Fel Tayyorladi Saidova D Mavzu Hozirgi zamon fel

Fe`l - ﻓﻌﻞ Tayyorladi: Saidova D.

Mavzu: Hozirgi zamon fe’l negizining yasalishi Reja: Hozirgi – kelasi zamon fe’li. Hozirgi-kelasi zamon fe’lining shaxs-son qo -shimchalarida tuslanishi. Qo’shma fe’llarning kantakt va distant holati.

Fe`l - ﻓﻌﻞ n n n Forscha fe`llar lug`atlarda har doim masdar shaklida beriladi. Fe`lning bu shakli shaxs, son va zamonni bildirmagani uchun ham fe`lning noaniq shakli deb nomlanadi. Masdar fe`lning otga yaqin shakli bo`lib, ham fe`llik, ham otlik belgilariga ega. Forscha fe`llarning noaniq shakli har doim – ﺩﻥ dan, ﺗﻦ -tan, ﻳﺪﻥ -idan qo`shimchalari bilan tugallangan bo`ladi. Masalan; –آﻤﺪﻥ omadan (kelmoq), ﺧﻮﺭﺩﻥ -xo`rdan (yemoq), ﺭﻓﺘﻦ -raftan(bormoq, ketmoq

n n n n Fors tilida o`tgan zamon fe`l negizi oddiy yo`l bilan fe`lning noaniq shaklidan – ﻥ an qismini olib tashlash orqali yasaladi. Hozirgi zamon fe`l negizining yasalishi esa Birmuncha qiyin bo`lib, ma`lum bir qoidaga bo`ysunmagan holda yasaladi. Masalan; ﺭﻓﺘﻦ raftan – ﺭﻭ ro`u (bormoq) ﻧﺸﺴﺘﻦ neshastan – ﻧﺸﻴﻦ neshin (o`tirmoq) ﺩﺍﺩﻥ dodan – ﺩﻩ deh (bermoq) ﺩﻳﺪﻥ didan - ﺑﻴﻦ bin (ko`rmoq) ﺷﺴﺘﻦ sho`stan - ﺷﻮ shu (yuvmoq) ﺧﻮﺭﺩﻥ xo`rdan - ﺧﻮﺭ xo`r (yemoq, ichmoq) ﺑﺮ ﺩﺍﺷﺘﻦ bar – doshtan - ﺑﺮ ﺩﺍﺭ bar – dor (ko`tarmoq) ﺯﺩﻥ zadan - ﺯﻥ zan ( urmoq) ﻛﺮﺩﻥ kardan - ﻛﻦ ko`n (qilmoq).

n Bu misollardan ko`rinib turibdiki, fe`larning hozirgi zamon fe`l negizining yasalishi faqat ularni takrorlash, yodlash va mashq qilish orqali o`zlashtirish mumkin.

HOZIRGI KELASI ZAMON FE`LI ( ﻣﻀﺎﺭﻉ ﺍﺧﺒﺎﺭﻯ mo`zore`-e axbore) Hozirgi- kelasi zamon fe`li hozirgi fe`l negizi oldiga ﻣﻰ mi-old qo`shimchasi va oxiriga shaxs –son qo`shimchalarini qo`shish orqali yasaladi.

n n Hozirgi –kelasi zamonda ishlatiladigan shaxs-son qo`shimchalari o`tgan zamon fe`lida ishlatiladigan shaxs – son qo`shimchalaridan faqat 3 -shaxs birlikda ferq qiladi. Hozirgi kelasi zamon fe`lining tuslanishida urg`u ﻣﻲ old qo`shimchasiga tushadi. Masalan ﺧﻮﺍﻧﺪﻥ xondan – ﺧﻮﺍﻥ xon (o`qimoq) fe`lining tuslanishini ko`raylik. mo`frad - ﻣﻔﺮﺩ ﻣﻦ ﻣﻰ ﺧﻮﺍﻧﻢ man mixonam - men o`qiyapman, o`qiyman.

