Prawo rzymskie Rzymskie prawo osobowe czynnoci prawne Bartosz
Prawo rzymskie Rzymskie prawo osobowe – czynności prawne Bartosz Zalewski Katedra Doktryn Polityczno-Prawnych i Prawa Rzymskiego
1. Zdolność do czynności prawnych • Zdolność do czynności prawnych – zdolność do samodzielnego dokonywania czynności prawnych, a w ten sposób kreowania sytuacji prawnej własnej i innych osób • Okoliczności wpływające na zakres zdolności do czynności prawnych w prawie rzymskim: a) wiek b) płeć c) kondycja psychiczna d) marnotrawstwo • Zakres zdolności do czynności prawnych osób sui iuris: a) brak – dzieci (infantes), osoby z chorobami psychicznymi (furiosi - w trakcie intensyfikacji objawów chorobowych) b) ograniczona – niedojrzali (impuberes infantia maiores - 7 -14 lat w przypadku chłopców i 7 -12 lat w przypadku dziewcząt), marnotrawcy (prodigi), do III/IV w. kobiety c) pełna – osoby poniżej 25 r. życia (puberes minores viginti quinque annis), dojrzali (puberes) Bartosz Zalewski Katedra Doktryn Polityczno-Prawnych i Prawa Rzymskiego
1. 1. Zdolność do czynności prawnych - wiek • Dzieci [infantes] – pierwotnie chodziło o dzieci niepotrafiące mówić - ostatecznie do 7 r. życia – brak zdolności do cz. pr. • Niedojrzali [impuberes infantia maiores] – w przypadku dziewcząt do 12 r. życia, w przypadku chłopców pierwotnie spierano się o górną granicę wieku – sabinianie twierdzili, że należy ustalać ją indywidualnie, proklujanie byli za stałą granicą 14 lat. Ostatecznie drugi pogląd przeważył. Niedojrzali mieli ograniczoną zdolność do cz. pr. : a) Nie mogli sporządzać ważnych testamentów i zawierać małżeństwa; b) Mogli swobodnie dokonywać czynności, które skutkowały dla nich korzyścią majątkową; c) Za zgodą opiekuna mogli dokonywać czynności, które uszczuplały ich majątek; d) W przypadku czynności o mieszanych skutkach (pozyskanie przysporzenia za jednoczesnym obciążeniem majątku – zachodzi w przypadku wzajemności świadczeń): - świadczenie niedojrzałego wymagało zatwierdzenia przez opiekuna - świadczenie kontrahenta było skuteczne bez względu na zatwierdzenie świadczenia niedojrzałego przez opiekuna - w jego braku, od czasów cesarza Antoninusa Piusa kontrahent mógł domagać się zwrotu świadczenia, które sam wykonał jako bezpodstawnego wzbogacenia • Małoletni do 25 r. życia [puberes minores viginti quinque annis] – kategoria wprowadzona przez lex Laetoria (191 przed Chr. ) - korzystali ze szczególnej ochrony prawnej: mogli wystąpić do pretora o udzielenie restitutio in integrum propter minorem aetatem. Ochrona ta była wyłączona w przypadku ustanowienia dla nich kuratora. Bartosz Zalewski Katedra Doktryn Polityczno-Prawnych i Prawa Rzymskiego
1. 2. Zdolność do czynności prawnych – płeć, stan psychiczny, marnotrawstwo • Płeć – ograniczoną zdolność do czynności prawnych miały kobiety sui iuris, którym ustanawiano opiekuna wyrażającego zgodę na szczególnie ryzykowne czynności prawne. W prawie poklasycznym opieka nad kobietami [tutela mulierum] zanikła. • Choroba umysłowa – w okresie występowania objawów osoba chora [furiosus] była pozbawiona zdolności do czynności prawnych. W okresach, gdy objawy choroby ustępowały („jasne przerwy” – lucida intervalla – okresy pełnej świadomości) osoba miała pełną zdolność do czynności prawnych, o ile nie zachodziły inne okoliczności wpływające na jej ograniczenie. • Marnotrawstwo – ograniczenie zdolności do czynności prawnych oraz ustanowienie kuratora następowało po wydaniu decyzji pretora (interdictio bonorum). Bartosz Zalewski Katedra Doktryn Polityczno-Prawnych i Prawa Rzymskiego
Zdarzenia prawne Zdarzenia sensu stricto 2. Zdarzenia prawne – czynności prawne Czynność prawna – czynność konwencjonalna, polegająca na złożeniu przynajmniej jednego oświadczenia woli mającego na celu wywołanie skutków prawnych w postaci powstania, zmiany lub ustania stosunku prawnego. Działania Czynności prawne Inne czyny Czyny dozwolone Bartosz Zalewski Katedra Doktryn Polityczno-Prawnych i Prawa Rzymskiego Czyny niedozwolon e Termin negotium iuridicum nieznany był Rzymianom. Pojęciem tym posłużył się prawdopodobnie po raz pierwszy Daniel Nettelbladt (1719 -1791), po czym rozpropagował je w wersji niemieckiej (Rechtsgeschaft) Georg Arnold Heise (17781851). W prawie polskim termin „czynność prawna” pojawił się w Kodeksie zobowiązań z 1933 r.
