Prawo rzymskie Prawo rzeczowe cz 2 Bartosz Zalewski
Prawo rzymskie Prawo rzeczowe cz. 2 Bartosz Zalewski Katedra Doktryn Polityczno-Prawnych i Prawa Rzymskiego
1. 1. Prawo własności - pojęcie v. Własność [dominium, proprietas] – prawo podmiotowe bezwzględne, rodzaj władztwa nad rzeczą uprawniający do korzystania z niej oraz rozporządzania nią z wyłączeniem innych osób. v. Najszersze treściowo z praw rzeczowych [plena in re potestas - ”pełne władztwo nad rzeczą”]. v. Brak definicji źródłowej z okresu antycznego prawa rzymskiego. Pierwsze próby definicyjne przypadają na okres średniowiecza. Najsłynniejsza definicja pochodzi od Bartolusa de Saxoferrato: Dominium est ius de re corporali perfecte disponendi, nisi lege prohibeatur – „własność jest prawem do dysponowania rzeczą materialną w sposób zupełny, chyba że ustawa wyraźnie je ogranicza”. Bartosz Zalewski Katedra Doktryn Polityczno-Prawnych i Prawa Rzymskiego
1. 2. Prawo własności - treść „Atrybuty” prawa własności [typowe uprawnienia właściciela] według szkoły glosatorów: Ø ius possidendi – prawo do posiadania rzeczy, Ø ius utendi – prawo do używania rzeczy, Ø ius abutendi – prawo do zużycia rzeczy [o ile była zużywalna – w przeciwnym razie stanowiło to absus iuris nadużycie prawa], Ø ius fruendi – prawo do pobierania pożytków z rzeczy, Ø ius disponendi – prawo do dysponowania [rozporządzania] rzeczą. Plenam potestatem quis habere dicitur hoc significatur eum iure suo posse et uti et frui et ipsam rem consumere seu commutare et omnino id quod super ea re sibi libet facere. Posiadanie pełnego władztwa nad rzeczą, o którym mowa, oznacza, że prawo to [tj. prawo własności – B. Z. ] pozwala używać, pobierać pożytki i zużyć własną rzecz oraz uczynić z nią wszystko, co nam się podoba [Irnerius]. Bartosz Zalewski Katedra Doktryn Polityczno-Prawnych i Prawa Rzymskiego
1. 3. Prawo własności – zakres przestrzenny i czasowy v. Własność była prawem nieograniczonym czasowo. v. Przedmiotem własności były wyłącznie rzeczy materialne (res corporales) będące w obrocie (in commercio). v. W przypadku gruntów własność rozciągała się również na kopaliny położone pod gruntem oraz słup powietrza nad gruntem – według średniowiecznego określenia własność rozciąga się „do gwiazd i do piekieł” (usque ad sidera, usque ad inferos). Bartosz Zalewski Katedra Doktryn Polityczno-Prawnych i Prawa Rzymskiego
Bartosz Zalewski Katedra Doktryn Polityczno-Prawnych i Prawa Rzymskiego ØObowiązek znoszenia immisji (szkodliwych oddziaływań z sąsiednich gruntów) jeżeli nie przekraczały zwykłej miary ØZakaz ingerencji w naturalny spływ wody deszczowej jeżeli mogło to skutkować szkodą na sąsiednim gruncie (-» actio aquae pluviae arcendae) ØUprawnienie do wejścia na cudzy grunt w celu zebrania opadłych owoców (-» interdictum de glande legenda) ØUprawnienie do ścięcia gałęzi zwieszających się zbyt nisko nad cudzym gruntem (-» interdictum de arboribus caedendis) ØOgraniczenia związane z ewentualnymi lub zaistniałymi szkodami powstałymi na skutek zawalenia się budynku (-» cautio damni infecti, operis novi nuntiatio, interdictum demolitorium) Ograniczenia wynikające z ustanowienia ograniczonego prawa rzeczowego ØWzględy sanitarne – np. zakaz pochówku zwłok w granicach miasta ØWzględy komunikacyjne – dotyczyły dostępu do dróg i rzek publicznych ØWzględy budowlane i przeciwpożarowe – dotyczyły zabudowy miejskiej –dochodzi to do zbiegu interesu publicznego i interesu prywatnego sąsiada ØWzględy moralne – noty cenzorskie i leges sumptuariae Ograniczenia ze względu na stosunki sąsiedzkie Ograniczenia ze względu na interes publiczny 1. 