ﻣﻦ ﻣﻰ ﺣﻮﺍﻧﻢ -man mixonam- men o`qiyapman ﺗﻮ ﻣﻰ ﺧﻮﺍﻧﻢ n ﻣﻰ ﺧﻮﺍﻧﺪ u n to` mixoni – sen o`qiyapsan, o`qiysan. ﺍﻭ mixonand – u o`qiyapti, o`qiydi ﻣﺎ ﻣﻰ ﺧﻮﺍﻧﻴﻢ mo mixonim – biz o`qiyapmiz, o`qiymiz. n ﺷﻤﺎ ﻣﻰ ﺧﻮﺍﻧﻴﺪ sho`mo mixonid – siz o`qiyapsiz, o`qiysiz. n ﺍﻧﻬﺎ ﻣﻰ ﺧﻮﺍﻧﻨﺪ onho mixonand – ular o`qiyaptilar, o`qiydilar. n

n n mi – old qo`shimchasi ko`makchi fe`lga qo`shiladi. M; ﺑﺮ گﺸﺘﻦ bar - gashtan ﺑﺮ گﺮﺩ bar- gard (qaytmoq) perifksli fe`lini tuslanishi. n men qaytyapman. - man bar –migardam ﻣﻦ ﺑﺮ ﻣﻰ گﺮﺩﻡ n sen qaytyapsan - to` bar – migardi- ﺗﻮ ﺑﺮ ﻣﻰ گﺮﺩﻯ n u qaytyapti- u bar - migardad ﺍﻭ ﺑﺮ ﻣﻰ گﺮﺩﺩ - -

n n Hozirgi –kelasi zamonda ishlatiladigan shaxs-son qo`shimchalari o`tgan zamon fe`lida ishlatiladigan shaxs – son qo`shimchalaridan faqat 3 -shaxs birlikda ferq qiladi. Hozirgi kelasi zamon fe`lining tuslanishida urg`u ﻣﻲ old qo`shimchasiga tushadi. Masalan ﺧﻮﺍﻧﺪﻥ xondan – ﺧﻮﺍﻥ xon (o`qimoq) fe`lining tuslanishini ko`raylik. mo`frad - ﻣﻔﺮﺩ ﻣﻦ ﻣﻰ ﺧﻮﺍﻧﻢ man mixonam - men o`qiyapman, o`qiyman.

Qo`sma fe`llarning tuslanishi

Shaxs – son qo`shimchalari ﻣﻔﺮﺩ 1 - shaxs ﻡ - am 2 – shaxs ﻯ - I 3 – shaxs ˗ ﺩ - Ad ˗ ﺟﻌﻢ ˗ 1 - shaxs ﻳﻢ - im 2 – shaxs ˗ ˗ ˗ ﻳﺪ - id 3 – shaxs. ﻧﺪ -and.

n n ﻣﻔﺮﺩ men ishlayapman, ishlayman- man kor miko`nam - ﻣﻦ ﻛﺎﺭ ﻣﻰ ﻛﻨﻢ - ﺗﻮ ﻛﺎﺭ ﻣﻰ ﻛﻨﻰ u ishlayapti, ishlaydi- u kor miko`nand – ﺍﻭ ﻛﺎﺭ ﻣﻰ ﻛﻨﺪ ﺟﻤﺢ biz ishlayapmiz, ishlayman- mo kor miko`nim- ﻣﺎ ﻛﺎﺭ ﻣﻰ ﻛﻨﻴﻢ n sen ishlayapsan, ishlaysan- to` kor miko`ni n n n

n siz ishlayapsiz, ishlaysiz - sho`mo kor miko`nid –. ﺷﻤﺎ ﻛﺎﺭ ﻣﻰ ﻛﻨﻴﺪ n ular ishlayaptilar, ishlaydilar onho kor miko`nand - ﺍﻧﻬﺎ ﻛﺎﺭ ﻣﻰ ﻛﻨﻨﺪ n Hozirgi – kelasi zamon fe`l negiziga diftong o`u bilan tugagan bo`lsa, unga shaxs – son qo`shimchalari qo`shilganda av deb talaffuz etiladi. ﺭﻓﺘﻦ raftan fe`lning negizi ﺭﻭ ro`u bo`lib, tuslanganda ﺭﻭ rav, ﺷﺪﻥ sho`dan fe`lining negizi ﺷﻮ shav deb o`qiladi n

n n n yoki – ﻭ u bilan tugagan bo`lsa, shaxs – son qo`shimchalari oldidan 1 -shaxs birlik va 3 -shaxs birlik va ko`plikda bir – ﻯ yo qolgan shaxslarda esa shaxs – son qo`shimchalari oldidan bir ﻩ - hamza belgisi orttirilib yoziladi. Hozirgi – kelasi zamon fe`lining bo`lishsiz shakli ﻣﻰ old - qo`shimchasi oldiga urg`uli ﻧﻪ na – inkor yuklamasini qo`shish orqali yasaladi. M; men bormayman- man namiravam – men bormayman- ﻣﻦ ﻧﻪ ﻣﻰ ﺭﻭﻡ. u qaytmaydi -u bar – namigardad ﺍﻭ ﺑﺮ ﻧﻤﻰ گﺮﺩﺩ.

n Hozirgi – kelasi zamon fe`li quyidagi ma`nolarni anglatadi; n Ish – harakatning hozir, gapirib turgan paytning o`zida bajarilayotganini bildiradi. n Masalan: ﺩﺍﻧﺸﺠﻮ ﺑﻪ ﺩﺍﻧﺸﻴﺮ ﺟﻮﺍﺏ ﻣﻰ ﺩﻫﺪ doneshju be donishyor javob midehad – talaba o`qituvchiga javob beryapti.