Czynności prawne jednostronn e 3. 1. Czynności prawne - podziały dwustronne Inter vivos Czynności prawne rozporządzają ce Bartosz Zalewski Katedra Doktryn Polityczno-Prawnych i Prawa Rzymskiego Czynności prawne zobowiązujące darme odpłatne Mortis causa
3. 2. Czynności prawne - podziały Czynności prawne upoważniając e przysparzając e przyczynowe (kazualne) Bartosz Zalewski Katedra Doktryn Polityczno-Prawnych i Prawa Rzymskiego Czynności prawne oderwane (abstrakcyjne ) formalne nieformalne
4. 1. Czynności prawne ważne i nieważne • Przesłanki ważności czynności prawnych: a) podmiotowe: - dokonujący czynności ma zdolność do czynności prawnych - zostało złożone prawidłowe oświadczenie woli - zgodność aktu woli („woli wewnętrznej”) z przejawem woli („wolą zewnętrzną”) b) przedmiotowe: - zachowano odpowiednią formę czynności prawnej - treść czynności nie jest sprzeczna z prawem oraz dobrymi obyczajami Bartosz Zalewski Katedra Doktryn Polityczno-Prawnych i Prawa Rzymskiego
4. 2. Czynności prawne ważne i nieważne • Nieważność bezwzględna – czynność od chwili dokonania (ab initio) jest nieważna z mocy samego prawa (ipso iure) • Nieważność względna (wzruszalność czynności prawnej) – czynność może zostać unieważniona („wzruszona”) na skutek aktywności zainteresowanego podmiotu: - z mocą wsteczną (skutek retroaktywny) – ex tunc - ze skutkiem od chwili unieważnienia („na przyszłość”) – ex nunc • Konwalidacja czynności prawnej – uchylenie nieważności czynności prawnej na skutek zaistnienia wyraźnie przewidzianych przez prawo okoliczności • Konwersja czynności prawnej – przekształcenie nieważnej czynności prawnej na inną, ważną, która odpowiada przynajmniej hipotetycznej woli stron „W doktrynie, dominuje pogląd, że przekształcenie nieważnej czynności prawnej w inną zastępczą i zarazem ważną czynność prawną opiera się na hipotetycznej woli stron, tj. uznaniu w drodze fikcji za istniejącą określoną wolę stron. Ratio legis konwersji polega na tym, że stronom chodzi przede wszystkim o osiągnięcie celu gospodarczego, który w istocie kształtuje wolę stron. Cechą charakterystyczną konwersji jest dążenie do utrzymania chociażby częściowo przejawionej woli stron, tak aby dana czynność mogła przynajmniej w pewnym zakresie osiągnąć ten skutek, do którego strony dążyły” – wyrok Sądu Najwyższego z 5 lutego 2010 r. , sygn. akt III CSK 105/09 Bartosz Zalewski Katedra Doktryn Polityczno-Prawnych i Prawa Rzymskiego
5. Czynności prawne – interpretacja • Formalistyczne czynności prawa obywatelskiego (ius civile) nie były poddawane interpretacji. O skutku czynności decydowało zachowanie formy. • Pod wpływem filozofii greckiej zaczęto brać pod uwagę rzeczywistą wolę stron przy interpretacji czynności prawnych. Wpierw tendencja ta zarysowała się w prawie spadkowym (interpretacja postanowień testamentowych) – istotne znaczenie miała tu causa Curiana (I w. przed Chr. ), w której przeważył pogląd, że pierwszeństwo przed dosłownym brzmieniem (verba) testamentu ma rzeczywista wola (voluntas) testatora. • In conventionibus contrahentium voluntatem potius, quam verba spectari placuit • W XIX w. – w niemieckiej pandektystyce istniały dwa opozycyjne poglądy – „teoria woli” (F. K. von Savigny) oraz „teoria oświadczenia” (B. Windscheid). • Art. 65 § 2 Kodeksu cywilnego: „W umowach należy raczej badać jaki był zgodny zamiar stron i cel umowy, aniżeli opierać się na jej dosłownym Bartosz Zalewski brzmieniu”. Katedra Doktryn Polityczno-Prawnych i Prawa Rzymskiego
