Kryminologiczne aspekty przestpstw gospodarczych i skarbowych Dr hab
Kryminologiczne aspekty przestępstw gospodarczych i skarbowych Dr hab. Wojciech Dadak Katedra Kryminologii UJ wojciech. dadak@uj. edu. pl
„Tego, kto grosz kradnie, śmiercią karzą. Tego, kto przywłaszcza publiczne pieniądze lub przysparza sobie drogą monopoli, lichwy, czy innymi nieuczciwymi sposobami o wiele wyższe korzyści, współobywatele darzą wielkim szacunkiem. Kto zada drugiemu truciznę będzie skazany za zbrodnię trucicielstwa, ale ten, kto zepsutym winem lub olejem truje całe społeczeństwa, pozostaje na wolności”. Erazm z Rotterdamu / XVI w. /
System gospodarownia Czyny „kryminalizowane” Specyfika fenomenologiczna Ekstensywna gospodarka pasterska Wprowadzanie form gospodarowania nie Ścisły związek naruszeń zasad wymagających zmiany miejsca osiedlenia gospodarowania z innowacyjnością gospodarczą Gospodarka towarowa (barterowa) Oszustwa podczas wymiany, zakłócanie przebiegu wymiany (targów), utrudnianie podróżowania z towarami Współwystępowanie przestępstw „gospodarczych” oraz „kryminalnych” Gospodarka towarowa (pieniężna) J. W. oraz oszustwa w zakresie środków wymiany, fałszowanie pieniędzy Przestępstwa gospodarcze utożsamiane z zamachem na władzę publiczną Gospodarka towarowa w okresie rozbudowy instytucji państwa J. W. oraz oszustwa celne i podatkowe, czyny spekulacyjne, korupcja, Obok przestępstw „obywateli” przestępstwa przedstawicieli państwa Gospodarka feudalna Oszustwa w zakresie danin publicznych, ucieczki poddanych. Trudności z rozróżnieniem interesu indywidualnego od publicznego Gospodarka kapitalistyczna w fazie industrialnej Czyny jak w gosp. towarowej oraz opór przed świadczeniem pracy (włóczęgostwo, żebractwo, strajki). Działalność instytucji gospodarczych (trusty, kartele) na szkodę rynku Gospodarka kapitalistyczna w fazie postindustrialnej J. W. oraz czyny związane z nadużyciami w zakresie funkcjonowania instytucji rynkowych „Przestępstwa” osób prawnych, przestępstwa insiderów Gospodarka rynkowa w okresie późnej nowoczesności J. W. oraz czyny związane z procesem globalizacji, w szczególności funkcjonowaniem ponadnarodowych przedsiebiorstw Przestępstwa naruszające interesy finansowe podmiotów ponadnarodowych
Delikty prawa pretorskiego - podstęp w stosunku do kontrahenta - działanie na szkodę wierzycieli - pogorszenie niewolnika (cudzego)
Ekonomiczne determinanty przestępczości gospodarczej Cechy systemu gospodarowania Formy wymiany towarów i usług Przestępczość gospodarcza Formy interweniowania przez państwo w gospodarkę
Wielu widziało oni opisali Edward C. Hill (1872) „Kryminalni kapitaliści” cykl wykładów w stowarzyszeniach gospodarczych Edwin H. Sutherland (1949) „White-collar-crime” Klaus Tiedemann (1976) „Erscheinungsformen de Wirtchaftskriminalitat und Moglichkeiten ihrer Strafrechtlichen Bekampfung”
Przestępczość gospodarcza E. C. Hill - związek pomiędzy cechami systemu gospodarczego a rodzajem przestępstwa - związek pomiędzy fazą rozwoju gospodarczego (fazą cyklu ekonomicznego) a rodzajem przestępstwa - brak związku pomiędzy pozycją społeczną a sprawstwem - sprawca występuje jako uczestnik obrotu (niezależnie od roli) - fale przestępstw gospodarczych (konsekwencja cykli koniunkturalnych) - gwałtowne rozprzestrzenianie się strat
Przestępczość gospodarcza E. H. Sutherland /white collar criminality/ - przestępczość gospodarcza to zjawisko związane ze specyficznymi sprawcami - sprawca występuje w obrocie jako przedsiębiorca lub podmiot zarządzający przedsiębiorstwem - związek pomiędzy przestępstwami gospodarczymi a zachowaniami naruszającymi zasady gospodarowania (poza prawem karnym) - związek ze stratyfikacją społeczną
