Trkiyenin Sosyal Yaps 7 Ders Trkiyede Ekonomi Toplumsal

Türkiye’nin Sosyal Yapısı 7. Ders

Türkiye’de Ekonomi • Toplumsal yapıları etkileyen en o nemli kurumlardan biri ekonomi kurumudur. • Türkiye’de ise Osmanlı Dönemi, Erken Cumhuriyet dönemi ve günümüz ayrı incelenmesi gereken dönemler olarak öne çıkmaktadır. • Ekonomik ilis kilerin nasıl gerc ekles eceg ini pi- yasa ekonomilerinde piyasa belirlerken, sosyalist ekonomilerde ise belirleyici olan yapı devlettir.

Piyasa Ekonomisi ØModern ulus devletlerin ortaya c ıkması su recinde en yaygın ekonomik sistemdir. • O zel Mu lkiyet: Piyasa ekonomisinin en o nemli unsurlardandır. Kis ilerin ve s irketlerin mu lkiyet edinme, satma ve bunları devretme haklarının yasal gu vence altında olmasıdır. I mparatorlukların ve feodal yapı- nın ag ırlıkta oldug u yapılarda/ do nemlerde merkezi yapı ve kilise son derece gu c lu du r. Kis ilerin mal varlıklarına el koyma sıklıkla go ru lebilmektedir. Kapitalizmin gelis im su - recinde sermaye sahiplerinin/ tu ccarların, giris imlerinin yatırımlarının gu vence altın- da olması yeni sistemin bas arısı anlamında c ok o nemlidir. Bu durum, ekonomik ilis - kilerde keyfilig in ortadan kalması anlamına gelmektedir. • Giris im O zgu rlu g u : Piyasada faaliyette bulunmaya yo nelik giris im o zgu rlu g u olmasıdır. Piyasa ekonomisi ac ısından son de- rece o nemli bir unsurdur. Piyasada adil bir rekabetin olabilmesi ic in piyasaya giris lerin serbest olması ve devletin bu alanda sınırla- ma/ engellemede bulunmaması gerekir. • Serbest Fiyat Politikası: Fiyatların, piyasa kos ullarında arz-talebe go re belirlenmesi o nemlidir.

Sosyalist Ekonomi • Sosyalist ekonomi sosyalizmle yo netilen, otori- ter iktidarların oldug u yapılarda yaygın olarak o ne c ıkan ekonomik sistemdir. • O zel Mu lkiyetin Olmaması: Sosyalist eko- nomilerde es itsizlig e yol ac an, o zel mu lkiyet kaldırılır. Bu tu n mu lkiyet devlete aittir. • Merkezi Planlama: Sosyalist sistemde u retim, fiyat, faiz, u cret vb. unsurlar piyasa tarafından deg il, devlet/ kamu tarafından belirlenir. Giris im o zgu rlu g u so z konusu deg ildir. • Hangi malın, nerede u retileceg i, u cretlerin ne kadar olacag ı, u ru nu n fiyatı devlet tarafından belirlenir. Devlet, zarar etse de malın u retimini devam ettirir ve zararlar, bu tc eden kars ılanır.

Karma Ekonomi o Karma ekonomi, ekonomik ilis kilerde devletin ve o zel sekto ru n de birlikte yer aldıg ı ekonomik sistemdir. • Karma ekonomilerde devlet ekonomide aktif olarak yer alır. U retici olarak sistemin ic indedir. • Karma ekonomilerde devlet, ekonomik ilis - kilerin yo nu nu belirler, rehberlik eder. O zel sekto ru n yatırım yapacag ı alanlarda da yo n go sterici bir tavır sergiler. • Karma ekonomilerde o zel mu lkiyet so z konusudur. Devlet, o zel sekto ru tes vik edip, gelis tirmeye c alıs ır. • Karma ekonomilerde belirleyici olan gu c devlettir. O zel sekto r, c ok gu c lu olmadıg ı ic in pi- yasada devletin belirleyicilig i so z konusudur. • Karma ekonomilerde ekonomik ilis kilerde devlet belirleyicilig i so z konusu oldug u ic in, o zellikle gelis me su recinde devlete yakın olma zenginles menin en o nemli kaynaklarından birisi olarak o ne c ıkar.

Osmanlı’dan Kalan Miras • Osmanlı I mparatorlug u’nun gu c kazanmasında askeri alandaki bas arıları, yeni toprakların fethi, fetih edilen yerlerden elde edilen ganimet ve vergiler etkilidir. • I mparatorlug un Batı kars ısında gu c kaybettig i 1800’lu yıllar Osmanlı’da modernles me ve yenilik hareketlerinin de ag ırlık kazandıg ı yıllar olmuştur. • 1800’lu yıllarda batılı u lkeler I mparatorlukla ekonomik ilis kilerini ag ırlıklı olarak gayrimu slim azınlık u zerinden yu ru tmeyi benimsemişlerdir. • 1839 yılında ilan edilen Tanzimat Fermanı ve 1856 yılında ilan edilen Islahat Fermanında gayrimu slimlere yo nelik c ok sayıda hakkın verilmesinin arka planında yabancı u lkelerin de o nemli etkisi vardır.

