamaz. ” diye başlayan ve nükleer kazadan doğan tazminat hakkını 5 milyon ECU’dan az olmamak üzere 15 milyon ECU (Avrupa Para Birimi) ile sınırlayan 13 Haziran 1967 tarihli Resmi Gazete yayımlanan ‘Nükleer Enerji Sahasında Hukukî Mesuliyete Dair Sözleşmeye Ek Protokol’ isimli mevzuatın ilgili maddesi dışında Türkiye’nin ne Genel Sağlığı Koruma (Umumi Hıfzısıhha) ve Çevre Yasaları ve ilgili mevzuatında zararlı ışınlarla ilgili suçları ve bunların karşılığı cezaları düzenleyen madde yoktur.

Gevşek Çevre Sağlığı Mevzuatı örneği (4) Tablo. 1 - Çeşitli Ülkelerin ve Uluslararası Radyasyon Koruma Kurulu (ICRP)’nin Genel Toplum Bireyleri İçin Kabul Ettiği Doğal Arkaalan Işınıma Ek Yıllık Kabuledilebilir ve İzinverilebilir En fazla Işınım Dozu Sınırları Ülke ABD Almanya İngiltere ICRP Türkiye 1985 -1999 2000 2004 (taslak) Alınmasına İzin Verilen Yıllık Işınım Dozu (mrem) (Sv) 25 30 50 100 500 100 0, 25 0, 3 0, 5 1, 0 5, 0 1, 0 Görüldüğü gibi Çernobil felaketi yaşandığında Türkiye’nin genel toplum için izin verdiği ışınım dozları, uluslar arası radyasyon korunma komitesinin sınır değerinin 5, İngiltere’nin, 10, Almanya’nın yaklaşık 17 ve ABD’nin 20 katıdır. Halen de ABD’nin 4 katıdır.

Gelecek kuşaklar için çok tehlikeli, (4) Genetik (Kalıtsal) Etkiler: Radyasyonunun üreme organlarına olan etkisi nedeniyledir. Işınıma en duyarlı organ üreme organıdır. En fazla sorumlu element Sezyum-137 (Cz 137)‘dir. Stokastik etkidir. Doza bağlı değildir. • • İngiltere’de yapılan araştırmalar sonucunda toplum için bir yılda almasına izin verilenen yüksek ışınım dozunun beşte biri kadar fazla bir ışınım alınması genel toplumdaki kanseri görülme sıklığında % 4; tüm kanserlerin görülme sıklığında % 0, 5’lik ve ilk nesilde sakatlık görülme sıklığının da % 0, 02 oranında artacağını göstermiştir. • Kalıtsal etkinin incelenebilmesi için yeterli bilimsel inceleme süresi (ilk toplumusal radayasyon alımı olan 1945’den bu yana ışınım almışların 3 üreme yaşı kadar=kadın için 90; erkek için 210 yıl, ortalama 120 yıl) henüz geçmemiştir

Kolayca azaltılamayan, Giderek artan bir risktir (4), • Halen 442 nükleer reaktör ve tonunda 180 milyon Cu bulunan yılda ortalama 30 ton radyoaktif atık üreterek çalışmaktadır. • Nükleer atıkların zararsız yok edilmesi veya saklanması sorunu bugüne kadar çözümlenememiştir.

ve Gönüllü hizmetin olmadığı risklerdir. İyonize Radyasyon Denetimi ve Korunması (4) • • Birisi tarafından ortamda radyasyonun var olduğu söylenmedikçe radyasyondan uygulamada korunmanın olanağı yoktur. Aşağıda sıralanan atom santralı kazalarından alınacak halk sağlığı önlemlerinin uygulanması için böyle bir bilgilendirmenin en az iki saat içinde tehdit altındaki yaklaşık 90 km yarıçapındaki yerleşim yerlerinde yapılmış ve yurttaşlarda yeterli miktarda ve son kullanma tarihleri geçmemiş iyot tabletlerinin bulunması gereklidir:

