Prawo rzymskie prawo zobowiza III dr hab Jacek

Prawo rzymskie – prawo zobowiązań III dr hab. Jacek Wiewiorowski, profesor nadzwyczajny Kierownik Zakładu Prawa Rzymskiego Dyżur II połowa czerwca br. : poniedziałek, godz. 15. 00 -15. 45, sala 4039 WPi. A wtorek, godz. 10. 00 -10. 45, sala 4039 WPi. A Kontakt: Telefon: +48 58 523 29 50 E-mail: jacek. wiewiorowski@prawo. ug. edu. pl E-mail do sekretariatu: sekretariat 04@prawo. ug. edu. pl Telefon do sekretariatu: +48 58 523 28 51 Strona Zakładu Prawa Rzymskiego: http: //www. praworzymskie. ug. edu. pl/ Dalsze informacje: http: //prawo. ug. edu. pl/pracownik/59485/jacek_wiewiorowski

Lex Aquilia (286 lub 287 p. n. e. ) – prawdopodobnie jako pierwsze plebiscitum o mocy lex Rekonstrukcja: szkoda (damnum – materialna lub nieuzasadnione umorzenie wierzytelności) w cudzym majątku i łącznie dwie przesłanki: powstanie szkody oraz istnienie bezpośredniego związku między tą szkodą a działaniem sprawcy (w szczególności zabicie, spalenie lub łamanie - D. 9. 2. 27. 6) Problem związku przyczynowego związanego z zaniechaniem oraz subiektywnego nastawienia sprawcy do czynu Dorobek jurysprudencji późnorepublikańskiej: uzupełnienie przesłanek o konieczność ustalenia związku przyczynowego między szkodą i bezprawnym działaniem sprawcy, także w formie zaniechania oraz jego winą (dolus i culpa) – kazuistyka, rozwijana w tradycji romanistycznej (rola chrześcijańskiej koncepcji peccatum-crimen, przejmująca rzymską stopniowalność stopnia zawinienia) pojęcie klauzuli generalnej – Baldus de Ubaldis; rozwój Grocjusz; rola rzymskiej tradycji w prawie karnym materialnym: nauka o crimen publicum – rozwój zwłaszcza w XIX w. : doktryna niemiecka) Model łącznego wystąpienia trzech przesłanek odpowiedzialności odszkodowawczej za czyn niedozwolony: szkoda, związek przyczynowy i wina (różnorodne interpretacja elementów - generalna klauzula deliktowa w prawie skodyfikowanym: np. art. 415 k. c. )

Odpowiedzialność za szkodę z tytułu niewykonania lub nienależytego wykonania umowy (kontrakty bonae fidei) Jurysprudencja klasyczna: kazuistycznie kwestia związku przyczynowego oraz winy (wpływ interpretacji lex Aquilia), odpowiedzialność sprawcy szkody, który postępował sprzecznie z dobrą wiarą (bona fides) - Stopniowanie winy: dolus i wymóg staranności - culpa (culpa lata, culpa levis, culpa in concreto) zakres oczekiwanej staranności różny w różnych typach umów: Fairness? - kryterium korzyści (utilitas) - „im więcej korzyści z umowy, tym więcej staranności i odpowiedzialności” (D. 13. 6. 5. 2) i stąd dopuszczenie nawet odpowiedzialności obiektywnej za przypadek (casus) wzorce staranności: abstrakcyjne - staranny ojciec rodziny (diligens pater familias) konkretny: staranności w sprawach innej osoby, jak w swoich własnych (diligentia quam in suis) Ius commune – utrzymanie (plus inspiracja chrześcijańska: pojęcie pecatum) i różnorodność rozwiązań w prawie skodyfikowanym: - tradycja R. J. Pothier – art. 1148 i 1184 c. c. , art. 471 k. c. - uwolnienie od odpowiedzialności za niewykonanie zobowiązania wzajemnego: brak winy i vis maior pandektystyka - rozważania o niemożliwości świadczenia i zwłoce dłużnika oraz pojęcie obejmujące sytuacje, w których dłużnik, wykonując zobowiązanie, nie dołożył oczekiwanej staranności (tzw. positive Vertragsverletzung); uogólnienie w 2002 r.