Osmanlı’dan Kalan Miras • 1800’lu yıllarda imparatorlukta gayrimu slim bir burjuvazi kesimi bulunmakta, ticarette ag ırlıklı rol oynamaktadır. • Kurtulus savas ı sonrasında deg is ik do nemlerde gerc ekles en nu fus mu badelelerinde I mparatorluktaki gayrimu slim nu fusun o nemli bir bo lu mu u lkeden ayrılmıştır. Bu durum, Tu rkiye’de ti- caret ve giris im ku ltu ru olan kitlelerin zayıflamasını da beraberinde getirmiştir. • 1915 Sanayi istatistiklerine go re gerc ek kis ilere ait is letmelerin %19’u, Birinci Du nya Savas ı o ncesinde maden is letmelerinin % 16’sı Tu rk ve Mu slu manlar tarafından is letilmektedir. • Devlet tarafından kurulmus , bu yu k is letme olarak nitelendirilebilecek az sayıda fabrika bulunmaktadır. • 1927 nu fus sayımında nu fusu 100 bini gec en sadece iki s ehir (I stanbul ve I zmir) bulunmakta, is gu cu nu n %80’den fazlası tarım kesiminde c alıs maktadır (Yenal, 2017: 12 -13).

Osmanlı’dan Kalan Miras • Devletin yıllık dıs borc o demesi devlet gelirlerinin %40’ına yaklas mıs tır. Bunun yanı sıra 1881’den beri devlet gelirlerinin %20’si Du yun-ı Umumiye I daresinin denetimindedir. • Birinci Du nya Savas ıyla birlikte dıs borc o demeleri durdurulur, Du yun -ı Umumiye’nin faaliyetleri askıya alınır (Pamuk, 2017: 171). • Rakamlar, Osmanlı’dan Cumhuriyete c ok ko tu bir ekonomik miras kaldıg ını go stermektedir.

Osmanlı’dan Kalan Miras • Genel olarak deg erlendirildig inde Cumhuriyet’e gec is su recinde Osmanlı’dan devralınan ekonomik mirasın o zellikleri s unlardır: • Osmanlı’dan kalan bu yu k bir dıs borc , • Azınlıkların c ok bu yu k bir bo lu mu nu n u lkeden ayrılması sonrasında ticaret, zanaat, giris im ku ltu ru nde o nemli eksiklik, • Milli bir burjuvazinin yoklug u, • O zel sekto rde birikim eksiklig i, • Tarıma dayalı bir yapı, • Eg itimli nu fusun azlıg ı, • Sanayinin zayıflıg ı, • C ok az sayıda sanayi is letmesinin bulunması.

1923 -1950 Arası Ekonomik Dönem • 1923 -1950 yılları arasında izlenen ekonomi politikalarını devletin baskın ve ag ırlıkta oldug u karma ekonomi politikaları olarak nitelendirilebilir. • Devlet eliyle siyaset ve ekonominin s ekillendirilmesi Cumhuriyet kadrolarının da temel politikalarından birini olus turdu. • Nitekim devletc ilik ilkesi 1931 yılında Cumhuriyet Halk Partisi Programına ve 1937 yılında dig er 5 ilke ile birlikte Anayasa’ya girdi. • Devlet, ekonomi politikalarını s ekillendir- mede temel akto rken, o zel sekto ru n olus ması ve gelis mesini destekleyici bir is lev go ru yordu.

1923 -1950 Arası Ekonomik Dönem Ø 1923 -1950 do neminde devletin ag ırlıkta oldu- g u ekonomi politikalarının izlenmesinin do nemin s artlarından kaynaklanan birkac o nemli nedeni bulunmaktaydı. Bu nedenler: • CHP’nin en temel politikalarından birisi- ni devletc ilik olus turdu. Do nemin devlet zihniyeti, ekonomik kalkınma ve modernles menin devlet eliyle gerc ekles tirilebileceg i du s u ncesindeydi. • Gu c lu bir o zel sekto r yoktu. O zel sekto ru n elindeki sermaye birikimi yetersizdi. Bu bag lamda o zel sekto ru n, o do nem ic in gu c lu bir belirleyicilig i so z konusu deg ildi. • Bankacılık ve finans sistemi de gu c lu deg ildi. Yani gu c lu bir o zel sekto ru n belirleyicili- g ini olus turacak kurumsal alt yapı zayıftı. • Ekonomik ac ısından c ok ko tu bir go ru ntu so z konusuydu. Devlet, kendi belirleyicili- g inde bir ekonomik kalkınmayla, kaynakların verimsiz alana yo nelmesini engellemek istiyordu.