Atmosfere ışınım sızıntısı yapan atom santralı kazalarında (‘referans kaza’) alınacak halk sağlığı önlemleri (10) 1. Kapalı Binalarda Saklanma: Bu önlem kazanın başladığı (Atmosfere ışınım salınmaya başladığı) ilk yarım saat ile kazanın denetim altına alındığı (ışınım salımının durduğu) zamana kadar geçen sürede çok yararlıdır. Ancak bir günden fazla kapalı kalmanın getirdiği başta havalandırma olmak üzere başka sosyal ve sağlık sorunlarına yol açar. 2. İyot tabletleri alınımı: Atmosfere ışınım sızıntısının başladığı ilk iki (son bilgilere göre kazadan önceki beş) saat içerisinde alınan yeterli dozdaki iyotun tiroid bezindeki zararlı etkileri azaltıcı etkisi vardır. 3. Yol ve geçitlerin denetimi: Işınımlı alanlara insan ve diğer canlıların girişinin önlenmesi işleridir. İlk saatlerle birkaç yıl arasında etkili ve gereklidir. 4. Boşaltma (tahliye): Kalabalık insan topluluklarının yaşadığı yerlere yakın kazalarda anlamlıdır. Ekonomik ve sosyal yönden uygulaması zor bir önlemdir.

Nükleer kazada alına(maya)cak halk sağlığı önlemleri (10) 5. Yeniden yerleştirme (iskan): Boşaltmaya göre daha az acildir. Toprakları ve evleri ışınımla kirlenmiş ailelerin yeni yerleşim yerlerine yerleştirilmesi işidir. 6. Su ve besin kaynaklarının denetimi: Işınımla bulaşmış besin ve yan ürünlerinin yok edilmesi, kullanımının yasaklanmasını, diğer ürünlerinin yapımının engellenmesini (örn. Süt ve süt ürünleri) veya besinlerdeki ışınımetkinlik zararsız düzeye ininceye kadar besinlerin depolanması işlerini içerir. 7. Kirlenmiş bölgelerin temizlenmesi: Işınımla kirlenmiş bölgenin yıkanabilen yerleri tazyikli su ile yıkanmalı, uygun yerler emici elektrik süpürgeleri ile süpürülmeli, kirlenmeye uğramış tarım toprakları sürülmeli veya yüzeydeki kirlenmiş toprak tabakası alınmalıdır.

• Nükleer kaza sonrasındaki halk sağlığı önlemlerinin uygulanamaz ya da etkiyi azaltması ve ortadan kaldırması olası değildir. Çoğu uygulanamaz önlemlerdir. • Nitekim sağlık örgütü çok iyi olan Sovyetler Birliği (Rusya Bağımsız Devletler, Beyaz Rusya ve Ukrayna) Çernobil kurbanlarını izleyememiş ve denetleyememişlerdir.

Ters çevir, dökme fakat. Tanrım sen onu aşk ile şehvet ile yarat, Amber koku ver, saçlarını sümbülce uzat, Kalk sonra, sakın bakma de; manası bunun: Doldur kadehi, ters çevir, dökme fakat. Ömer Hayyam

Çevre Sağlığı Hizmetleri B. Risk yönetimi: • Risk değerlendirmesi sonuçlarıyla, mühendislik verilerinin, • sosyal, ekonomik ve politik kabullerin politika seçeneklerine ağırlık vererek • uygun bir sürede bütünleştirilmesi çabalarıdır. • Yani, Çevre sağlığı tehlikelerinin kontrolunda kararları etkileyen sosyal, ekonomik ve politik yargıların eşliğinde risk değerlendirmesi sürecinde toplanan bulguların bir sentezi, bileşimidir.

Türkiye’de risk yönetiminin önündeki eksikler • Mühendislik verileri anlamında nükleer santral ihale dosyalarını incelemek için ihale açılmıştır. Ulusal mühendislik hizmetleri NS denetleyemez. • 1997 Ceyhan yer sarsıntısına kadar Türkiye’nin Deprem Haritası’nda pek çok yer düşük tehlikeli idi. Örneğin Antalya 4. bölgeden 2. bölgeye, Adana ve Osmaniye 2’den 1’e terfii etti.

Türkiye’de risk yönetiminin önündeki eksikler • Çevre sağlığı uygulamaları ve denetimleri büyük ölçüde belediyelere devredilmiştir. • 1. Derece Gayrı Sıhhi Müesse (GSM) olan Nükleer ve Termik santrallerin GSM açılış izinleri hukuka göre Büyükşehir belediyelerine devredilmiştir. Belediyelerin yetişmiş insan gücü ve istihdam kapasiteleri yoktur. TEAK ve Çevresel Etki Değerlendirme uygulamalarında sağlık etki değerlendirmesi yapılmamaktadır. TEAK Çernobil’den sabıkalıdır. • Türkiye GSM sayısını ve kaçının GSM ruhsatının olduğu bilmemektedir

C. Risk iletişimi • Risk değerlendirmesi ve yönetimi yapılarından çevre sağlığı bilgisini kullanan anahtar kişilerin ve etkilenen toplumun haberdar edilmesi işidir. • Anahtar kişiler: devlet ve yönetim aşamalarındaki güçleri, endüstriyi, toprak sahiplerini, işçileri, genel toplumu, meslek gruplarını ve özel ilgi gruplarını içerir. • Risk iletişimi bu anahtar roller arasındaki diyaloğun gelişmesinin ve ilerletilmesini ve ‘risk algılaması’ çalışmalarını da gerektirir.