Vis maior, vis divina, casus fortuitus Kazuistyka klasycznej jurysprudencji oparta o aktualny stanie wyobrażeń o rzeczywistości - „(…) nadzwyczajne zdarzenie, któremu słabość ludzka nie jest w stanie się przeciwstawić (…)” (…maiore casu, cui humana infirmitas resistere non potest… - D. 44. 7. 1. 4 Gaius) Prawo justyniańskie(? ) - siłą wyższą jest zdarzenie, któremu nie można było zapobiec mimo dołożenia najwyższej staranności (exactissima diligentia) Uogólnienie: ius commune (plus peccatum) - „w żadnej umowie nie odpowiada się za przypadek” – Casus fortuitus in nullo contractu praestatur (glosa ad D. 50. 17. 23) - prawo skodyfikowane: uzależnienie odpowiedzialności odszkodowawczej dłużnika od naganności jego zachowania (np. art. 415 i 471 k. c. ) Rozwój koncepcji siły wyższej – doktryna kontynentalna XIX w. - teoria subiektywna (nawiązanie do justyniańskiej koncepcji): siła wyższa to takie zdarzenie, któremu nie można było zapobiec nawet przy dołożeniu najwyższej ostrożności teoria obiektywna - dominująca (nawiązanie do klasycznej jurysprudencji): zdarzenie zewnętrze, nadzwyczajne, to jest występujące z taką intensywnością, że przy użyciu normalnych środków nie można mu się przeciwstawić Anglosaska koncepcja Act of God – brak bezpośredniej inspiracji rzymskiej Rzymskie prawo zobowiązań – ewolucja w kierunku kryterium winy jako odpowiedzialności za szkodę - wyjątkowość odpowiedzialności na zasadzie ryzyka przesłanki

Rzymskie prawo zobowiązań – wyjątkowość odpowiedzialności na zasadzie ryzyka (późna Republika) sprawca szkody nie miał prawnej zdolności do zawinienia - wyjątki w prawie późnorepublikańskim - odpowiedzialność właściciela za spowodowaną przez zwierzę szkodę znana jako actio de pauperie mógł zostać zasądzony na jego wydanie (Lex duodecim tabularum - I. 4. 9 pr. : actio noxalis) – „bezrozumność” (proces komodyfikacji zwierząt – ale wyjątkowość sytuacji psa) ograniczona do feriae domesticae, które działając z „własnego popędu” (D. 9. 1. 1. 4), zachowało się „niezgodnie ze swoją naturą” (I. 4. 9 pr. ) - feriae naturae według winy właściciela za na naruszeniu edyktu edylów kurulnych, zakazującego trzymania określonych zwierząt w miejscach, którymi „zwykło się przechodzić” (I. 4. 9. 1) UWAGA: zwierzę jako narzędzie osobno Akceptowane w ius commune oraz common law – art. 1385 c. c. (łagodzona w orzecznictwie). Domniemana wina w nadzorze - § 833 BGB (i art. 431 k. c. ) Innowacje ius honorarium (edictum de receptis – I w. p. n. e. ) i prawa cesarskiego: czyli justyniańskie quasi-delictum: wyrzucenie lub wylanie czegoś z tego pomieszczenia na zewnątrz (deiectum vel effusum - D. 9. 3. 1 pr. ), skarga przeciwko osobie, która umieściła na fasadzie lub okapie budynku przedmiot stwarzający zagrożenie dla przechodniów (postium aut suspensum - D. 9. 3. 5. 6); odpowiedzialność przewoźników, oberżystów i prowadzących gospody za szkody wyrządzone przez ich podwładnych oraz za popełnioną przez nich kradzież (D. 4. 9. 7 pr. ; D. 47. 5. 1, pr. ); odpowiedzialność sędziego za nierzetelność (imprudentia) w prowadzeniu sprawy (I. 4. 5 pr. ). kwestionowane od XI w. (‚resztki’ art. 1385, 1386 c. c. a § 701 BGB, art. 846 § 1, 433 k. c. ; współcześnie nawrót koncepcji, zwłaszcza poza prawem cywilnym z uwagi na szkody przemysłowe – wpływ anglosaskiej strict liability