I zmir I ktisat Kongresi (17 S ubat – 4 Mart 1923) • Yaklas ık 2 hafta su ren, c ok farklı sekto r ve mes- lekten 1135 kis inin katıldıg ı I zmir I ktisat Kongresi 17 S ubat 1923 tarihinde toplanmıştır. • I zmir I ktisat Kongresinin temel amacı, ekonomiyle ilgili sorunları ortaya koymak, izlenecek ekonomi politikalarını belirlemektir. • Kongre o ncesi c ok kapsamlı c alıs malar yapılmıs tır, u lke ekonomisine yo nelik raporlar hazırlanmıs tır. Ekonomi Bakanlıg ı, Milli Tu rk Ticaret Birlig i, farklı illerdeki sanayiciler, dernekler kongreye yo nelik hazırlıklar yapmıs lardır. • Kongreye katılacak temsilciler, c ok farklı sekto rler, kurumlar ve derneklerden sec ilmis tir. Kongreye katılan temsilciler arasında is c iler, c iftc iler, zanaatka rlar, is adamları, bankacılar gibi mesleklerden kis iler bulunmaktadır. • Kongre bas kanlıg ını do nemin o nemli isimlerinden Kazım Karabekir Pas a yapmıs , Kongrenin ac ılıs konus ması Atatu rk tarafından gerc ekles tirilmis tir.

I zmir I ktisat Kongresi (17 S ubat – 4 Mart 1923) Ø • • İzmir I ktisat Kongresi’nde c ok o nemli kararlar alınmıs tır. Bu kararlardan bazıları s unlardır (Para- sız, 2004: 7): • • Kendi limanlarımızda kabotaj hakkı tanınması, As ar Vergisinin kaldırılması (ko ylu lerin u rettikleri u ru nden alınan vergi), Koruyucu gu mru k tarifelerinin kabulu ve bu konuda dıs mu dahalelerin reddi, Bir ana ticaret bankasının kurulması, Kambiyo merkezleri, o zellikle nakit ve tah- viller borsalarının milliles tirilmesi, bu yu k ticaret merkezlerinde hisse senedi ve tahvil borsalarının ac ılması, Sanayiyi tes vik kanununun gu nu n ihtiyac larını kars ılar hale getirilmesi ve bes yıl sonra 25 yıl su reyle uzatılması, Her yıl sergiler ac ılması, Sanayi bankasının kurulması, I s gu cu nu n sekiz saat c alıs ması, Haftada bir gu n c alıs anlara tatil imka nı verilmesi, I s kazalarına ug rayanların hayatlarının is verenler ve kurumlar tarafından gu vence altına alınması, Sendika hakkının tanınması.

1923 -1950 Arası Ekonomik Dönem • Kongrede yerli kurulus ları ve sanayiyi tes vik ic in bankacılık sisteminin gelis tirilmesi hedefleniyordu. 26 Ag ustos 1924 tarihinde Tu rkiye I s Bankası kurulur. Yine o zel sanayi kurulus larının desteklenmesi ic in 1925 yılında Sanayi ve Maadin bankası kurulmus tur. Yerli sanayinin tes vik edilmesi ic in 1927 yılında yeni Tes vik-i Sanayi Kanunu (var olan kanunun yenilenmis ve kapsamı genis letilmis tir). • 1929 yılında yas anan ve bu tu n du nyada etkili olan 20. yu zyılın en bu yu k ekonomik krizi olan “Du nya Ekonomik Bunalımı/ Bu yu k Buhran” Tu rkiye’yi de etkilemis tir. • Kriz sonrasında birc ok u lkede, krizin etkilerini azaltmak amacıyla devletc i politikalar o ne c ıkmıs tır.

1923 -1950 Arası Ekonomik Dönem • Birinci Bes Yıllık Sanayi Planı 1933 yılında hazırlanır ve 1934 yılında uygulamaya konulur. Planda nasıl bir sanayiles me modelinin izleneceg i ve hangi sekto rlerde neler yapılacag ı ortaya kon- mus tur. Planın temel hedefi nettir. Hammaddesi u lkede yetis en ve kolayca ulas ılabilecek sanayilerin kurulması hedeflenmis tir. • Birinci bes yıllık sanayi planında hedefler dog rultusunda 5 ana sanayii sekto ru ne ag ırlık verilmis tir. • Dokuma, • Maden, • Selu loz, • Seramik • Kimya.

I. 5 Yıllık Plan • Planla birlikte belirlenen sanayi dallarında 20 fabrikanın kurulması, fabrikalar ic in gerekli finansmanın Su merbank ve I s Bankasından kars ılanması kararlas tırıldı. Planın finansmanında, Tu rkiye’nin ic ve dıs borc yu ku nu n artırılmamasına dikkat edilmis , istikrarlı bir para politikasıyla plan yu ru tu lmeye c alıs mıs ve ac ık finansman yoluna gidilmemis tir. • Finansmanın temel kaynag ını tu ketim malları u zerine konan vergiler olus turmus tur (Parasız, 2004: 64).

II. 5 Yıllık Plan • Birinci Bes Yıllık Sanayi Planı’nın bas arılı ol- ması sonrasında planın su resi dolmadan daha kapsamlı, farklı sekto rleri de kapsayan bir sanayiles me politikası 1936 yılında hazırlanmaya bas lamıs ve 1938 yılında yu ru rlu g e konmus tur. • I kinci Bes Yıllık Sanayi Planında o ne c ıkarılan sanayi sekto rleri s unlardır: • Madencilik, • Maden ko mu ru ocakları, • Elektrik santralleri, • Yakacak sanayi ve ticareti, • Toprak sanayi, • Gıda maddeleri sanayi ve ticareti, • Kimya sanayi, • Mihaniki sanayi, • Denizcilik.