• • - 6. 1. Czynności prawne – wady oświadczenia woli W prawie rzymskim znane były następujące wady oświadczenia woli: pozorność (symulacja) czynności prawnej – zamierzona niezgodność aktu i przejawu woli błąd dotyczący okoliczności faktycznych – niezamierzona niezgodność aktu i przejawu woli obawa (metus) spowodowana poważną i bezprawną groźbą podstęp (dolus) – celowe wprowadzenie innej osoby w błąd lub utrzymywanie jej w błędzie Przypadki niezgodności aktu i przejawu woli, które nie miały charakteru wad oświadczeń woli: oświadczenie per iocum („nie na serio”) – zamierzona niezgodność aktu i przejawu woli – nie dochodziło do powstania czynności prawnej - potajemne zastrzeżenie (reservatio mentalis) – zamierzona niezgodność aktu i przejawu woli – nie miało znaczenia dla oceny ważności czynności prawnej - błąd co do okoliczności prawnych - niezamierzona niezgodność aktu i przejawu woli, która zasadniczo nie była wadą oświadczenia woli (wyjątki – np. kobiety, żołnierze) UWAGA: współcześnie wadą oświadczenia woli jest brak świadomości lub swobody spowodowany zaburzeniami psychicznymi lub upośledzeniem (zob. art. 82 Kodeksu cywilnego). W orzecznictwie wskazuje się: „Treścią hipotezy art. 82 k. c. jest złożenie oświadczenia woli przez osobę znajdującą się w stanie choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innych, chociażby nawet przemijających zaburzeń czynności psychicznych, które wyłączały jej świadomość albo uniemożliwiały powzięcie decyzji i wyrażenie woli w sposób swobodny. Z taką hipotezą art. 82 k. c. łączy dyspozycję w postaci sankcji bezwzględnej nieważności złożonego oświadczenia woli” – wyrok Sądu Apelacyjnego w Łodzi z 23 listopada 2017 r. , sygn. akt I ACa 1296/16. W prawie rzymskim osoba chora psychicznie w ogóle nie posiadała zdolności do czynności prawnych, a zatem jej oświadczenia nie miały charakteru czynności prawnych. Bartosz Zalewski Katedra Doktryn Polityczno-Prawnych i Prawa Rzymskiego
• 6. 2. Czynności prawne – wady oświadczenia woli pozorność Pozorność (symulacja) oświadczenia woli – nieważne było oświadczenie woli złożone drugiej stronie za jej zgodą dla pozoru, aby: a) czynność symulowana w ogóle nie wywołała skutków prawnych wobec stron („czysta symulacja”) b) czynność symulowana wywołała inne skutki niż wynikały z jej treści w celu ukrycia innej czynności (czynności dyssymulowanej) – czynność dysymulowana jest ważna, jeżeli spełnia przesłanki przewidziane prawem („dyssymulacja” lub „symulacja względna”). Podobnie współcześnie: „Strony mogą jednak w porozumieniu potajemnym złożyć także oświadczenie wyrażające wolę innego uregulowania ich sfery prawnej niż to zostało ujawnione. Taka pozorność (tzw. symulacja względna, relatywna) występuje wtedy, gdy strony zawierają czynność prawną pozorną dla ukrycia innej, rzeczywiście przez nie zamierzonej i dokonanej. Potajemne porozumienie stron jest określane jako czynność prawna ukryta lub dyssymulowana” – wyrok Sądu Apelacyjnego w Gdańsku z 29 grudnia 2015 r. , sygn. akt V ACa 583/15. UWAGA: w przypadku formalistycznych czynności ius civile czynność pozorna pozostawała ważna, jeżeli tylko zachowana została odpowiednia forma. Bartosz Zalewski Katedra Doktryn Polityczno-Prawnych i Prawa Rzymskiego
