Prawo rzymskie 2017 Kontrakty realne dr Mateusz Szymura

Prawo rzymskie 2017: Kontrakty realne dr Mateusz Szymura Zakład Prawa Rzymskiego Wydział Prawa Administracji i Ekonomii Uniwersytet Wrocławski

Charakterystyka zobowiązań kontraktowych • „contrahere” – łac. ściągać -> egzekucja • Zobowiązania nie tylko umowne, ale zawierane w drodze czynności prawnej • Podział: wg sposobów zawiązania węzła zobowiązaniowego (dodatkowo: podobieństwo cech oraz chronologia powstania) • Numerus clausus zobowiązań kontraktowych czy praktyczne zastosowanie zasady swobody umów?

Kontrakty realne • Najstarsza grupa zobowiązań kontraktowych • Zasada „re enim non potest obligatio contrahi, nisi quatentus datum sit” • Wręczenie przedmiotu zobowiązania jedynym warunkiem jego powstania? • „Konsensualność kontraktów realnych” • Rozwój „rodziny”: od mutuum za Gaiusa po grupę czterech kontraktów w CIC

Nexum jako prototyp pożyczki • archaiczna forma pożyczki prowadząca do powstania osobistej zależności dłużnika od wierzyciela • dokonywana per aes et libram w obecności świadków • nexi – grupa dłużników (często proletariuszy) • egzekucja bez procesu – legis actio per manus iniectionem • konieczność posiadania commercium przez obie ze stron • zanik instytucji – protesty społeczne uwieńczone uchwaleniem Lex Poetelia

Pożyczka (mutuum) – najstarszy z kontraktów? • Trudne do określenia początki kontraktu – wzrost znaczenia po wprowadzeniu Lex Poetelia w 326 r. p. n. e – zabraniała zabijania lub sprzedaży w niewolę niewypłacalnego dłużnika, wprowadzała wymóg przeprowadzenia procesu przed egzekucją wierzytelności (J. M. Kelly – „A Hypotesis on the Orgin of Mutuum”, 1970) • etymologia: czasownik mutare – zamieniać/wymieniać • kwestia commercium stron kontraktu

• charakter powództw ochronny a odpłatność pożyczki • teoria amicita – brak materialnej gratyfikacji zastępowany przez możliwość budowania politycznego wpływu, tworzenia sytuacji zależności lub wdzięczności u dłużnika • brak altruizmu u Rzymian – funkcja alimentacyjna quasiusufructus • konsensus w pożyczce – od wskazania przedmiotu umowy, do modyfikowania treści np. przez wskazanie terminu świadczenia (Kolańczyk – inny punkt widzenia) oraz odróżnienia od podobnych dogmatycznie kontraktów (ustanowienia posagu lub darowizny)

Przedmiot pożyczki • przedmiotem umowy pożyczki było przeniesienie przez wierzyciela na dłużnika rzeczy zużywalnych oznaczonych co do gatunku z obowiązkiem zwrotu rzeczy takich samych (tej samej jakości, a nie tych samych) • przedmiot: res, quae pondere, numero mensura constant • rzeczy niezużywalne oraz rzeczy niezużywalne przeznaczone na pokaz ? • kwestia niemożliwości świadczenia • przykłady: pecunia numerata, wino, oliwa, złoto • przedmiotem były rzeczy typu res nec mancipi – do przeniesienia własności wystarczyła tradycja (problem traditio brevi manu)

Konstrukcja kontraktu dare mutui dans mutui accipens pecunia Brak odpowiedzialności kontraktowej wierzyciela (nawet w przypadku gdy pożyczył rzecz wadliwą) – możliwość powstania odpowiedzialności deliktowej w przypadku wyrządzenia dłużnikowi szkody

Definicja kontraktu Pożyczka to kontrakt: I. Realny II. Jednostronnym III. Stricti iuris IV. Bezpłatnym (stipulatio usurarum) V. Którego przedmiotem jest świadczenie gatunkowe w postaci dare