1923 -1950 Arası Ekonomik Dönem • 1938 ve 1939 yılları Tu rkiye ve du nyada o nem- li gelis melerin yas andıg ı yıllardır. 1938 yılında Tu rkiye’de izlenen politikalarda temel belirleyici isim olan Atatu rk vefat etmis tir. I smet I no nu , Atatu rk sonrası do nemin belirleyici ismi ha line gelmis tir. 1939 yılında, ekonomi politikalarını derinden etkileyecek olan 2. Du nya Savas ı c ıkmıs tır. • İkinci Bes Yıllık Sanayi Planı bu yu k o lc u de uygulanmamıs tır. Plan, Cumhuriyet do neminde sanayiles me hedefini ve ilk as amada hedeflenen sanayi sekto rlerini go stermesi ac ısından o nemlidir.

1923 -1950 Arası Ekonomik Dönem • 1939 yılında bas layan 2. Du nya Savas ı, savas a katılmasa da Tu rk ekonomisini c ok olumsuz etkiledi. • İsmet I no nu , bu yu k baskılara rag men, Tu rkiye’yi savas ın dıs ında tutma konusunda c ok bas arılı bir politika izledi. • Bunun yanında savas a girme ihtimaline kars ı bu yu k bir ordu hazır bekletildi. • Ekonomik gelirleri arttırmak ic in ag ır vergi uygulamaları yu ru rlu g e kondu. Tu rkiye’de ciddi ekonomik sorunlar yas andı. • Yoksulluk arttı. Karne ile ekmek alındıg ı do nem yas andı. • Gayrimu slimlere yo nelik ag ır hu - ku mler ic eren Varlık Vergisi uygulandı.

1923 -1950 Arası Ekonomik Dönem Ø 1923 -1950 yılları arasında Cumhuriyet Halk par- tisinin iktidarda oldug u bir do nem so z konusudur. Bu do nem ekonomi politikalarıyla ilgili genel bir deg erlendirme yapıldıg ında o ne c ıkan fakto rler s unlardır: • Do nemin ekonomi politikalarından en o ne c ıkan unsur devletc iliktir. Devlet eliyle bir ekonomik gelis me hedeflenmis tir. • Devletin ekonomide belirleyici oldug u bir yapıda devlete yakın olmak zenginles menin ana kaynag ını olus turur. Devlete yakın ola- rak zenginles me Cumhuriyetten gu nu mu ze Tu rkiye’de ha kim olan bir zihniyeti yansıtır. • Do nem, o zel sekto ru n hem sermaye birikimi yetersizlig i hem de giris im ku ltu ru ac ısından o nemli sorunlar yas adıg ı bir do nemdir.

1923 -1950 Arası Ekonomik Dönem • Bankacılık ve finans sekto ru gu c lu deg ildir. Bu do nem c ok sayıda yeni banka kurula- rak yerli sanayiinin, zanaatka rın, ko ylu nu n kalkındırılması hedeflenmis tir. Ama do nem bittig inde gu c lu bir bankacılık sisteminin oldug u so ylenemez. • Nu fusun bu yu k bir bo lu mu nu n ko ylerde yas adıg ı, tarımsal u retimin ag ırlıkta oldug u GSMH’de sanayinin payının %15 oldug u bir su rec so z konusudur. • Do nem, Du nya konjonktu ru ac ısından istikrarsızlıg ın yas andıg ı bir do nemdir. Bu su rec te bu tu n du nyada ekonomilerde olumsuz etkiler yaratan “Du nya Ekonomik Bunalımı” yas anmıs tır. “I kinci Du nya Sava- s ı” Tu rk ekonomisini de olumsuz etkilemis , ekonomik sorunları arttırmıs , gerc ekles tiril- mesi planlanan sanayiles me politikalarının durdurulmasına neden olmus tur.

1950 – 1960 Yılları Arasında Tu rkiye’de Ekonomi • 14 Mayıs 1950 tarihinde gerc ekles en genel se- c imlerde iktidar deg is iklig i olmus , yaklas ık 27 yıl- dır iktidarda olan Cumhuriyet Halk Partisi iktidarı kaybetmis , Demokrat Parti iktidara gelmis tir. Deg is iklig in ekonomi politikaları u zerinde o nemli etkileri olmus tur. • CHP devletc i ekonomi politikalarını benimsemekte ve devlet eliyle kalkınmayı o ne c ıkarmaktadır. Demokrat parti ise liberal ekonomileri benimsemekte, ekonomide devletin ag ırlıg ının azaltılıp o zel sekto ru n o ne c ıkarılmasını hedeflemektedir. Bu bag lamda sermayenin daha genis kitlelere yayılması da hedeflenmektedir.