Risk iletişimi önündeki engeller • Risk iletişimi genel anlamda hukuksuzdur. Kimi özel uygulamalar da çıkar gruplarının hepsi için eşitlikçi değildir. Örn. : Sigara karşıtı TV programları toplum çoğunluğunun uykuda olduğu saatlerde yayımlanmaktadır. • Yerel yöneticiler (vali ve kaymakamlar) tehlikenin etkileneceği coğrafyada baskıcı ve yasaklayıcıdırlar. • Tek tük yapılan resmi kanallı forumlar eşitlikçi ve multisektöryel katılımlı değildir. • Sosyal demokrasinin gereği hukuka başvuru eşitlikçidir, ama bilir kişi masrafları yoksulların dava açası ve kazanması yönünde engellerle doludur. • ÇED uygulamaları eşitlikci değildir. Olumsuz ÇED nedeniyle red edilen yatırım örneği yoktur.

risk karşılaştırmaları • Riskin algılanmasında risk karşılaştırmaları önemli rol oynar. Burada dikkat edilecek nokta risk karşılaştırmalarında alınacak riske karşılık elde edilen benzer yararı veya zararı yapan etkenlerin karşılaştırılmasına dikkat edilmesi gerekliliğidir. • Örneğin sigara içiminden gelecek kanser riskiyle nükleer santral kazasından gelecek kanser riskinin karşılaştırılması epidemiyolojik ve istatistiksel olarak doğru değildir. Çünkü sigara içilmesi sırasında elektrik üretimi yararı güdülmemektedir (4).

Risk iletişimi ve algılaması önündeki engeller • Risk algılama çabası ve güvenlik ahlakımızda sorunlar vardır. (Kırıkkale fabrikası, Marmara Depremi, Senirkent seli, başbakanın makam arabasıı camının balyozla kırılması, İkitelli Nükleer kazası, kat sayısından kısa itfaiye merdivenleri, yetersiz havadan söndürme alt yapısı vb) • Çernobil Felaketi sonrasında bilim adamı kisveli bürokratlar ve siyasiler TV önünde çay içerek zararsız olduğunu savunabilmişlerdir. • Nükleer erken haber alma ağımız Çernobil’den sonra kurulmasına rağmen Körfez savaşı hurdaları için ölçümlere iki yol sonra ve onlarca işçi öldükten sonra başlayabilmiştir. Sayıca ve yetenekçe yeterlilikleri bilinmemektedir.

Alt yapının düzelmesi için çok önemli olan Toplumsal talep yoktur • Asırlık demokratik toplum gelenekleri oluşmamış toplumda çevre korumacı faaliyetler Batıdaki örneklerinin aksine siyasi bir güç haline gelememiştir. • Talep doğurması beklenen en önemli kurum olan üniversiteler yasaklı dönemin ürünü olarak populist talepler dışında talep doğuramamaktadırlar. • Ermeni sorunu, Kıbrıs gibi sorunlarda çok hızlı ve hiyerarşik bir tepki veren üniversite, hava kirliliği, nükleer santral gibi ulusal veya bölgesel sorunlarda ne hiyerarşik ne de tabandan gelen demokratik bir talep doğuramamakta topluma önder olamamaktadır.

• Bütün bunlar Türkiye’nin kurulacak nükleer santralları değerlendirecek ve yönetecek yetenekten yoksun olduğunu göstermektedir. • Öyle olsaydı en azından bazı riskler azalırdı.

• İnsanlık tarihi boyuncu üretilen bilgi birikiminin öğrenilmesi ve uygulanması bir insanın yeteneklerinin ve belleğinin sığasını (kapasitesini) geçmiştir.

• Bu düşüncelere en bilimsel destek Kuantum Fiziğinden gelir: • Bohr’un Tamamlayıcılık İlkesinden çıkacak ders: Gerçek, tek bir çerçeveye veya mantıksal yapıya sığdırılamayacak denli zengindir. Her bir çerçeve gerçeğin yalnızca bir parçasını betimleyebilir. • Bu ders, bütün bilgi alanlarının tümüne taşınmalıdır. ” (11).