Rzymskie prawo zobowiązań – brak pojęcia szkody i jej uzasadnienia Etyka starożytna – dyskusyjne oddziaływanie greckiej filozofii na twórczość jurysprudencji – dominujący nurt epoki: stoicyzm Juryści – kwestia szkody: niekiedy intuicyjne uzewnętrznienie podstawowych instynktów moralnych (w tym ekonomicznej słuszności) Skargi w procesie formularnym: sacramentum Skargi - od procesu formularnego: stricti iuris–certum; inne-swoboda sędziego (klazuzule bona fides, quod interest etc. ) Wspólne jurystom: rozróżnienie między wartością uszkodzonej lub zniszczonej rzeczy a naruszonymi wskutek tego zdarzenia „interesami” poszkodowanego - odszkodowanie musi ograniczać się do rzeczywistej szkody wywołanej przez dłużnika ale również obejmować utracone korzyści wierzyciela Dominujący pogląd: przy ustalaniu wartości naruszonego dobra nie należy brać pod uwagę jego subiektywnej wartości dla poszkodowanego a ostatecznie wysokości odszkodowania ograniczona do dwukrotnej wartości utraconej rzeczy (C. 7. 47. 1 – a. 531) oraz zasada compensatio lucri cum damno (średniowieczna) Ius commune – szczegółowe rozważania (inspiracje chrześcijańskie? ), prowadzące do ogólnej zasady: odszkodowanie za pozostające w związku przyczynowym z działaniem dłużnika ma odpowiadać naruszonemu „interesowi” (id quod interest) i powinno obejmować równowartość rzeczywistego uszczerbku majątkowego (damnum emergens) oraz utracone korzyści (lucrum cessans) - granica do określenia sumy odszkodowania Prawo skodyfikowane – nawiązanie do ius commune: art. 1382 c. c. ; § 249 BGB; art. 362 § 2 k. c.

Od zakończenia etapu zemsty prywatnej - czyn niedozwolony (delictum privatum): poszkodowanemu przysługiwała skarga, która łączyła funkcję dochodzenia odszkodowania i kary pieniężnej (actio mixta), lub niezależna od odszkodowania skarga skierowana wyłącznie na uzyskanie kary pieniężnej (actio poenalis) Represyjna funkcja kary pieniężnej – wysokość ustalona prawem (wielokrotność, np. quadruplum-furtum) albo uznanie sędziego–iniuria (zniewaga) Publicyzacja odpowiedzialności – furtum jako crimen w okresie klasycznym (D. 47. 2. 57. 1) i rozszerzane w prawie poklasycznym z surowymi karami cielesnymi i kwalifikowaną karą śmierci Prawo recypowane – publicyzacja prawa karnego na wzór późnorzymski, obejmującej też część deliktów i likwidacja kar pieniężnych w prawie cywilnym (za wyjątkiem tzw. kar umownych) Odmienności anglosaskie: punitive damages w prawie USA, nakładane przez ławę przysięgłych na rzecz poszkodowanego, niezależnie od odszkodowania (funkcja karna i prewencja indywidualna)

Kary umowne (stipulatio poenae) - przyrzeczenie zapłaty umówionej kary pieniężnej (poena) w przypadku niewykonania w sposób prawidłowy innego, istniejącego zobowiązania (głównie funkcja odszkodowania z tytułu niewykonania zobowiązania) – uboczny cel kary umownej: przymuszenie dłużnika do wykonania zobowiązania (funkcja stymulacyjna kary umownej; wyraźnie w: C. 2. 55[56]. 1 - Caracalla) Poszkodowany nie musiał udowadniać szkody - brak konieczności oceny wartości naruszonego „interesu”. Jeśli karę umowną zastrzeżono na wypadek niewykonania zobowiązania, to żądanie jej zapłaty wykluczało możliwość dochodzenia wykonania zobowiązania lub odszkodowania: D. 44. 4. 4. 7 niewykonanie zobowiązania jest następstwem okoliczności niezawinionych przez dłużnika wykluczono wymagalność umownej kary pieniężnej, jeśli niewykonanie zobowiązania nastąpiło z przyczyn leżących po stronie wierzyciela (i kazuistyka) - wymuszenie zachowania, które samo w sobie nie wynikało ze zobowiązania ius commune i tradycja romanistyczna: kontynuacja wątków podjętych w źródłach rzymskich; J. R. Pothier (uwzględniając Ch. Domoulin)–podstawową funkcją kary umownej jest zapewnienie odszkodowania w ustalonej z góry wysokości (art. 1152, 1226 -1233 c. c. ); Pandektystyka – za ius commune rozróżnienia na funkcję odszkodowawczą oraz stymulacyjną: § 339– 345 BGB; k. c. z 1964 r. – surogat odszkodowania (za c. c. )