1950 – 1960 Yılları Arasında Tu rkiye’de Ekonomi • Liberal ekonomi politikalarının bazı unsurları arasında ekonomide serbestles me yo nu nde politi- kalar izlenmesi, ithalat ve ihracat kısıtlamalarının kaldırılması, yabancı sermayenin tes vik edilmesi serbest fiyat politikaları izlenmesi gibi unsurlar o nemlidir. • Demokrat Parti, iktidarının ilk yıllarında ekonomide liberasyonu artıracak yo nde adımlar atar. Eylu l 1950’de ithalat %60 -%65 oranında serbestles tirilir, fiyat kontrolleri kaldırılır (S ahin, 2016: 91). • Yabancı sermayeyi tes vik edecek du zenlemeler yapılır. Bu bag lamda 1954 yılında 6224 sayılı Yabancı Sermayeyi Tes vik Kanunu c ıkarılır.

1950 – 1960 Yılları Arasında Tu rkiye’de Ekonomi • Demokrat Parti’nin ilk do neminde uluslararası konjonktu rle iyi ilis kiler kurulur. Tu rkiye ABD’den ve uluslararası finans kurulus lardan o nemli miktar- da dıs borc alır. Dıs borc lar, yatırımlarda kullanılır. Bu do nemde de Marshall yardımı alınır ve alınan yardım ag ırlıklı olarak tarım sekto ru nde makineles menin arttırılmasında ve karayolları yapımında kullanılır. • Do nemde temel (dokuma, giyim, gıda, ic ki- tu tu n) ya da dayanıksız tu ketim mallarının ithal edilmesi yerine, Tu rkiye’de yerli u retimi gerc ekles tirildi. Bu ithal ika meci yaklas ım kamu sanayii u retimin arttırılması yanında o zel sanayinin bu dog rultuda hızla gelis mesiyle gerc ekles ti. Bu nitelig iyle do nem, o zel sanayiye gec is do nemi sayılabilir (Kepenek, 2016: 109). • Bu do nem o zel sanayiyi gelis tirme amacıyla yeni bankalar kurulmus tur. 1950 yılında Du nya Bankası’nın desteg i ve T. C. Hu ku meti, T. C. Merkez Bankası ve ticaret bankalarının is birlig i ile Tu rkiye’nin ilk o zel yatırım ve kalkınma bankası olan “Tu rkiye Sınai kalkınma Bankası” o zel sana - yiye ic ve dıs kredi sag lamak amacıyla kurulur. • Do nem ana hatlarıyla deg erlendirildig inde liberal ekonomi politikalarına gec is in hedeflendig i ama do nemin kos ullarından kaynaklanan nedenlerle do nem sonunda devletin ag ırlıkta oldug u karma ekonomi politikalarının o ne c ıktıg ı so ylenebilir.

1961 – 1980 Yılları Arasında Tu rkiye’de Ekonomi • Demokrat Parti iktidardayken, 27 Mayıs 1960 tarihinde ordu darbe yaparak iktidara el koymuştur. • 15 Ekim 1961 tarihinde gerc ekles ecek olan sec imlere kadar u lke yo netiminde Milli Birlik Komitesi (MBK) belirleyici ha le gelmiştir. • MBK, bir nevi Bakanlar Kurulu is levi go rmektedir. Su rec te o ne c ıkan boyut 9 Temmuz 1961 tarihinde halkın %61, 7’si tarafından kabul edilerek yu ru rlu g e giren “ 1961 Anayasası”dır.

1961 – 1980 Yılları Arasında Tu rkiye’de Ekonomi • 1961 -1980 do nemi ekonomi politikalarını tanımlayan kavramlardan birisi “planlı ekonomi” do nemidir. • Bu do nemin o ne c ıkacak unsurlarından biri “kalkınma planları”dır. O ncelikle kamu adına planlamayı yapacak bir kuruma ihtiyac duyulmaktadır. • Devlet Planlama Tes kilatı (DPT) 30 Eylu l 1960 tarihinde kurulur (Haziran 2011’de kapatılır). Amac larından biri hu ku metc e kabul edilen hedefleri gerc ekles tirecek uzun ve kısa vadeli planlar hazırlamaktı. B • Ülkenin kaynak ve imka nlarını belirleyerek uygulanacak iktisadi ve sosyal politikanın hedeflerinin olus turulmasında ve uygulanmasında hu ku mete yardımcı olmuştur. • DPT, c ok nitelikli uzmanlardan olus an bir ekiple o zel sekto r ve kamuya yo nelik ekonomi planları/ politikaları/ tahminleri yaparak hu ku mete yardımcı olma is levi go rmüştür. DPT bu nyesinde c alıs an c ok sayıda isim sonraki su rec lerde siyasette yer almış, milletvekili, bakan, bas bakan, cumhurbas kanı olmuştur.

1961 – 1980 Yılları Arasında Tu rkiye’de Ekonomi ØI thal I kameci sanayiles me ilgili bazı boyutları vurgulamak o nemlidir: • I thal, ika meci sanayi anlayıs ı son derece dog ru bir amac la uygulamaya konuluyor. Amac , yerli sanayiyi gu c lendirerek, ithal edilen u ru nleri Tu rkiye’de u retmek. Bo ylece do viz harcamaları azalacaktır. • I thal ika meci sanayi anlayıs ında hammadde, teknoloji, enerji ve bilgi olarak dıs a bag ımlı bir durum so z konusudur. • Birc ok temel girdide dıs a bag ımlı olundug u ic in, bu sanayiles me anlayıs ının bas arılı olabilmesi ic in u retilen u ru nlerin yurt dıs ına satılabilmesi o nemlidir. U retilen u ru nler kalitesiz ve dıs rekabet ic in pahalı oldug u ic in u retilen u ru nler, dıs piyasalara satılamaz. • Dıs piyasalara satılamayan u ru nler, ic pazarlara satılır. Girdiler ac ısından dıs a bag ımlı, bu bag lamda su rekli do viz harcanan, ama yurt dıs ına satıs yapılamadıg ı ic in do viz ge- tiremeyen bir sanayi o ne c ıkar.