• 6. 2. Czynności prawne – wady oświadczenia woli błąd Błąd (error) – nieświadome, mylne wyobrażenie o rzeczywistym stanie rzeczy [definicja nawiązująca do klasycznego pojęcia prawdy: veritas est adaequatio rei et intellectus – prawdą jest zgodność między istniejącym stanem rzeczy, a naszym o nim wyobrażeniem]. • Odmiany błędu: - Error in negotio - Error in corpore - Error in persona - Error in substantia - Error in qualitate Błąd był uznany za wadę oświadczenia woli, gdy: a) dotyczył okoliczności faktycznych, a nie prawnych (ignorantia iuris nocet), b) był wystarczająco usprawiedliwiony – strona dochowała należytej staranności, by ustalić okoliczności faktyczne, c) był istotny – uzasadniający przekonanie, że gdyby strona znała rzeczywisty stan rzeczy to nie dokonałaby czynności prawnej określonej treści. Bartosz Zalewski Katedra Doktryn Polityczno-Prawnych i Prawa Rzymskiego
6. 2. Czynności prawne – wady oświadczenia woli – metus i dolus • Metus – obawa spowodowana poważną i bezprawną groźbą („przymusem psychicznym” – vis compulsiva), która wpłynęła na dokonanie niekorzystnej czynności prawnej. Czynność prawna była wzruszalna poprzez zastosowanie następujących środków ochrony: - actio quod metus causa - exceptio quod metus causa - in integrum restitutio propter metum. UWAGA: jeżeli przymus miał charakter fizyczny (vis absoluta – przykładowo podniesienie czyjejś ręki w trakcie głosowania) w ogóle nie dochodziło do złożenia oświadczenia woli. • Dolus – podstęp, celowe wprowadzenie innej osoby w błąd lub utrzymywanie jej w błędzie. Czynność prawna była wzruszalna poprzez zastosowanie następujących środków ochrony: - actio doli - exceptio doli - in integrum restitutio propter dolum. Obecnie podstęp jest kwalifikowaną odmianą błędu: „Jeżeli błąd wywołała druga strona podstępnie, uchylenie się od skutków prawnych oświadczenia woli złożonego pod wpływem błędu może nastąpić także wtedy, gdy błąd nie był istotny, jak również wtedy, gdy nie dotyczył treści czynności prawnej” (art. 86 § 1 Kodeksu cywilnego). Bartosz Zalewski Katedra Doktryn Polityczno-Prawnych i Prawa Rzymskiego
7. Czynności prawne – treść • Essentialia negotii – składniki przedmiotowo istotne – elementy czynności prawnej, które są niezbędne dla jej prawnej kwalifikacji oraz osiągnięcia właściwych jej skutków. Stanowią cechy konstruktywne czynności określone przez przepisy bezwzględnie obowiązujące (ius cogens). • Naturalia negotii – składniki przedmiotowo nieistotne – elementy czynności prawnej, które nie kwalifikują jej prawnie. Mogą być one modyfikowane przez strony jako określone przez przepisy względnie obowiązujące (ius dispositivum). • Accidentalia negotii – składniki podmiotowo istotne, klauzule dodatkowe – elementy czynności prawnej, które nie decydują o jej prawnej kwalifikacji, ale których wprowadzenie do jej treści wpływa na skuteczność czynności. Typowe klauzule dodatkowe: - warunek (condicio) –niepewne i przyszłe zdarzenie, od którego zaistnienia strony uzależniają powstanie lub ustanie skutków czynności prawnej, - termin (dies) –pewne i przyszłe zdarzenie, od którego zaistnienia strony uzależniają powstanie lub ustanie skutków czynności prawnej, - polecenie (modus) – obowiązek określonego działania lub zaniechania ciążący na osobie otrzymującej przysporzenie. Bartosz Zalewski Katedra Doktryn Polityczno-Prawnych i Prawa Rzymskiego
Nabycie praw podmiotowych pierwotne 8. Czynności prawne – skutki – nabycie praw podmiotowych pochodne (sukcesja) pod tytułem ogólnym (sukcesja uniwersalna) pod tytułem szczególnym (sukcesja syngularna) Nabycie translatywne Bartosz Zalewski Katedra Doktryn Polityczno-Prawnych i Prawa Rzymskiego Nabycie konstytutywn e UWAGA: nabycie pochodne następuje z uwzględnieniem zasady nemo plus iuris ad alium transferre potest quam ipse habet – nikt nie może przenieść więcej praw niż sam ma.
- Slides: 16