INFAMIA (niesława – utrata dobrego imienia) – niezwykle ważnym sposobem piętnowania naganności różnych zachowań (społeczeństwo ‚CULTURE OF HONOR’) - ostracyzm społeczny prawne skutki - dożywotnie lub czasowe pozbawienie zdolności do piastowania urzędów publicznych, niezdolność występowania w charakterze świadka lub powoda, niemożność działania w procesie jako procurator lub cognitor Poza crimina publica także: zasądzeni na zapłatę odszkodowania nierzetelni przechowawcy, wspólnicy, zleceniobiorcy, zasądzeni na kary pieniężne z tytułu deliktów kradzieży, rabunku i zniewagi Rola infamii w feudalizmie (wzorzec rzymski – także w stosunku do wyjęcia spod prawa: infamis/bezecny) – zanik XIX w. : ewentualnie tylko ostracyzm społeczny (rola zróżnicowana w zależności od kręgu kulturowego – koncepcje Petera Singera)

Antyczne prawo rzymskie – brak ogólnego prawo umów: XVIII i XIX w. (chrześcijaństwo i prądy filozoficzne) – dogmatyka współczesna Typologia antyczna - kontrakt werbalny (verbis); realny (res); literalny (literis); konsensualne (consensus) – konstatacja rzymska: Każde zobowiązanie ex contractu wymaga zgody stron (conventio): D. 2. 14. 1. 3 Konsensus jako podstawa umów: wola stron umowy jest podstawą skuteczności praw i obowiązków umownych (tradycje francuskie) – czynność prawna: umowa to rodzaj czynności prawnej, która dochodzi do skutku z chwilą złożenia przez jej strony zgodnych oświadczeń woli (tradycje niemieckiej dogmatyki XIX w. ) rola oferty: pandektystyka (umowa nie dochodzi do skutku, jeśli w chwili jej zawarcia przyjmujący ofertę już nie żył; przyjęcie oferty pod warunkiem traktuje się jako nową; ale składający ofertę jest nią związany do czasu upływu odpowiedniego terminu; przyjęcie oferty pod warunkiem traktuje się jak nową ofertę – vide art. 62 i 68 k. c. )

Zadatek (arra/arrha) – grecka tradycja sprzedaży (rzadki przypadek przejęcia obcej instytucji prawnej w prawie rzymskim) wartościowy przedmiot lub kwota pieniędzy - arrha confirmatoria: dowód zawarcia kontraktu (G. 3. 139) - po wykonaniu umowy przedmiot zadatku zwracano natomiast kwota pieniężna, zazwyczaj zaliczana była na poczet należnej ceny I. 3. 23 pr. : pod wpływem greckim – arrha poenitentialis: instrument dający szansę jednostronnego odstąpienia od kontraktu (kupujący tracił wręczony zadatek; sprzedawca musiał zwrócić otrzymany zadatek w podwójnej wysokości) Ius commune i późniejsza tradycja romanistyczna: - rozszerzenie na inne umowy - spór między koncepcjami arrha confirmatoria (umożliwienie od odstąpienia od umowy: § 336 BGB/common law) a arrha poenitentialis (art. 1590 c. c. ) – rozwiązanie pośrednie: dowód zawarcia umowy ale w przypadku niewykonania umowy strona, która nie ponosi za to odpowiedzialności, może odstąpić od umowy, zachowując otrzymany zadatek. Gdy zaś sama go dała, może żądać sumy dwukrotnie wyższej (§ 908 ABGB i kodeks zobowiązań z 1933 r. - art. 394 ust. 1 k. c. )