Przestępczość gospodarcza K. Tiedemann Ujęcie wąskie - zespół czynów godzących w system gospodarczy - naruszających ponadindywidualne dobra prawne (również poza sferą gospodarczą) - związanych z nadużyciem zaufania w obrocie - powodujących znaczne szkody oraz skutki niematerialne. Ujęcie szerokie: - obejmujące również zamachy na własności lub inne prawa majątkowe mające masowy charakter, przez co naruszają system gospodarowania (zaufanie na rynku)
Przestępczość gospodarcza w ujęciu teoretycznym Perspektywa kryminologiczna Przyczyny przestępczości Zapobieganie strukturalistyczna Pozycja w strukturze społecznej determinuje zachowanie. Niska pozycja społeczna ogranicza dostęp do pożądanych dóbr i powoduje, że wykorzystywane są dostępne sposoby osiągnięcia celów ekonomicznych (realizacji potrzeb). Umożliwienie realizacji potrzeb przez stwarzanie możliwości ich konformistycznego zaspakajania. Rola państwa w umożliwieniu ich realizacji np. racjonalizacja obciążeń fiskalnych funkcjonalistyczna Uczestnictwo w instytucjach społecznych determinuje zachowanie. Uczestnictwo w rynku wywołuje zachowania naruszające zasady obrotu, niezależnie od pozycji, jaką podmiot zajmuje w obrocie. Uczestnicy obrotu w wyniku interakcji uczą się zachowań przestępczych oraz ich racjonalizacji. Przejrzyste reguły funkcjonowania w ramach instytucji gospodarczych oraz społecznych i politycznych. Ograniczenia łączenia ról społecznych umożliwiających nadużywanie pozycji społecznej Konfliktowa /radykalna/ Zachowanie przestępne jest wynikiem konfliktu pomiędzy grupami społecznymi. Podłożem może być m. in. różnica w statusie społ. , dostępie do instytucji Konflikt pomiędzy tymi, co „posiadają” oraz tymi, którzy „nie posiadają”, w szczególności tymi, którzy mają władzę oraz jej nie mają. Niwelowanie konfliktu oraz kontrola nad nim poprzez instytucje publiczne poddane kontroli społecznej.
Przestępstwo gospodarcze E. H. Sutherland /white collar crime/ Przestępstwo popełnione przez osobę cieszącą się uznaniem i wysokim statusem społecznoekonomicznym, która popełnia przestępstwo przy okazji wykonywania zawodu, łamiąc prawa regulujące jego zawodową działalność. Do najczęściej popełnianych należały wg autora: nielegalne nakładanie opłat, łapówki, defraudacje White-Collar Criminality, American Sociological Reviev, 5/1940, s. 9.
Occupational crime White collar crime P-ko przedsiębiorstwu P-ko personelowi Blue collar crime P-ko podmiotom zewnętrznym P-ko przedsiębiorstwu P-ko podmiotom zewnętrznym
Przestępstwo gospodarcze – ujęcie syndromatyczne Zalecenia Rady Europy No. R 81/12 – – – – przestępstwa kartelowe oszustwa nadużycia przy dostawach lub subwencjach krajowych lub międzynarodowych tworzenie fikcyjnych przedsiębiorstw fałszowanie zestawień bilansowych oraz księgowości oszustwa kapitałowe naruszenie norm bezpieczeństwa i zdrowia pracowników przestępstwa na szkodę konsumentów nieuczciwa konkurencja i reklama przestępstwa podatkowe oraz uchylanie się przez przedsiębiorstwa od ubezpieczeń społecznych przestępstwa celne fałszowanie pieniędzy i papierów wartościowych przestępstwa giełdowe i bankowe przestępstwa na szkodę środowiska
Przestępstwo gospodarcze Definicje dwuzakresowe Zakres wąski: - czyn powodujący naruszenie ponadindywidualnych interesów - polegający na nadużyciu zaufania - związany z naruszeniem reguł postępowania w ramach aktualnego porządku gospodarowania Zakres szeroki: - czyn przeciwko mieniu - powodujący naruszenie ponadindywidualnych interesów
Przestępstwa gospodarcze” to zbiorcza i umowna nazwa określonej kategorii czynów, opisanych w przepisach karnych określających czyny zabronione godzące obrót gospodarczy. Kryterium pozwalającym na wyodrębnienie tych przestępstw jest wspólny rodzajowy przedmiot ochrony wskazanych przepisów karnych, w postaci podstaw prawidłowego obrotu gospodarczego.