4. Prawo własności – ograniczenia ØOgraniczenia wynikające z ustawowego ustanowienia ograniczonego prawa rzeczowego [np. hipoteki ustawowej] ØOgraniczenia wynikające z ograniczonego prawa rzeczowego ustanowionego poprzez czynność prawną
1. 5. 1. Prawo własności – współwłasność pojęcie Współwłasność [communio pro indiviso, condominium] – sytuacja, w której istnieje kilku właścicieli na jednej rzeczy – każdy z nich miał swój udział wyrażony ułamkowo. ØKażdy ze współwłaścicieli dysponował swoim udziałem indywidualnie [można było go zbyć, zastawić, etc. ]. ØDecyzje dotyczące zarządu całą rzeczą współwłaściciele podejmowali wspólnie. ØPożytki i przynależności dzielono proporcjonalnie według udziałów. ØKażdy ze współwłaścicieli mógł korzystać z całej rzeczy, jednak w taki sposób, by umożliwić to również pozostałym [możliwe umowne ustalenie korzystania z rzeczy – tzw. podział quoad usum]. Bartosz Zalewski Katedra Doktryn Polityczno-Prawnych i Prawa Rzymskiego
1. 5. 1. Prawo własności – współwłasność zniesienie Tryby zniesienia współwłasności: Øumowny – zgodne oświadczenie woli współwłaścicieli; Øsądowy – na podstawie actio communi dividundo. Sposoby zniesienia współwłasności: Øfizyczny podział rzeczy; Øprzyznanie rzeczy jednemu ze współwłaścicieli za spłatą pozostałych; Øsprzedaż rzeczy i podział ceny [tzw. podział cywilny]. Bartosz Zalewski Katedra Doktryn Polityczno-Prawnych i Prawa Rzymskiego
1. 6. Prawo własności – własność kwirytarna Własność kwirytarna – dominum ex iure Quiritium v. Instytucja ius civile dostępna tylko obywatelom rzymskim sui iuris. v. Przedmiotem własności kwirytarnej mogły być zarówno res mancipi, jak i res nec mancipi. Wyjątkiem były grunty prowincjonalne. v. Cywilne środki ochrony petytoryjnej – przede wszystkim rei vindictaio oraz actio negatoria – dotyczyły tylko własności kwirytarnej. v. Własność kwirytarna w przypadku res mancipi przenoszona była przez formalne czynności prawne (mancypacja, in iure cessio). v. Zanikła w okresie późnoantynczym. Bartosz Zalewski Katedra Doktryn Polityczno-Prawnych i Prawa Rzymskiego
1. 7. 1. Prawo własności – własność bonitarna Własność bonitarna [określenie nierzymskie – od oznaczenia, że dana rzecz pozostaje w majątku – in bonis] – własność uznana i chroniona przez prawo pretorskie. v Geneza – środki ochrony przyznawane przez pretora, których wychodził w ten sposób naprzeciw realiom gospodarczym [przede wszystkim dot. to masowego handlu niewolnikami zaliczanymi do res mancipi, a jednak wydawanymi z pominięciem formalnych czynności prawnych – pretor chronił posiadanie nieformalnego nabywcy]. v Typowe przypadki nabycia własności bonitarnej: a) nieformalni nabywcy res manicpi; b) nabywca majątku licytowanego w drodze venditio bonorum [bonorum emptor]; c) spadkobierca