Ish – harakatning umuman , doimiy bo`lib turishini anglatadi. n ﻫﺮ ﺭﻭﺯ ﺻﺒﺢ ﻭﺭﺯﺵ ﻣﻰ ﻛﻨﻴﻢ n mo har ruz so`bh varzesh miko`nim – biz har kuni ertalab badantarbiya qilamiz. n ﺯﻣﻴﻦ ﺩﻭﺭ ﺧگﺮﺩﺩ zamin do`ur-e ﺯﻣﻴﻦ ﺩﻭﺭ ﺧگﺮﺩﺩ ﻭﺭﺷﻴﺪ ﻣﻰ xo`rshid migardad – yer quyosh atrofida aylanadi. n n

Qo`shma fe`llarning kontakt va distant holati n n Gapda qo`shma fe`llarning ot qismi ko`makchi fe`l bilan yonma – yon kelib, ular orasida gapning boshqa bo`laklari bo`lmasa, bu holat qo`shma felning kontakt holati deyiladi. doneshjuyon so`hbat miko`nand – ﺩﺍﻧﺸﺠﻮﻳﺎﻥ ﺻﺤﺒﺖ ﻣﻰ ﻛﻨﻨﺪ talabalar suxbatlashyaptilar. Qo`shma fe`lning ot qismi bilan ko`makchi fe`li bir – biridan ajralib, orasida gapning boshqa bo`laklari kengaygan bo`lsa, bu holat qo`shma fe`lning distant holati deyiladi.

Fors tilida hamma fe`llar distant holatda uchramaydi, faqat ba`zilari distant holatda ishlatilishi mumkin. minmoq, o`tirmoq- savor sho`dan - ﺳﻮﺍﺭﺷﺪﻥ. kirmoq - doxel sho`dan- ﺩﺍﺧﻞ ﺷﺪﻥ mashg`ul bo`lmoq, shug`ullanmoq- mashg`ul sho`dan – ﻣﺸﻐﻮﻝ ﺷﺪﻥ Misollar; men otga mindim- man savor-e asb sho`dam – ﻣﻦ ﺳﻮﺍﺭ ﺍﺳﺐ ﺷﺪﻡ

n n n Fors tilida hamma fe`llar distant holatda uchramaydi, faqat ba`zilari distant holatda ishlatilishi mumkin. minmoq, o`tirmoq- savor sho`dan - ﺳﻮﺍﺭﺷﺪﻥ. kirmoq - doxel sho`dan- ﺩﺍﺧﻞ ﺷﺪﻥ n mashg`ul bo`lmoq, shug`ullanmoq- mashg`ul sho`dan – ﻣﺸﻐﻮﻝ ﺷﺪﻥ n Misollar; n men otga mindim- man savor-e asb sho`dam – ﻣﻦ ﺳﻮﺍﺭ ﺍﺳﺐ ﺷﺪﻡ

n doneshjuyon doxel-e kelos-e dars sho`dand – talabalar auditoriyaga kirdilar. ﻣﺎ ﻣﺸﻐﻮﻝ ﺧﻮﺍﻧﺪﻥ ﻛﺘﺎﺏ ﻓﺎﺭﺳﻰ mo mashg`ul-e xondan-e ketob-e forsi hastim biz fors tili kitobini o`qish bilan mashg`ulmiz. n ﻫﺴﺘﻴﻢ

Ba`zan sheriyatda yoki folklor xarakteridagi asarlarda hozirgi –kelasi zamon fe`lining old qo`chimchasi ﻣﻰ mi tushib qolishi mumkin, lekin gap mazmunidan ma`nosi anglashib olinadi ﺍ ﺍﺯ ﻧﻴﻚ ﺍﻳﺪ ﺍﺯ ﺑﺪ ﺑﺪ ﺍﻳﺪ az nik oyad, az bad oyad – yaxshidan yaxshi keladi, yomondan yomon keladi. Qoidaga ko`ra bunday bo`lishi kerak, ﺍﺯ ﻧﻴﻚ ﻣﻰ ﺍﻳﺪ ﺍﺯ ﺑﺪ ﺑﺪ ﻣﻰ ﺍﻳﺪ az nik mioyad az bad mioyad.