I. III. IV. V. Ciekawe odmiany pożyczki umowa pożyczki zawarta ze sportowcem na jego szkolenie i utrzymanie – obowiązek spłaty powstawał jedynie w przypadku, gdy sportowiec wygrał zawody i uzyskał nagrodę contractus mohatrae – dłużnikowi wręczano rzecz niezużywalną z prawem do sprzedaży rzeczy i zatrzymania pieniędzy (z obowiązkiem późniejszego zwrotu, podobieństwo do współczesnej umowy komisu) pactum de mutuo dando – niezaskarżalne przyrzeczenie udzielenia pożyczki w przyszłości pożyczka przyjacielska – pożyczka dokonywana wobec osoby bliskiej, bez zawarcia stypulacji odsetkowej mandatum qualificatum – zlecenie, którego przedmiotem było polecenie drugiej stronie (najczęściej bankierowi) udzielenia kredytu osobie trzeciej

S. C. Macedonianum • zmiana wprowadzona na podstawie ustawy senackiej z I wieku n. e. wydana za panowania cesarza Wespazjana • odpowiedź na sytuację faktyczną: Macedo, syn alieni iuris, który zaciągnął pożyczkę zabił swoje ojca, aby móc spłacić dług • przekształciła pożyczki zaciągane przez synów alieni iuris w zobowiązania naturalne • środek prawny – exceptio sentatus consulti Macedoniani, a wierzyciela na etapie in iure procesu mogło spotkać denegatio actionis • ustawa nie miała zastosowania, gdy syn po uzyskaniu statusu sui iuris uznał dług lub wcześniej posiadał własny majątek (np. peculium castrense) a także dotyczyła jedynie pożyczek pieniężnych

Pożyczka morska (pecunia traiectica) • specyfika transportu morskiego (ryzyko warunków atmosferycznych, zmylenia drogi oraz piraci na morzu Śródziemnym) • modyfikacje klasycznej struktury pożyczki: a) nieograniczona (do Justyniana) wysokość odsetek, jak dłużnik na podstawie umowy miał zapłacić wierzycielowi b) obowiązek spłaty pożyczki powstawał dopiero w momencie dopłynięcia z towarem do portu docelowego (wielki zysk wierzyciela suplementowany ryzykiem utraty kapitału) • wierzyciele zabezpieczali swoje interesy m. in. poprzez wyznaczanie tras przejazdu oraz ustanowienie dla siebie na przewożonych towarach prawa zastawu • funkcja ubezpieczeniowa pożyczki morskiej (dłużnik ubezpieczał się na wypadek nadzwyczajnych okoliczności biorąc pożyczkę, której nie spłacał, gdy się zaktualizowały)

Stipulatio usurarum • nieformalne przyrzeczenie zapłaty odsetek – charakter zobowiązania? • stypulacja odsetkowa jako przykład werbalnego zobowiązania o charakterze akcesoryjnym (subsydiarnym? ) • powstanie sytuacji podwójnego zobowiązania – re et verbis • forma zrealizowania gospodarczego celu pożyczki – czerpania korzyści z udostępnienia osobie trzeciej kapitału

Środki ochrony procesowej • Podmiot dysponujący powództwami: wierzyciel Actio certae creditae pecuniae • gdy przedmiotem pożyczki była suma pieniędzy Actio tritica • gdy przedmiotem pożyczki była inna rzecz oznaczona co do gatunku Actio ex stipulatu • służyła do dochodzenia odsetek na podstawie stypulacji odsetkowej

Depositum (łac. : przechowanie) kontrakt przechowania – kontrakt realny, dwustronnie zobowiązujący niezupełny, bonae fidei; zawierany poprzez wręczenie przez deponenta (przechowującego) rzeczy ruchomej oznaczonej indywidualnie depozytariuszowi (przechowawcy) w celu jej bezpłatnego przechowania, z obowiązkiem zwrotu na każde żądanie deponenta.