• Bilimin kuantum fiziğinin görelilik ilkesinden aldığı ders ve bu ilkenin diğer bilim alanlarına taşınması, multidisipliner bilim ve meslek yaklaşımları ve sayısız mitin öğrettiği ve bugüne taşıdığı kadim değerlerin bugünkü görüntüsü olan meslek etiği ve ahlâkı kuralları ile gerçekleşir (1).

Son söz: • İktidarların, (Mayor’un sözcükleriyle): “basitçe görmezden gelerek, • müdahale etmede yetersiz kalarak, • önlem almayı reddederek, • hukuki biçimciliğin ve politik felcin birbirini takviye ettiği karmaşık ve mükemmeliyetçi uygulamaların arkasına sığınarak • halkı sömürmesine ve baskı altın almasına” (12) destek veren bilim insanlarının ve aydınların ihaneti hoşgörülemez, bağışlanamaz ve cezasız kalamaz.

• Herhangi bir ülkeye değil, Türkiye’ye nükleer santral yapılmasının ne demek olduğunu tartışmak gerekir

Kaos bilinen riski bilinemezleştirir • Ülkemizin topraklarının kadastro çalışması halen bitmemiştir • Sokak sayısı ve numaralaması bitmemiştir (Benim sokak numaram 15 yılda üç kez son iki yılda iki kez değişti) • Güvenlik ahlâkı yoktur (örn: emniyet kemerlerini polis için takarız) • Belediye başkanları nüfus sayımlarında hemşehrilerini hizmet almadıkları kentte sayılmaya davet ederler. • Kentlerimizin yaz ve kış nüfusları çok farklıdır, ama afet ve kriz planları kış nüfuslarına göre yapılır

“Çevrecilerde Nükleer enerjiye ve nükleer santrallere karşı bir ön yargının olduğu kesin” diyenler vardır • Böyle diyenlerde “Çevrecilere karşı bir önyargı” olduğu kesindir”. • Nükleer santral yanlısı kesimler, kuruluş ve çalışma ilkelerini belirleyen 2690 sayılı; Anayasaya aykırılığı yakın zamana kadar ileri sürülemeyen, 13 Temmuz 1982 tarihli baskıcı bir dönemin yasasıyla kurulmuş Türkiye Atom Enerjisi Kurumu’nun yetiştirdiği veya etkilediği kesimlerdir. TAEK, çok sektörlü ve çok bilimli kurullara sahip değildir; bilimsel ve idari özerkliği yoktur; nükleer enerjiden yana tek yanlı bir yaklaşım sergiler ve siyasal etkilere açıktır. • Türkiye’de yaklaşık 200 adet nükleer mühendis vardır.

• ABD’de kendilerini yetiştiren hocaları nükleer enerji ve santrallara karşı bildirilere imza atarken (Örn: SANE: Scentists Against Nuclear Energy) bizimkiler varlık nedenlerinin ortadan kaldıracak böyle bir gelişmeyi engellemek için bencilce davranmakta; halklarına yalan söylemektedirler. • Mühendis bakış açısı yaşamın çıkış noktasını (canlı) ve temel felsefesini kaçırmakta ve bu yönde bir eğitim almamaktadır. • Böyleleri Çoklu Zeka Kuramına göre Doğa Zekası ve Duygusal zekanın ekolojik boyutundan yoksundurlar.

SONUCUN SONUCU: • Türkiye’ye nükleer santral(lar) kurmak halk sağlığı bilimi ilke ve bilgilerine göre yanlıştır; • Çünkü: konuşmada anlatılan tüm eksik ve engeller aşılsa bile kaza, nükleer atıklar, yüksek maliyetli güvenlik önlemleri, söküm maliyetleri vb gibi bir çok nedenden ötürü tüm dünyada henüz gelinen aşamada nükleer santrallardan kaynaklanacak sağlık zararları engellenemez, azaltılamaz, izlenemez, denetlenemez. • Ucuz ve daha temiz enerji kaynaklarımız olduğu için riskin üstlenilmesi zorunlu da değildir. • Bu nedenle böyle bir yatırım kararı halk sağlığı bilimi açısından yanlış ve bilimsel olmayan, politik bir karardır.