wg. prawa pretorskiego [bonorum possessor]. Z punktu widzenia ius civile byli to posiadacze zmierzający do zasiedzenia [usucapio] rzeczy. v Środki ochrony: a) actio Publiciana – rodzaj powództwa windykacyjnego, b) exceptio rei venditae et traditae - zarzut procesowy „sprzedania i wydania” rzeczy [w przypadku nieuzasadnionych roszczeń ze strony zbywcy], c) ogólna excpetio doli – zarzut podstępnego działania ze strony zbywcy. Bartosz Zalewski Katedra Doktryn Polityczno-Prawnych i Prawa Rzymskiego
1. 7. 2. Prawo własności – własność bonitarna W przypadku istnienia własności bonitarnej dochodziło do swoistego zbiegu praw na rzeczy – jedna osoba była właścicielem bonitarnym [tj. z punktu widzenia ius civile posiadaczem ad usucapionem], druga zaś właścicielem kwirytarnym [zbywca rzeczy]. Właściciel kwirytarny nie korzystał jednak skutecznie z ochrony [uniemożliwiał to pretor, chroniący właścicela bonitarnego]. Wówczas mówiło się, że przysługuje mu „nagie prawo Kwirytów” [nudum ius Quiritium]. Stan taki określa się jako „podwójną własność” – duplex dominium. Dominium ex iure Quiritium osoby A Bartosz Zalewski Katedra Doktryn Polityczno-Prawnych i Prawa Rzymskiego Duplex dominium – osoba A jest właścicielem kwirytarnym [jako nudum ius], osoba B właścicielem bonitarnym Osoba B na skutek zasiedzenia [usucapio] nabywa własność kwirytarną
1. 8. Prawo własności – własność peregrynów oraz possessio vel ususfructus Własność peregrynów - oceniana według praw lokalnych własność peregrynów certae civitatis (oraz Latynów). Dotyczyła rzeczy ruchomych i zanikła wraz z rozciągnięciem obywatelstwa rzymskiego na kolejne kategorie ludności (-» edykt Karakalli, 212 r. ). Possessio vel ususfructus – quasi-własność na gruntach prowincjonalnych [tj. położonych poza Italią]. Przyjmowano fikcję, że właścicielem wszystkich gruntów na prowincji jest państwo rzymskie. Osobom, które bezpośrednio dysponowały i korzystały z gruntów przysługiwało uprawnienie określane jako possessio vel ususfructus. Ich uprawnienia były w zasadzie tożsame z uprawnieniami właścicieli gruntów położonych w Italii, musieli jednak odprowadzać specjalny podatek gruntowy [vectigal - w prowincjach senackich określny jako stipendium, w prowincjach cesarskich jako tributum]. UWAGA: w okresie justyniańskim istnieje już wyłącznie jednolite pojęcie własności! Bartosz Zalewski Katedra Doktryn Polityczno-Prawnych i Prawa Rzymskiego
2. 1. Sposoby nabycia własności Pierwotne sposoby nabycia własności – brak poprzednika prawnego lub sytuacja, w której poprzednik prawny nie bierze udziału w nabyciu własności Bartosz Zalewski Katedra Doktryn Polityczno-Prawnych i Prawa Rzymskiego Pochodne sposoby nabycia własności – przeniesienie własności z poprzednika na następcę prawnego [sukcesja] – konieczność uwzględnienia zasady nemo plus iuris…
2. 2. 1. Pochodne sposoby nabycia własności Rzymianie wyraźnie odróżniali czynności prawne zobowiązujące oraz rozporządzające. Stąd przeniesienie własności odbywało się dwuetapowo: Nabycie własności Czynność zobowiązująca do przeniesienia własności [np. sprzedaż, darowizna] – tzw. titulus adquirendi dominii – stanowiła kauzę czynności rozporządzającej Bartosz Zalewski Katedra Doktryn Polityczno-Prawnych i Prawa Rzymskiego Czynność rozporządzająca, która przenosiła własność ze zbywcy na nabywcę [np. tradycja, mancypacja] – modus adquirendi dominii