Treść umowy przechowania • Umowę zawierano poprzez wręczenie rzeczy, • Depozytariusz stawał się zaledwie dzierżycielem rzeczy, • Przechowywana rzecz nie musiała być własnością deponenta, • W prawie rzymskim depozyt był umową bezpłatną, w związku z czym depozytariusz odpowiadał jedynie za działanie podstępne (dolus) oraz rażące niedbalstwo (culpa lata) ale już nie za lekką winę (culpa levis),

Uprawnienia i obowiązki stron Deponent • Nie musiał być właścicielem - można było oddać na przechowanie rzecz cudzą ( mógł być nim także złodziej lub paser), • Złożenie rzeczy do depozytu oznaczało oddanie jej tylko w dzierżenie, • Mógł on żądać zwrotu rzeczy zdeponowanej w każdej chwili – nawet wtedy, gdy umówiono się na przechowanie terminowe, • Odpowiadał za omnis culpa, np. za lekkomyślne złożenie do depozytu rzeczy niebezpiecznej dla otoczenia,

Uprawnienia i obowiązki stron Depozytariusz • Nie miał korzyści z kontraktu – odpowiadał tylko za dolus i culpa lata, • Nie mógł korzystać z rzeczy, ani też pobierać z niej pożytków, • Jeśli dopuścił się samowolnego używania rzeczy zdeponowanej, to popełniał kradzież używania – furtum usus, natomiast kiedy ją sobie przywłaszczył traktowano to jako zwykłą kradzież – furtum rei,

Ochrona procesowa Actio depositi directa - Przechowawca odpowiadał jedynie za dolus i culpa lata, jednak zasądzenie powodowało jego infamię, gdyż powództwo należało do grupy skarg infamujących (actiones famosae), Actio depositi contraria - Deponent mógł stać się także dłużnikiem, jeśli depozytariusz poniósł jakieś nakłady lub doznał szkody majątkowej w związku z przechowywaniem rzeczy, tutaj zasądzenie powodowało infamii,

Szczególe rodzaje depozytu I Depozyt konieczny (depositum miserabile, necessarium), II Depozyt nieprawidłowy (depositum irregulare) III Depozyt sekwestrowy (depositum sequestre)

Depozyt konieczny Miał miejsce, gdy rzecz oddawano w przechowanie w obliczu zagrażającego niebezpieczeństwa,

Depozyt nieprawidłowy Polegał na tym, że deponent oddawał na przechowanie pewne rzeczy zamienne (oznaczone za pomocą cech gatunkowych) – głównie pieniądze,

Przechowanie pieniędzy Pauli Sententiae 2, 12, 9 Si pecuniam deposuero eaque uti tibi permisero, mutua magis videtur quam deposita, ac per hoc periculo tuo erit. Jeśli oddam na przechowanie pieniądze i zezwolę Ci na ich używanie, zachodzi raczej pożyczka niż przechowanie, i z tego powodu na Ciebie spada ryzyko (ich utraty). •

Depozyt nieprawidłowy różnił się od pożyczki następującymi cechami: • pożyczka dochodziła do skutku w interesie pożyczkobiorcy, zaś depozyt nieprawidłowy w interesie deponenta, • depozyt był kontraktem dwustronnie zobowiązującym – pożyczka kontraktem jednostronnie zobowiązującym, • pożyczka należała do kontraktów stricti iuris – depozyt nieprawidłowy do kontraktów bonae fidei, • odsetki w pożyczce ustalano osobną stypulacją – w depozycie nieprawidłowym zwykłą umową (pactum),

Depozyt sekwestrowy Dotyczył rzeczy spornej (res litigiosa), którą na czas trwania sporu składano w ręce osobnego przechowawcy,

Historia Commodatum • Użyczenie w dojrzałej postaci pojawiło się w ostatnich wiekach republiki przez rozluźnienie więzi społecznej między Rzymianami i szerokie kontakty z cudzoziemcami (potrzeba uregulowania codziennej praktyki korzystania z cudzych rzeczy); • Najpierw w ius honorarium, następnie w ius civile. • Rola commodatum: - Forma pomocy pomiędzy bliskimi osobami; - Ułatwienie wykorzystywania zbędnych dla właścicieli środków produkcji.