1961 – 1980 Yılları Arasında Tu rkiye’de Ekonomi • U retilen u ru nlerin ic piyasalara satılabilme- si ic in, dıs rekabetin olmaması gerekmek- tedir. Devlet yerli sanayiciyi korumak ic in ithalat kısıtlamaları/ yasakları getirir. Yu k- sek gu mru k duvarları koyar. Bo ylece yerli sanayici ic piyasada rakipsiz konuma gelir. • Rekabet olmadıg ı ic in kalitesiz u ru nlerin yu ksek fiyata ic piyasada satıldıg ı durumlar yaygındır. Bir yo nu yle, kendi vatandas ına yu ksek fiyatla mal satarak zenginles en bir is adamı kitlesi ortaya c ıkar. • Yerli sanayi yabancı rakipleriyle kars ılas tırıl- dıg ında teknoloji olarak geri, o lc ek olarak ku c u ktu r.

1961 – 1980 Yılları Arasında Tu rkiye’de Ekonomi • Enerji, bilgi, teknoloji, hammaddede su rekli dıs a bag ımlı do viz harcayan, kalite ac ısından yurt dıs ındaki markalarla rekabet edemeyeceg i ic in do viz getiremeyen bir sanayiles me modeli so z konusudur. • Bu sanayiles me modeli 1970’li yıllarda krize girer. • 1973 yılında 20. yu zyıldaki en bu yu k ekono- mik krizlerden biri olan “Du nya Petrol Krizi” yas anır. • 1974 yılında Tu rkiye garanto r devlet oldug u Kıbrıs’ta, katliam boyutuna varan eylemleri durdurmak ic in, Kıbrıs barıs hareka tını du zenler. Hareka t sonrasında Tu rkiye’ye yo nelik askeri ve ekonomik ambargo uygulanır. • İkisi de Türkiye için yüksek maliyet getirmiştir.

1980 -1991 Do nemi Ekonomi Politikaları • Cumhuriyet tarihinin ekonomideki en ko klu deg is imleri 1980 yılından itibaren yas anmıştır. • 1980 yılından itibaren uygulanan ekonomi politikalarıyla devletc ilig in ha kim oldug u ekonomi politikalarından piyasa ekonomisine yo nelik politikalara gec is yapılmıştır. • 1980 yılı bas ında Tu rkiye’de ekonomik ve top- lumsal durum incelendig inde c ok o nemli sorunların bulundug u go ru lmektedir. Birc ok mal piyasada bulunmamaktadır. Benzin, mazot, gaz, fuel-oil, yag , s eker, pirinc , kahve, deterjan, ampul vb. birc ok u ru n karaborsa olmus durumdadır. Enerji sıkıntısı, elektrik kesintileri, hammadde edinmede yas anan sorunlar nedeniyle c ok sayıda fabrika kapanmıs tır.

1980 -1991 Do nemi Ekonomi Politikaları • Su leyman Demirel, uzun zamandır tanıdıg ı ve 1967 -1971 yılları arasında Bas bakan iken, DPT Mu stes arı olarak go revlendirdig i Turgut O zal’ı ekonomiden sorumlu bu rokratlıg a getirir. • O zal, ekibiyle birlikte Tu rk ekonomisinde kırılma noktasını olus turacak olan 24 Ocak Kararlarını hazırlar. 24 Ocak Kararları, Cumhuriyet tarihinin piyasa ekonomisine gec is yo nu ndeki en keskin de- is imi ifade eden politikaları ic erir. • “ 24 Ocak 1980 Kararları” o zamana kadar izle- nen ithal ika meci sanayi politikalarından ve devletin ag ırlıklı oldug u karma ekonomi modelinden temel bir kırılmayı ic eren politikaları kapsamaktadır. 1980’li yıllar boyunca serbest piyasayı o ne c ıkaran ekonomi modelinin ilk temelleri, bu kararlarla atılır.