2. 2. 2. Pochodne sposoby nabycia własności - tradycja Tradycja [traditio] – pochodny, nieformalny sposób nabycia własności polegający na wydaniu rzeczy. W przypadku res mancipi dochodziło do nabycia wyłącznie własności bonitarnej. Przesłanki nabycia własności poprzez tradycję: Øwydanie rzeczy – polegające na przeniesieniu posiadania ze zbywcy na nabywcę [zob. uwagi na temat przeniesienia posiadania]. Wyraźnie zarysowana tendencja historyczna – od realnego wydania rzeczy, do symbolicznego przekazania władztwa [traditio longa manu]; Øzgodna wola przeniesienia własności; Øistnienie iusta causa traditionis – tradycja była czynnością prawną kauzalną, a zatem istnienie prawidłowej kauzy było warunkiem ważności czynności prawnej [zwłaszcza w prawie klasycznym – w prawie justyniańskim tradycja mogła dochodzić do skutku mimo braku prawidłowej kauzy, jeżeli taka była zgodna wola stron]. Bartosz Zalewski Katedra Doktryn Polityczno-Prawnych i Prawa Rzymskiego
2. 2. 3. Pochodne sposoby nabycia własności – mancypacja i in iure cessio Mancypacja [mancipatio] – pochodny, formalny sposób nabycia własności kwirytarnej polegający na rytualnym przekazaniu rzeczy z udziałem libripensa i w obecności 5 świadków [wszyscy musieli być dojrzałymi obywatelami rzymskimi]. Mancypacja była czynnością prawną abstrakcyjną. In iure cessio – pochodny, formalny sposób nabycia własności kwirytarnej polegający na pozornym procesie windykacyjnym [odstąpieniu rzeczy w obecności pretora na wzór fazy in iure w procesie – stąd nazwa]. Obydwa sposoby miały długą tradycję historyczną, zanikły w praktyce w okresie poklasycznym, a ostatnie ślady po nich zatarte zostały wskutek działalności komisji Tryboniana [okres justyniański]. Bartosz Zalewski Katedra Doktryn Polityczno-Prawnych i Prawa Rzymskiego
2. 3. 1. 1. Pierwotne sposoby nabycia własności – zasiedzenie Usucapio est adiectio dominii per continuationem possessionis temporis lege definiti – zasiedzenie jest nabyciem własności wskutek posiadania rzeczy przez czas określony prawem [Modestynus]. Zasiedzenie miało na celu uporządkowanie stosunków własnościowych, w szczególności: a) w sytuacji nieformalnego nabycia res manicpi [znosiło stan duplex dominium]; b) przy nabyciu rzeczy od osoby niebędącej właścicielem [z naruszeniem zasady nemo plus iuris…]. Rozwój historyczny zasiedzenia: Øusucapio – zasiedzenie według prawa cywilnego prowadzące do nabycia własności kwirytarnej [dostępne obywatelom rzymskim] Øpraescriptio longi temporis – zasiedzenie na gruntach prowincjonalnych [prowadziło do nabycia possessio vel ususfructus] Øpojawienie się praescriptio longissimi temporis – szczególny rodzaj zasiedzenia rozwijający się w okresie od Konstantyna Wielkiego do Justyniana Wielkiego (IV-VI w. ) Øreformy justyniańskie. Bartosz Zalewski Katedra Doktryn Polityczno-Prawnych i Prawa Rzymskiego