Prawo karne gospodarcze w ujęciu materialnoprawnym część ogólna, obejmująca naukę o przestępstwie gospodarczym i naukę o reakcji karnoprawnej za przestępstwo gospodarcze część szczególna, obejmująca konkretne typy karalnych zachowań w obrocie gospodarczym.
Przestępstwo gospodarcze – ujęcie kryminologiczne brak przemocy pozory legalnej działalności nadużywanie instytucji życia gospodarczego związek z wykonywanym przez sprawcę zawodem anonimowość ofiar przynależność sprawców do wyższych warstw społecznych znaczne szkody materialne oraz skutki niematerialne
Karna ochrona procesu gospodarowania – znaczna zmienność w czasie – przestępstwa gospodarcze występują jako mala prohibita – ścisły związek z aktualnym systemem gospodarowania – ścisły związek z regulacjami innych gałęzi prawa – tendencja do kryminalizacji zachowań w obrocie, rzadkie przypadki dekryminalizacji – tendencja do przeceniania roli prawa karnego w ochronie obrotu – trudności z dostosowaniem karnej reakcji do skali naruszenia obrotu
Działalność gospodarcza a prawo karne gospodarcze Poziomy antynomii Sfera realna sfera normatywna - swoboda działalności ograniczenia swobody działalności - cele indywidualne - tajność operacji - bogactwo form cele ponadindywidualne jawność operacji ubogość prawnokarnych instrumentów opisu i rekcji
Etiologia przestępczości gospodarczej Czynniki etiologiczne endogenne egzogenne środowiskowe społeczne mikrospołeczne lokalne firma organy kontroli sytuacyjne naturalne sytuacja zamiaru sytuacja czynu makrospołeczne ustrój społeczny ustrój ekonomiczny system prawny
Czynniki społeczno-kulturowe determinujące obraz przestępczości gospodarczej - brak elementu przemocy - „sztuczny”, „kreowany” charakter - autonomiczność norm regulujących zasady obrotu - tożsamość celów w zakresie legalnej oraz nielegalnej działalności - dostępność metod racjonalizacji zachowań naruszających normę - dostępność sposobów ukrywania popełnienia przestępstwa /pozory legalnej działalności/
Sprawcy Koncepcja white collar criminals /E. H. Sutherland/ Cechy sprawcy: - wysoka pozycja społeczna - wysoki prestiż - popełnia przestępstwo „przy okazji” wykonywania zawodu /occupational crime/
Sprawcy Przestępcy w „białych kołnierzykach” to grupa osób zawodowo trudniąca się biznesem, w tym polityków popełniający przestępstwa w powiązaniu z ich czynnościami zawodowymi” Marshall B. Clinnard (1952) Pierwszy zwrócił uwagę na political (governmental) crime
Sprawcy Przestępczość „białych kołnierzyków, polega na naruszaniu praw dotyczących prowadzenia działalności gospodarczej, popełnianych przez firmę lub jej agendę albo osobę działającą na ich rzecz w toku prowadzenia działalności gospodarczej Frank B. Hartnung (1950) Po raz pierwszy wyróżniono przestępstwo podmiotu zbiorowego obok przestępstwa osoby fizycznej
Strata i jej zrekompensowanie Przychód Stopa zysku Zysk firmy Strata w wyniku przestępstwa Odzyskanie straty /uzyskanie przychodu w wysokości dalszych 100 w kolejnym okresie/ Przychód w kolejnym okresie Stopa wzrostu przychodu Jak to zrobić? ? ? 100 10% 10 10 10=10% ze 100 200 100%
Sprawcy Efekt „ssania w dół” der Sog nach Unten Dostosowanie zachowań przedsiębiorcy do innych uczestników rynku, którzy obniżyli koszty swej działalności poprzez nielegalne działania (np. zatrudnianie „na czarno” oszustwa podatkowe) albo nielegalnie zwiększyli przychody (np. uzyskując zamówienie publiczne w drodze korupcji). Dostosowanie polega na podjęciu takich samych działań w celu sprostania wymogom nieuczciwej konkurencji.