1980 -1991 Do nemi Ekonomi Politikaları Ø 24 Ocak 1980 tarihinde alınan kararlardan ba-zıları s unlardır (Zencirkıran, 2018: 146 -147) : • Devalu asyon yapılarak 1 dolar 47 liradan 70 liraya getirilir. • KI T’lerde u retilen, maliyetinin ve piyasa fiya- tının altında satılan c ok sayıda u ru n ve hizmete bu yu k oranda zamlar yapılır. Bu kapsamda c imento, demir-c elik, akaryakıt, tu p gaz, ko mu r, gu bre, s eker, ka g ıt vb. c ok sayıda u ru ne deg is en oranlarda zamlar yapılır. Bu zamlar sonraki su rec te birc ok malın fiyatını arttırarak, zam furyasını tetikleyecektir. • KI T politikaları yeniden go zden gec irilir. KI T’lerde u retilen u ru nlerin fiyatlarının piyasa kos ulları c erc evesinde, ilgili KI T yo netim kurullarınca belirlenmesi ve devlet tarafından o denen su bvansiyonların kaldırılması fikri benimsenir. KI T u ru nlerine ya- pılan su rekli zamlarla KI T’lerin finansman durumları du zeltilmeye, bu tc e ac ıkları kapatılmaya c alıs ılır. Ayrıca siyasal nedenlerle iktidar partilerinin istihdam depoları haline gelmis KI T’lerde yapısal du zenlemelere gidilmesi ve personel politikalarının yeniden du zenlenmesi kararı alınır.

1980 -1991 Do nemi Ekonomi Politikaları • O zal’ın serbest piyasanın temel kos ullarından biri olarak go rdu g u serbest fiyat politikasının sonraki su rec lerde fiyatların kontrolsu z arttırıldıg ı yo nu ndeki eles tirilere rag men uygulanması konusunda 24 Ocak Kararlarıyla birlikte o nemli bir ilk adım atılır. O zel sekto ru n u rettig i mallar u zerindeki fiyat denetimi kaldırılır. • Birc ok sekto rde ihracata yo nelik u ru nlerin o nu ndeki engeller kaldırılır ve ihracata tes vikler getirilir. I hracata dayalı sanayiles me, temel sanayiles me felsefesi olarak o ne c ıkarılır. • Yabancı sermaye giris ine yo nelik kolaylıklar getirilir • I thalata yo nelik kolaylıklar getirilir.

1980 -1991 Do nemi Ekonomi Politikaları • 24 Ocak 1980 Kararları sonrasında uygulanan politikalarla, ekonomideki kısa do nemli sorunlar as ılmış, kuyruk ve karaborsalar ortadan kalkmıştır. • Ordu, 12 Eylu l 1980 tarihine gelindiğinde darbe yaparak yo netime el koymuştur. • Turgut O zal’ın kurdug u ve genel bas kanlıg ını yaptıg ı Anavatan partisi, 6 Kasım 1983 yılında gerc ekles tirilen sec imlerde iktidar olmuştur. • 1980’li yıllarda serbest fiyat, serbest faiz ve serbest do viz politikalarına gec ilmis tir. • 6 Kasım 1983 sonrasında Bas bakan olan Turgut O zal, ihracata vergi iadesi uygulamasını yu ru rlu g e koyarak, yeni bir ihracat hamlesi başlatmıştır.

1980 -1991 Do nemi Ekonomi Politikaları • 1980’li yıllarda, ihracat ve ithalatta serbestles meye gidilir. O zellikle ithalat konusunda o nemli deg is iklikler gerc ekles tirilir. 1980’li yıllarda ithal edilen u ru nler kademeli olarak serbestles tirilir. 1980’li yılların sonuna gelindig inde yurtdıs ında u retilen hemen her u ru nu / malı Tu rkiye’de de bulmak mu mku n ha le gelmis tir. • 1980’li yıllarda KI T’lerin o zelles tirilmesi ve devlete ait olan bazı tesislerin gelirlerinin satılması da ekonomi politikası olarak uygulanmıs tır. • 1980’li yıllarda devlet bu rokrasisinin azaltılması temel hedeflerden biri olarak o ne c ıkmıştır. • I stanbul Menkul Kıymetler Borsası (I MKB), 26 Aralık 1985’te kurulup 3 Ocak 1986 tarihinde faaliyete bas lamıştır. • 1990 yılına gelindig inde Tu rkiye’de ko ylere kadar telefon hatları go tu ru ldmüştür. Elektrik ve su altyapı yatırımları yaygınlas tırılmıştır. Otoban yapımına ag ırlık verilmiştir. • Seyahat sınırlamaları kaldırıldı, her alanda yurt dıs ı iletis im gu c lendirildi.

1991 - 2002 Do nemi Ekonomi Politikaları • Bu do nem o ne c ıkan olay, hic bir partinin tek bas ına iktidar olmaya yetecek oy oranını alamaması, koalisyon ve azınlık hu ku metleri ile o ne c ıkan bir do nem olmasıdır. • 1991 -2002 do neminde 7 hu ku met kurulmus tur. ØBu do nem kurulan hu ku metlerin iki o nemli o zellig i bulunmaktadır: 1. Kurulan, koalisyon hu ku metleri genelde farklı ideolojiye sahip partilerden oluşmaktadır. Bu bag lamda ortak bir ekonomi politikaları bulunmamaktadır. Tek bas ına iktidar olabilecek bir durum so z konusu olmadıg ı ic in, koalisyonun sorun yas amadan devam ettirilmeye c alıs ılması o ne c ıkmaktadır. Bakanlıklar, koalisyon ortakları arasında paylas ılmakta, partiler kendilerine yakın isimleri yo netime getirmektedir. Bu durum hu ku met politikalarının koordinasyonunda sorunlar yas anmasına neden olmaktadır. Ekonomi politikaları ac ısından ise radikal kararlar alınamamaktadır.