2. 3. 1. 2. Pierwotne sposoby nabycia własności – zasiedzenie Usucapio – dostępny obywatelom rzymskim pierwotny sposób nabycia własności kwirytarnej za spełnieniem następujących przesłanek: Ø przedmiot zasiedzenia musiał stanowić res habilis (rzecz zdatną do zasiedzenia) – zasadniczo rzecz materialna (wyjątkiem był spadek [usucapio pro herede – zasiedzenie masy spadkowej] oraz służebności gruntowe [usucapio servitutem] w okresie do wydania lex Scirbonia [I w. przed Chr. ] i ponownie w późnym pryncypacie) – spod zasiedzenia wyjęto rzeczy skradzione, nabyte przemocą, rzeczy należące do fiskusa, majątek posagowy, w okresie chrześcijańskim rzeczy należące do Kościoła; grunty prowincjonalne; Ø posiadanie rzeczy [possessio]; Ø określony czas [tempus] – w przypadku rzeczy ruchomych 1 rok, w przypadku nieruchomości 2 lata – wyjątkiem była usucapio pro herede, gdzie termin wynosił zawsze rok bez względu na rzeczywisty skład masy spadkowej; Ø dobra wiara [bona fides] – musiała istnieć w chwili wejścia w posiadanie; Ø iustus titulus usucapionis – słuszny tytuł zasiedzenia – przesłanka analogiczna do iusta causa traditionis – nastąpiło ważne zobowiązanie do wydania rzeczy, ale niedochowane zostały kryteria formalne [wydanie res mancipi bez dochowania formalności, przykładowo jeden ze świadków mancypacji nie był obywatelem rzymskim] lub nabycie posiadania nastąpiło od osoby niebędącej właścicielem [jednocześnie mógł być to jednak złodziej czy też „paser” – zob. uwagi dot. res habilis]. Bartosz Zalewski Katedra Doktryn Polityczno-Prawnych i Prawa Rzymskiego
2. 3. 1. 3. Pierwotne sposoby nabycia własności – zasiedzenie Praescriptio longi temporis – zasiedzenie na gruntach prowincjonalnych, prowadzące do nabycia possessio vel usufructus. v. Instytucja wykształciła się z zarzutu procesowego „długiego czasu” [stąd nazwa – 10 lat, gdy powód i pozwany zamieszkiwali jedną prowincję; 20 lat, gdy zamieszkiwali różne prowincje] – w procesie windykacyjnym długoletni posiadacz w dobrej wierze mógł podnieść zarzut o charakterze peremptoryjnym [dynastia Sewerów, początek III w. ]. v. Z czasem instytucja nabrała charakteru „materialnoprawnego” [długoletnie posiadanie stało się nie tylko podstawą do podniesienia zarzutu procesowego, ale również do windykowania gruntu od innej osoby – przełom III i IV w. ] – nabycie possessio vel ususfructus następowało za spełnieniem następujących przesłanek: a) nieprzerwane posiadanie gruntu prowincjonalnego; b) dobra wiara [bona fides] posiadacza w momencie nabycia posiadania; c) słuszny tytuł zasiedzenia; d) określony czas [tempus] – 10 lat w przypadku, gdy posiadacz i uprzedni quasi-właściciel zamieszkiwali tę samą prowincję [inter praesentes]; 20 lat gdy zamieszkiwali różne prowincje [inter absentes]. Bartosz Zalewski Katedra Doktryn Polityczno-Prawnych i Prawa Rzymskiego
2. 3. 1. 4. Pierwotne sposoby nabycia własności – zasiedzenie Zasiedzenie w prawie justyniańskim – Justynian Wielki dokonuje reformy instytucji zasiedzenia: ØUsucapio – to w prawie justyniańskim zasiedzenie rzeczy ruchomych na skutek ich posiadania przez okres 3 lat [pozostałe przesłanki bez większych zmian]; ØPraescriptio longi temporis – to w prawie justyniańskim zasiedzenie nieruchomości [nie odróżniano już nieruchomości położonych w Italii i innych nieruchomości] na skutek ich posiadania przez 10 lub 20 lat [10 lat w przypadku, gdy posiadacz i uprzedni właściciel zamieszkiwali tę samą prowincję; 20 lat gdy zamieszkiwali różne prowincje]. Bartosz Zalewski Katedra Doktryn Polityczno-Prawnych i Prawa Rzymskiego