Sprawcy Efekt spiralny der Spiralwirkung Efekt występujący na lokalnym, regionalnym lub szerszym rynku spowodowany upowszechnieniem zachowań charakterystycznych dla efektu „ssania w dół”. Prowadzi on do ciągłego zwiększania udziału nielegalnych działań w obrocie, przez co zakres legalnej gospodarki drastycznie się kurczy eliminując tych przedsiębiorców, którzy nie sprostają tej specyficznej konkurencji. W skrajnym przypadku „czarna” i „szara” sfera wypierają legalną. Istotą tego efektu jest niemal niezauważalne „zssuwanie” się przedsiębiorstwa w szarą strefę.
Sprawcy Techniki racjonalizacji: Powołanie na „wyższe wartości” Odebranie należnego Zaprzeczenie odpowiedzialności Zaprzeczenie bezprawia Zaprzeczenie ofiary Potępienie potępiających
Ofiary anonimowość ofiar możliwość transformacji szkód brak świadomości pokrzywdzenia po stronie ofiar pokrzywdzony (ofiara) ma możliwość transformacji szkód ofiary „nieuchronne” ofiary „fałszywe” niska motywacja do zawiadamiania o przestępstwie rozłożenie szkody na wiele podmiotów /diffuse victimisation/
Ofiary Niezawiadamianie o popełnieniu przestępstwa: – – – brak świadomości pokrzywdzenia obawa przed ujawnieniem innych przestępstw obawa przed nadmierną strata czasu obawa przed utrata zaufania klientów obawa przed zewnętrznymi działaniami kontrolnymi paraliżującymi firmę – obawa przed analogiczną odpowiedzią ze strony sprawcy – brak przekonania o skuteczności działań organów ścigania – dostępność innych sposobów kompensaty szkody
Ofiary Wielostopniowa wiktymizacja sprawca jest jednocześnie pokrzywdzonym występuje w przypadku occupational crime konsekwencja występowania sprawcy w różnych rolach społecznych dotyczy szczególnie personelu osób prawnych
Trójkąt oszustw /Donald E. Cressey/ „Ludzie obdarzeni zaufaniem nadużywają tego zaufania, kiedy uznają, że mają krępujący problem finansowy, wiedzą, że ten problem można „po cichu” rozwiązać wykorzystując zaufanie związane ze stanowiskiem, są przy tym w stanie racjonalnie wytłumaczyć swoje zachowanie tak, by pogodzić z nim wyobrażenie na temat siebie jako człowieka uczciwie zarządzającego powierzonym mieniem”
Trójkąt oszustw okazja OSZUSTWO presja Racjona- lizacja
Trójkąt oszustw „Presja” (wstydliwe problemy finansowe) strata w majątku związana z nieudolnością w podejmowaniu decyzji strata w majątku związana z lekkomyślnością (hazard, giełda) odwrócenie koniunktury (efekt utopionych kosztów) czyli dążenie do odzyskania błędnie zainwestowanych środków poprzez inwestowanie kolejnych) izolacja (brak pomocy ze strony mogących pomóc) stosunki pomiędzy pracodawca a pracownikiem (frustracja na tle ekonomicznym, z powodu obciążenia obowiązkami, naruszania godności)
Trójkąt oszustw Racjonalizacja bagatelizacja czynu (to żadne przestępstwo) usprawiedliwienie czynu (to było usprawiedliwione) obiektywizacja czynu (zawiniła sytuacja) Duża intensywność przed przestępstwem oraz w trakcie, po przestępstwie rzadko
Trójkąt oszustw Okazja niezauważona do momentu powstania presji skorzystanie z niej wymagało kompetencji ogólnych (dających zaufanie) oraz szczególnych w danej dziedzinie
Przestępstwa stwierdzone w latach 1999 -2014
Dziękuję Państwu za spotkanie
- Slides: 38