Właściwości Commodatum • Kontrakt realny, na podstawie którego jedna osoba (komodant) oddawała w bezpłatne używanie drugiej osobie (komodatariusz) pewną rzecz z obowiązkiem zwrotu tej samej rzeczy w oznaczonym czasie; • Komodatariusz nie staje się posiadaczem rzeczy (brak animus), a jedynie jej dzierżycielem.

Przedmiot Kontraktu Użyczenia - Rzeczy niezużywalne; (zużywalne tylko wtedy gdy spełniały funkcję rzeczy zużywalnej) Ulpian: „Nie można użyczyć tego, co zużywa się przy użyciu, chyba, że ktoś przyjąłby to na pokaz lub dla okazania wystawności”. - Indywidualnie oznaczone; - Głównie ruchome.

Prawa i Obowiązki Stron KOMODATARIUSZ OBOWIĄZKI / OGRANICZENIA PRAWA Zwrot rzeczy w ustalonym terminie. Prawo do dzierżenia rzeczy podczas użyczenia (actio commodati iudicium). Obowiązek strzeżenia rzeczy z największą starannością. Prawo zatrzymania rzeczy do chwili zwrotu należności (prawo retencji - ius retentionis). Odpowiedzialność za wszystkie stopnie winy, także z tytułu custodii. Surowa odpowiedzialność za „kradzież używania”. Ponoszenie zwyczajnych kosztów utrzymania rzeczy.

Pr awa i Obo wiązki Stron KOMODANT OBOWIĄZKI / OGRANICZENIA PRAWA Nie mógł domagać się wcześniejszego zwrotu rzeczy (wcześniejsze zabranie – kradzież swojej własnej rzeczy – furtum possesionis). Prawo zwrotu rzeczy użyczonej (actio commodati directa). Odpowiedzialność za dolus i za culpa lata. Zwrot komodatariuszowi wydatków i nakładów koniecznych, które przekraczały zwyczajne koszty utrzymania rzeczy. Odszkodowanie z tytułu ewentualnej szkody, która wynikała z jego winy.

Klasyfikacja Commodatum • Kontrakt realny (wiążący i zaskarżalny stawał się dopiero wtedy, gdy pomiędzy stronami nastąpiło przesunięcie majątkowe w postaci wydania rzeczy); • Kontrakt oceniany według wymogów dobrej wiary; • Kontrakt dwustronny niezupełny.

Kontrakt Dwustronnie Zobowiązujący Niezupełny A Właściciel rzeczy B

Kontrakt Dwustronnie Zobowiązujący Niezupełny Użyczenie (= prawo do zwrotu rzeczy) A Obowiązek zwrotu rzeczy B

Kontrakt Dwustronnie Zobowiązujący Niezupełny Użyczenie (= prawo do zwrotu rzeczy) A Obowiązek zwrotu rzeczy Obowiązek zwrotu nakładów Prawo do zwrotu ponadstandardowych nakładów oraz ew. odszkodowanie B

Commodatum a Precarium PODOBIEŃSTWA COMMODATUM PRECARIUM Możliwość używania cudzej rzeczy. … i to bezpłatnie : )

Commodatum a Precarium RÓŻNICE COMMODATUM PRECARIUM Niezależna instytucja prawna. Przejaw „czystej łaski” użyczającego. Kontrakt. Stosunek faktyczny. Komodant nie mógł żądać zwrotu rzeczy przed Prekarium może zostać w każdej chwili upływem terminu. odwołane (+ ochrona interdyktowa przeciw „krnąbrniętemu prekarzyście”). Prawna stabilizacja pozycji komodatariusza. Brak środków ochrony prekarzysty przed użyczającym. Brak możliwości pobierania pożytków. Możliwość pobierania pożytków.