2. 3. 1. 5. Pierwotne sposoby nabycia własności – zasiedzenie ØPraescriptio longissimi temporis – szczególny rodzaj zasiedzenia kształtujący się od czasów Konstantyna Wielkiego, jako specyficzny zarzut procesowy [„bardzo długiego czasu”], a ostatecznie ukształtowany jako instytucja „prawnomaterialna” w okresie rządów Justyniana Wielkiego. Różnice w stosunku do „zwyczajnego” zasiedzenia: ØOdrzucono wymóg słusznego tytułu; ØRozszerzeniu uległo pojęcie res habilis – dopuszczono zasiedzenie rzeczy skradzionych [z uwagi na zachowanie przesłanki dobrej wiary przy nabyciu posiadania nie było możliwe zasiedzenie przez złodzieja], a także rzeczy należących do Kościoła oraz fundacji dobroczynnych [piae causae]; ØWydłużono terminy zasiedzenia – 30 lat [miało znaczenie, gdy brakowało słusznego tytułu lub chodziło o rzecz skardzioną] oraz 40 lat [przy zasiedzeniu gruntów kościelnych i należących do fundacji dobroczynnych]. Bartosz Zalewski Katedra Doktryn Polityczno-Prawnych i Prawa Rzymskiego
2. 3. 2. Pierwotne sposoby nabycia własności – occupatio Zawłaszczenie [occupatio] – pierwotny sposób nabycia własności na rzeczach niczyich [za wyjątkiem skarbu oraz przedmiotów wchodzących w skład spadku nieobjętego] za spełnieniem dwu przesłanek: Øobjęcie rzeczy w posiadanie, Øwola zawładnięcia rzeczą jako właściciel. Obowiązywała przy tym zasada res nullius cedit primo occupanti – rzecz niczyja przypada temu, kto ją pierwszy zawłaszczy. Bartosz Zalewski Katedra Doktryn Polityczno-Prawnych i Prawa Rzymskiego
2. 3. 3. Pierwotne sposoby nabycia własności – odnalezienie skarbu v. Odnalezienie skarbu na własnym gruncie – znalazca stawał się właścicielem. v. Odnalezienie skarbu na cudzym gruncie: üpierwotnie właścicielem stawał się prawdopodobnie właściciel gruntu [koncepcja skarbu jako „części składowej” gruntu]; üw okresie późnorepublikańskim uznawano, że skarb należy kwalifikować jako spadek nieobjęty testamentowo ani beztestamentowo, który powinien przypaść skarbowi państwa; üna mocy konstytucji cesarza Hadriana [rozwiązanie przyjęte też w prawie justyniańskim]: a) skarb odnaleziony przypadkowo przypadał po połowie znalazcy i właścicielowi gruntu; b) skarb odnaleziony wskutek celowych poszukiwań przypadał właścicielowi gruntu lub skarbowi państwa jeżeli odnaleziony został na gruncie wyłączonym z obrotu [np. w ruinach dawnej świątyni, względem której nie przeprowadzono profanatio]. Bartosz Zalewski Katedra Doktryn Polityczno-Prawnych i Prawa Rzymskiego
2. 3. 4. 1. Pierwotne sposoby nabycia własności – akcesja Akcesja [accessio] – pierwotny sposób nabycia własności poprzez połączenie rzeczy – rzecz dotychczas samodzielna staje się częścią składową innej rzeczy [„rzeczy głównej”]. Możliwe trzy sytuacje: 1) akcesja dwu nieruchomości – stosowano zasadę accessio cedit principali – należało określić, która rzecz ma charakter „przyrostu”, a która stanowi „rzecz główną”; 2) akcesja dwu ruchomości – również stosowano zasadę accessio cedit principali – j. w. ; 3) akcesja ruchomości do nieruchomości – stosowano zasadę superficies solo cedit – „rzeczą główną” jest zawsze nieruchomość. Bartosz Zalewski Katedra Doktryn Polityczno-Prawnych i Prawa Rzymskiego