Ya ümitsizsiniz ya da ümit sizsiniz Ya çaresizsiniz ya da çare sizsiniz Behçet Necatiğil

KAYNAKÇA 1. Feyerabend, P. , “Akla Veda”, Ayrıntı Yayınları, 1995, İstanbul, Türkiye. 2. Fitzpatrick, M. , Bonnefoy, X. (1999) Guidance on the Development of Educatioal and Training Curricula. Environmental Health Services in Europe-4, Copenhagen: WHO Regional Publications, Euopean Series, No: 84. 3. Gochfeld, M. (1992), “Environment Risk Assessment”, in Last, J. M. , Wallace B. R. (ed. by), Cannor, E. B-C. . (at al. ), (ass. Ed. by), Maxcy-Rosenau-Last Public Health and Preventive Medicine, 13 th ed. , U. S. A. : Prentice-Hall International Inc. 4. Gürsoy, U. (2004), “Enerjide Toplumsal Maliyet ve Temiz ve Yenilenebilir Enerji Kaynakları”, Türk Tabipleri Birliği, Ankara. 5. Milliyet Gazetesi. (1992), “Her Yanımız Çernobil”, 29 Aralık 1992. 6. Etiler, N. , Çolak, B. , Demirbaş, İ. , “Kocaeli Üniversitesi Hastanesi’nde Bildirilen Ölüm Nedenlerinin Güvenilirliği”, http: //www. tutfd. org/pdf_TTF_24. pdf adresine yapılan ziyaret. , 7. IŞIK, A. F. , DEMİREL, B. , ŞENOL, E. , “Bildirilen Ölüm Nedenleri “Gerçek Ölüm Nedeni” mi? ”, Adli Tıp Yıl: 2004 / Cilt : 1 / Sayı: 1, http: //www. turkiyeklinikleri. com/makale. asp? islem=Makale&Makale_id=5905&Dil=Ing&Kelime, 8. DİE. (2005), “İBBS’ye Göre Ölümler”, http: //www. die. gov. tr/yillik/04_Demografi. pdf adresine 02. 08. 2005 tarihinde yapılan ziyaret. 9. Gürsoy, U. “Çernobil’den Gelen Hastalık Yükü ve Toplumsal Maliyet”, Bilim ve Gelecek Dergisi, Sayı: 19, Eylül 2005. 10. WHO (1987), “Nüclear Power: Accidental Relaeses-Practical Guidanca for Public Health Action”, Report on a WHO Meeting, 1 -4 October 1985, Mol, Belgium, WHO, 11. Pekünlü, R. , “Heisenberg Belirsizlik İlkesi: Kim Ne Dedi? Kuantumcular Nasıl Aslan Avlar!”, Bilim ve Gelecek Dergisi, Haziran 2005, Sayı: 16: 47 -57, 2005. 12. Bilim ve İktidar. Mayor, F. , Forti, A. , 4. basım, TÜBİTAK Popüler Bilim Kitapları, 1997.

Yararlanılan diğer KAYNAKÇA 1. Collins, J. C. (1979), “Health Hazards of Ionizing Radiotions and Radioactive Substances”, in Hobson, W. (ed. by), Theory and Practice of Public Health, Fifth Ed. , New. York, Toronto, Oxford University Press. 2. Dvorak, V. (1992), “Ionizing Radiation”, in Last, J. M. , Wallace B. R. (ed. by), Cannor, E. B-C. . (at al. ), (ass. Ed. by), Maxcy-Rosenau-Last Public Health and Preventive Medicine, 13 th ed. , U. S. A. Prentice-Hall International Inc. 3. Gürsoy, U. (1999), “Dikensiz Gül Temiz Enerji”, İskenderun Çevre Koruma Derneği Yayını, İskenderun. 4. WHO. (1994), “Nuclear Power and Health”, WHO Regional Publications European Series No. 51, Copenhagen. 5. Yülek, G. (1992), “Radyasyon Fiziği (İyonlayıcı ve İyonlayıcı Olmayan) ve Radyasyondan Korunma”, Sek Yayınları, 1992. 6. User Dış Ticaret A. Ş. (1992), “Dünyanın Durumu”, Brown L. R. ve ark. (ed. by), Worldwatch Enstitüsü Raporu, User Dış Ticaret A. Ş. , İstanbul. 7. Hobson, W. , (1979), “The Theory and Practice of Public Health”, Oxford Pub. 8. Aytekin, F. (1995), Esmi Çevre Bakanı, Milletvekilliği döneminde yapılan kişisel telefon konuşması.