Causa (cel/przyczyna umowy) – kauzalność lub abstrakcyjność Wśród jurysprudencji rzymskiej jedynie rozważane przy tzw. kontraktach nienazwanych - fakt wykonania umowy przez jedną ze stron, uzasadniający żądanie świadczenia wzajemnego (D. : 2. 14. 7. 1; 19. 5. 5) oraz w związku ze stipulatio odnosiło się do przyczyny przyrzeczenia kreującego zobowiązanie (D. 44. 4. 2. 3) Pojęcie przyczyny sprawczej - logika tomistyczna (pojęcie peccatum): każde zdarzenie musi mieć swoją przyczynę - Glosatorzy: causa to cel świadczenia, uzasadniający prawny obowiązek wykonania umowy, z której ono wynika: stopniowe porzucenie rozróżnienia na umowy stanowiące źródło zobowiązania (contracta) i nierodzące prawnego obowiązku ich wykonania (pacta) - ius commune (wpływ kanonistyki) uogólnienie prawniczego sensu causa – odrzucenie podziału na contracta i pactum nudum jeśli causa licita – Grocjusz i „godziwa przyczyna” (consideration common law: nieformalne przyrzeczenie ważne jeśli zostało złożone w zamian za korzyść uzyskaną przez przyrzekającego)

Kauzalność umowy czynności prawnej J. Domat i R. J. Pothier - rzeczywisty, rozsądny i godziwy cel umowy (art. 1131– 1133 c. c. ) – tradycja krajów romańskich Pandektystyka: ważność umowy-jeśli przyczyna tworzącego zobowiązanie przyrzeczenia nie jest zawarta w jego treści, to wykonanie umowy można uzależnić od udowodnienia istnienia jej przyczyny przez wierzyciela – brak causa w ogólnej teorii umów: § 145 BGB, art. 66 k. c. - powstanie zobowiązania umownego polega na dokonaniu ważnej czynności prawnej, obejmującej zgodne oświadczenia woli stron Czynność abstrakcyjna (zobowiązanie oderwana od causa) – brak głębszej refleksji rzymskiej - odejście od abstrakcyjności stipulatio na rzecz jej kauzalności w okresie poklasycznym (w celu ochrona dłużnika): późnośredniowieczne zobowiązania z weksla i czeku (i dalszy rozwój – w tym np. koncepcja przekazu)

Nieuczciwe postępowanie przy zawieraniu umowy – prawo rzymskie inspiracją Wykorzystanie podstępu w celu zawarcia umowy - dolus (podstęp – delikt prawa pretorskiego) - rzymska interpretacja klauzuli dobrej wiary (ex fide bona) – inne umowy (stricti iuris): subsydiarna actio de dolo i exceptio doli (Gallus - I w. ): tylko środek procesowy (charakter subsydiarny – w ciągu roku od powstania możliwości wszczęcia procesu) Definiowanie: dolus polega na przebiegłym, kłamliwym, stanowiącym zasadzkę postępowaniu w celu podejścia innej osoby i oszukania jej (Labeo D. 4. 3. 1. 2) oraz rozważania o tym, czy umowa zawarta w wyniku podstępu może być nieważna penalny charakter – arbitrarna actio doli (odszkodowanie w pojedynczej wysokości i infamia – w ciągu roku, subsydiama; niedopuszczalna np. przeciw rodzicom lub patronom, plebejusz przeciw osobie wyższego stanu). Glosatorzy: rozróżnienie na dolus causam dans (kontrakt nieważny) a dolus incidens (umowa ważna ale można podważać jej skuteczność) – tylko wobec kontraktów bonae fidei Uogólnienie – szkoła prawa natury: zawarcie umowy w następstwie działania podstępnego stanowi naruszenie „naturalnej wolności” i dlatego zobowiązanie dochodzi do skutku (Grotius, De iure belli II 17. 17) Porzucenie podziału stricti iuri i bonae fidei – doktryna XVII w. i w efekcie dolus causa dans - podstęp jako wada kontraktu (art. 1116 c. c. ), dolus incidens - czyn niedozwolony (c. c. ) Pandektystyka: jednolite pojęcie dolus - wadą oświadczenia woli (§ 123 BGB; art. 86 § 1 k. c. ) Funkcjonalny odpowiednik w Common law XIX w. : nieprawdziwe zapewnienie (fraudulent misrepresentation)