2. 3. 4. 2. Pierwotne sposoby nabycia własności – akcesja Akcesja dwu nieruchomości – najczęściej przypadki akcesji rzecznych: Ø alluvio – przymulisko – nabycie własności na gruncie nadbrzeżnym, który wyłonił się wskutek powolnego nanoszenia osadu: Inst. 2, 1, 20: „Dalej to u co przez przymulenie do gruntu twojego przyrzuca rzeka, na podstawie prawa narodów dostaje się tobie. Jest zaś przymulenie niedostrzegalnym powiększaniem. Uważa się za przyłączone przez przymulenie to, co jest przyłączone tak powoli, że nie możesz spostrzec, jak dużo jest przyłączane w poszczególnych chwilach czasu” [tł. C. Kunderewicz]; Ø avulsio – oderwisko – nabycie własności wskutek trwałego połączenia gruntu nadbrzeżnego z fragmentem gruntu oderwanym przez gwałtowny bieg w górze rzeki [przyjmowano, że trwałe połączenie zachodzi, gdy ukorzenią się rośliny]: Inst. 2, 1, 21: „Jeśliby prąd rzeki oderwał jakąś część twojego gruntu i przyniósł do gruntu sąsiedniego, nie ulega wątpliwości, że pozostaje ona twoją. Oczywiście, jeśli przez dłuższy czas tkwi przy gruncie sąsiednim i drzewa, które ze sobą uniosła, w ten grunt zapuszczą korzenie, uważa się, że od tego czasu dostaje się gruntowi sąsiedniemu” [tł. C. Kunderewicz]; Ø alveus derelictus – osuszone wskutek zmiany biegu rzeki publicznej koryto przypadało właścicielom gruntów nadbrzeżnych: Inst. 2, 1, 23: „Jeśli całkowicie porzuciwszy naturalne koryto rzeka zaczęła płynąć w inną stronę, pierwotne koryto należy do tych, którzy posiadają grunty przy brzegu, rozumie się stosownie do szerokości gruntu każdego z nich, która to szerokość jest przy brzegu” [tł. C. Kunderewicz]; Ø insula in flumine nata – wyspa powstała na rzece przypadała właścicielom gruntów nadbrzeżnych: Inst. 2, 1, 22: „Wyspa, która powstała na morzu, co rzadko się zdarza, staje się własnością tego, kto ją zawłaszczy, uważana jest bowiem za niczyją. Ta zaś, która powstała na rzece, co zdarza się często, jeśli znajduje się na środku rzeki, jest ona wspólną własnością tych wszystkich, którzy posiadają grunty przy brzegu po obu stronach rzeki, stosownie do szerokości gruntu każdego z nich, która to szerokość jest przy brzegu. Jeśli znajduje się bliżej jednej strony niż drugiej, należy tylko do tych, którzy z tej strony przy brzegu mają grunty. Jeżeli rzeka gdzieś podzielona, a następnie niżej złączona nadaje czyjemuś gruntowi kształt wyspy, grunt nadal należy do tego, do kogo należał” [tł. C. Kunderewicz]. Bartosz Zalewski Katedra Doktryn Polityczno-Prawnych i Prawa Rzymskiego
2. 3. 4. 3. Pierwotne sposoby nabycia własności – akcesja Akcesja dwu rzeczy ruchomych – wymagała każdorazowego ustalenia, która rzecz jest „główna”, a która stanowi „przyrost”. Dwa typowe przypadki: Øferruminatio – przyspawanie – połączenie w sposób uniemożliwiający identyfikację miejsca złączenia „przyrostu” [części składowej] i „rzeczy głównej” – definitywne nabycie własności; Øadplumabtio – przylutowanie – połączenie w sposób umożliwiający identyfikację miejsca złączenia „przyrostu” [części składowej] i „rzeczy głównej” – możliwość zastosowania actio ad exhibendum a następnie windykowania „przyrostu”. Bartosz Zalewski Katedra Doktryn Polityczno-Prawnych i Prawa Rzymskiego