Commodatum a Mutuum ? • „Mutuum było możliwe tylko wtedy, kiedy strony chciały pożyczyć pieniądze albo rzeczy zamienne; musiał wtedy nastąpić zwrot równowartości w rzeczy tego samego gatunku”; • „Rzeczy zużywalne były co do zasady pożyczane poprzez instytucję mutuum”. Reinhard Zimmermann, Law of Obligations: Roman Foundations of the Civilian Tradition

Kontrakt zastawniczy (pignus) Umowa zastawu Transfer possesio przedmiotu II. (D) zastawu (W) Tytus I. (W) (D) Marcus umowa pożyczki III. (W) (D) ewentualny zobowiązanie uboczne (np. z tytułu nakładów na przedmiot zastawu)

Pignus to kontrakt realny, którego przedmiotem było wydanie przez zastawca wydawał zastawnikowi pewną rzecz w celu zabezpieczenia istniejącej wierzytelności (np. z innego zobowiązania) z obowiązkiem zwrotu rzeczy po zapłaceniu długu. Trudność ujęcia dogmatycznoprawnej specyfiki pignus wynika z konieczności oddzielenia sfery zobowiązaniowej od sfery stosunków rzeczowych Ograniczenia po stronie dłużnika (zastawnika): - nie mógł rzeczy używać (furtum usum) - możliwość polepszenia sytuacji wierzyciela poprzez odpowiednie pacta adiecta (lex comissoria, pactum de vendeno – w okresie Sewerów oraz kwestia superfluum , pactum antichreticum)

Obowiązki stron: a) Wierzyciel był zobowiązany (oprócz spełnienia świadczenia zabezpieczonego zastawem) do zwrotu nakładów i kosztów, jakie dłużnik poniósł w związku z posiadaniem rzeczy oraz do zapłaty odszkodowania w przypadku, gdyby wierzyciel poniósł szkodę w związku z posiadaniem przedmiotu zastawu b) Dłużnik zobowiązany był do zwrotu rzeczy po spełnieniu przez dłużnika świadczenia oraz za utrzymanie przedmiotu zastawu we właściwym stanie

Odpowiedzialność stron kontraktu Dwie teorie oparte na zasadzie odpowiedzialności wg korzyści: I. prof. Kolańczyk oraz prof. Osuchowski – umowa przynosiła korzyść obu stronom ( zabezpieczenie długu i kredyt) – odpowiedzialność obu stron równa – za dolus oraz omnis culpa; II. prof. Dębiński – korzyść odnosił zastawnik (wierzyciel) otrzymując zabezpieczenie swojej wierzytelności: odpowiedzialność za także za culpa lata oraz culpa levis in abstracto (być może także na zasadzie custodi)

Ochrona procesowa • problem rei vindicatio zastawcy • actio pigneraticia directa zastawcy (powództwo intes partes służące do odzyskania rzeczy od zastawnika) nie należy jej mylić z actio pigneraticia in rem, która była powództwem skutecznym erga omnes i przysługiwała zastawnikowi jako środek ochrony jego ograniczone prawa rzeczowe ( wraz z interdyktami) • iudicum contrarium zastawnika – do dochodzenia świadczeń wynikających z zobowiązania ubocznego

Definicja kontraktu Pignus to kontrakt: I. Realny II. Dwustronny zobowiązujący niezupełnie III. Bonae fidei IV. Utrisque gratia – wpływ na kwestie odpowiedzialności V. Którego przedmiotem jest świadczenie specyficzne VI. Problem rodzaju świadczenia: dare czy facere ? prawa rzeczowego)