Wykorzystanie przymusowego położenia w celu zawarcia umowy - metus (przymus – delikt prawa pretorskiego) – penalna arbitarna actio quo metus causa (quadruplum; po roku 1 x) i exceptio metus causa – II w. p. n. e (vis i metus): obawa powstająca u człowieka niewzruszonych zasad (D. 4. 2. 6) i kazuistyka (także średniowieczna) XVII w. – uogólnienie eleganckiej jurysprudencji z odwołaniem do D. 50. 17. 116: „nie ma nic tak przeciwnego porozumieniu, na którym opierają się skargi dobrej wiary, jak przemoc, bojaźń, co należy uznać za zdziałane sprzecznie z dobrymi obyczajami. ” – w prawie francuskim podstawa do uchylenia się od umowy (art. 1112 c. c. ) Pandektystyka – wspólnie z dolus definiowane jako wada oświadczenia woli: § 123 BGB i stąd 87 k. c. Wąskie pojęcie metus w common law, rozszerzane w XX w. : pojęcie bezprawnego nacisku

Problem odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną w ramach czynności prowadzonych w celu zawarcia umowy – inspiracje rzymskie Nieuczciwe postępowanie przy zawieraniu umowy - D. 18. 1. 62. 1; I. 3. 23. 5: ten, kto nieświadomie kupił rzecz wyłączoną z obrotu prawnego (res extra commercium), traktując ją jako zdatną do nabycia, może żądać od sprzedawcy odszkodowania za pomocą skargi kontraktowej XIX w. – rzymskie teksty inspiracją do wprowadzenia odpowiedzialności tego, kto wywołał szkodę, prowadząc działania zmierzające do zawarcia umowy, choć nie miał zamiaru jej zawrzeć (wina w kontraktowaniu - culpa in contrahendo: R. Ihering „milcząca umowa”) orzecznictwo akceptuje - zmiany w BGB (2002 r. ) i polski k. c (art. 72 § 2 – 2003 r. ) francuska doktryna i orzecznictwo XX w –rozwiązanie tego problemu powiązano z pojęciem dobrej wiary - naruszenie bona fides (rozwój koncepcji nadużycia prawa - abus de droit); Anglosaska swoboda: wyjątek-oszukańcze wprowadzenie w błąd (misrepresentation) oraz naruszenie ustalonych zasad negocjacji

Usuwanie niejasności treści umowy – pierwotnie interpretacja testamentu: następnie praktyka stipulatio oraz konkretyzacja pojęcia bona fides Późna Republika; refleksja o klauzulach dodanych do emptio venditio, locatio conductio - niejasności tłumaczy się w sposób niekorzystny dla sprzedawcy, wynajmującego czy wydzierżawiającego (w chwili zawarcia umowy strona mogła wypowiadać się wyraźniej) (In) ambiguitas contra stipulatorem – II w. : wykładnia przychylna dla niemającego wpływu na literalne brzmienie kontraktu dłużnika (D. 45. 1. 99 pr. ) Uogólnienie prawa recypowanego: in dubio contra proferentem - rozstrzygając wątpliwości dotyczące treści umowy, należy wybrać rozwiązanie mniej korzystne dla tej strony, która ową umowę układała (art. 1165, 1602 c. c. ; brak BGB – niechęć do klauzul interpretacyjnych – wprowadzone w węższym wymiarze w 2002 r. : § 305 c ust. 2 BGB; ochrona konsumentów: art. 385 § 2 k. c. z 2000 r. )

Rozbieżność między literalnym brzmieniem umowy a rzeczywistym zamiarem stron Voluntas a Verba (vide causa Curiana) – kontrakty bona fidei: I. w. ; II/III w. : „tak w stypulacji, jak w innych kontraktach podąża się za tym, czego strony chciały” (uogólnione D. 50. 17. 34) i ostatecznie ogólna zasada: in conventionibus contrahentium voluntatem potius quam verba spectari placuit („w umowach należy raczej kierować się wolą stron niż ich dosłownym brzmieniem” Papinian – D. 50. 16. 219) Subiektywizm a obiektywizm w prawie recypowanym (subiektywizma ale elementy obiektywizujące - osoby kontrahentów, użyte słowa oraz materia, której kontrakt dotyczy: Baldus de Ubaldis) Subiektywizm - art. 1156 c. c. ; pandektystyka: wykładnia subiektywna naturalną konsekwencją fundamentalnej w prawie prywatnym autonomii woli (§ 133 BGB; art. 65 § 2 k. c. ) Odwrót w kierunku elementów obiektywnych – praktyka (pewność obrotu – typowe znaczenie słów) – analogie anglosaskie