2. 3. 4. 4. Pierwotne sposoby nabycia własności – akcesja Akcesja rzeczy ruchomej i nieruchomości – nieruchomość jest zawsze „rzeczą główną”, a ruchomość stanowi „przyrost” (stosownie do zasady superficies solo cedit). Dwa typowe przypadki: Øinaedicifatio – postawienie budynku na cudzym gruncie z własnych materiałów – budynek staje się częścią składową gruntu o ile ma trwałe fundamenty; Øimplantatio – zasadzenie roślin na cudzym gruncie – stają się częścią składową gruntu z chwilą ukorzenienia; Øsatio – zasianie zbóż na cudzym gruncie. Bartosz Zalewski Katedra Doktryn Polityczno-Prawnych i Prawa Rzymskiego
2. 3. 5. Pierwotne sposoby nabycia własności – specyfikacja Specyfikacja – pierwotny sposób nabycia własności polegający na wykonaniu nowej rzeczy ruchomej z cudzych materiałów bez zgody ich właściciela. G. 2, 79: „Stąd też gdybyś z moich winogron albo oliwek, albo kłosów zrobił wino albo oliwę, albo ziarno, powstaje pytanie, czy to wino albo oliwa, albo ziarno jest moje, czy twoje. Analogicznie, jeślibyś z mego złota lub srebra wykonał jakieś naczynie albo z moich desek wytworzył okręt, szafę lub ławkę; podobnie, jeślibyś z mojej wełny zrobił odzież albo gdybyś z mego wina i miodu zrobił winny moszcz, czy też z moich medykamentów wykonał plaster albo maść do oczu, powstaje pytanie, czy twoje jest to, co z tego zrobiłeś, czy moje” [tł. W. Rozwadowski]. v. Sabinianie – uważali, że kluczowe znaczenie ma „materia” (substancja), z której wykonana jest rzecz – po przetworzeniu substancji w nową formę zachowuje ona swoją tożsamość, a zatem właścicielem rzeczy pozostaje właściciel materiału; v. Prokulianie – uważali, że kluczowe znaczenie ma forma, zatem po przetworzeniu materiału dochodzi do powstania nowej rzeczy niczyjej, która zostaje zawłaszczona przez przetwórcę [specyfikacja jako szczególny rodzaj zawłaszczenia - occupatio]. v. Stanowisko pośrednie sformułowane przez Paulusa i zaakceptowane przez Justyniana: - jeżeli rzecz można przywrócić do stanu poprzedniego to przypada ona właścicielowi materiałów; - jeżeli rzeczy nie można przywrócić do stanu poprzedniego to przypada ona przetwórcy. Bartosz Zalewski Katedra Doktryn Polityczno-Prawnych i Prawa Rzymskiego
2. 3. 6. Pierwotne sposoby nabycia własności – nabycie własności na pożytkach Nabycie własności na pożytkach z rzeczy: vzasada ogólna – własność na pożytkach nabywa w sposób pierwotny właściciel rzeczy [np. gruntu z drzewkami owocowymi] w chwili ich odłączenia w sposób naturalny lub sztuczny [do tego momentu stanowiły one część składową]; v Wyjątki: - emfiteuta i posiadacz w dobrej wierze – nabywali własność na pożytkach z chwilą ich odłączenia; - użytkownik – nabywał własność na pożytkach z chwilą ich zebrania; Uwaga: w przypadku dzierżawcy gruntu nie następowało pierwotne nabycie własności na pożytkach, ale szczególny rodzaj nabycia pochodnego. Bartosz Zalewski Katedra Doktryn Polityczno-Prawnych i Prawa Rzymskiego
- Slides: 28