1991 - 2002 Do nemi Ekonomi Politikaları 2. Gerek koalisyon gerekse dıs arıdan destek- le kurulan azınlık hu ku metinin yo netme gu cu zayıftır. O zellikle azınlık hu ku metlerinde hu ku metin, yeterli c og unlug a sahip olmaması, dig er partilere bag ımlı bir politika izlemesine de yol ac maktadır. Partinin gu ven oylaması ile du s u ru lme ihtimalinin yu ksek olması, siyaset ve ekonomide radikal kararlar almasını engellemektedir. • Kemal Derviş ismi ve “Gu c lu Ekonomiye Gec is Programı” bu dönem içerisinde önemlidir. • Büyük çaplı ekonomik krizler ve siyasi istikrarsızlık dönemi olarak öne çıkar.

Adalet ve Kalkınma Partisi I ktidarında Ekonomi (2002 -. . ) • AK Parti iktidara geldig i ilk do nem “Gu c lu Ekonomiye Gec is Programı”nı uygulayacak ve uluslararası kurumlarla is birlig i ic inde bir ekonomi politikası izlemiştir. • Tu rkiye’de c ok partili hayata gec ildikten sonraki su rec te ekonomideki kırılganlık nedeniyle, yatırım vb. konularda finansman sag lamak ic in yabancı u l- kelerden ve uluslararası finans kurumlarından dıs borc ve yardımlar almıs tır. • Su rec ic erisinde siyasal istikrarsızlıklar, ekonomik krizler dıs borc ların o denmesinde o nemli sıkıntılar yas anmasını da beraberinde getirmis tir. Bu bag lamda Tu rkiye, c ok uzun do nem IMF, Du nya Bankası vb. finans kurumlarıyla deg is ik anlas malar imzalayarak ve belirli do nemlerde ekonomiyle ilgili dıs kurumlara bag ımlı da hareket ederek ekonomi politikalarını yu ru tmu s tu r.

Adalet ve Kalkınma Partisi I ktidarında Ekonomi (2002 -. . ) • Tu rkiye’de 1980’li yıllardan itibaren yu ksek enflasyon ve faiz so z konusuydu. Enflasyonun tekli hanelere ineceg i c ok beklenen bir durum deg ildi. Enflasyonla ciddi bir mu cadeleye girildi ve enflasyon c ok uzun do nem tekli haneler de seyretti. Faiz oranları da bu yu k du s ler go sterdi. • Bu do nemde KI T’lerin o zelles tirilmesine ag ırlık verilmis , KI T’ler yerli giris imci yanında yabancı yatırımcılara da satılmıs tır. • 2000’li yılların bas ındaki kriz do nemi bas arıyla atlatılmıştır. O zellikle ABD’de 2008 yılında o ne c ıkan ve du nyada ciddi bir finansla krize neden olan Mortgage kaynaklı kriz do neminde, krizin etkilerinin Tu rkiye’de daha az hissedilmesi o nemli bir bas arı olmuştur.

Adalet ve Kalkınma Partisi I ktidarında Ekonomi (2002 -. . ) ØGu nu mu zde ekonomik alanda o nemli bazı sorunlar bulunmaktadır. Bu sorunlardan bazıları s unlardır (Go kc en, 2017: 219 -220): • Sanayiye ve hizmetlere dayalı bu yu menin yavas laması, • I ns aat ve konut yapımına dayalı bu yu meye ag ırlık verilmesi, • i stihdam yaratacak sekto rlerde yatırım sıkıntısı nedeniyle is sizlig in artması, • I c ve dıs borc lanmadaki artıs , • Cari ac ık (ithalatın ihracatı gec tig i durumlarda olus an ac ık / dıs ticaret ac ıg ı) artıs ı nedeniyle ekonominin kırılgan ha le gelmesidir.

Adalet ve Kalkınma Partisi I ktidarında Ekonomi (2002 -. . ) • Ekonomi politikalarındaki bas arılar, AK Parti’nin Cumhuriyet Do nemi’nde en uzun su re tek bas ına iktidar olmasında o nemli rol oynamıştır. • Bu su rec te Tu rkiye’de devlette ekonomide belirleyicilig ini korumaktadır. Bu bag lamda piyasanın ag ırlıkta oldug u ama devletin/ kamunun da ekonomide zaman u re-ici fonksiyonlarda da bulundug u karma ekonomi modeli gu nu mu zde varlıg ını devam ettirmektedir.

SON 7. Dersin Sonu Teşekkürler

KAYNAKÇA O ZGU R, A. Z. , KALENDER, A. , PELTEKOG LU, Z. F. , BAYC U, S. , ERGU VEN, M. S. , YILMAZ, R. A. , . . . GO ZTAS , A. (2018). Türkiye'nin Toplumsal Yapısı. Eskişehir: Eskişehir Anadolu Üniversitesi Yayınları. Kongar, E. (2014). Toplumsal Değişme Kuramları ve Türkiye Gerçeği. İstanbul: Remzi Kitabevi. Zencirkıran, M. (2019). Türkiye'nin Toplumsal Yapısı. Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Açık Öğretim Fakültesi Yayını 2739.