Felning tarifi va kesikgrammatik xususiyatlari Shaxs yoki narsalarning

Fe’lning ta’rifi va kesik-grammatik xususiyatlari Shaxs yoki narsalarning harakatholatini bildirib, nima qildi? nima qilyapti? Nima qilmoqchi? so’roqlariga javob bo’ladigan so’zlar fe’l deyiladi.

Fе’l zamonlari �O’tgan zamon �Hozirgi zamon �Kelasi zamon Nima qildi? p Nima qilyapti? p Nima qilmoqchi? p

�Fe’l orqali ifodalangan ishharakatning qay paytda bajarilishini ifodalaydigan shakllar fe’l zamonlari deb ataladi. �O’tgan zamon fe’llari nutq paytidan oldin bajarilgan yoki bajarilmagan ish-harakatni bildiradi: yozdi, keldi, bordi. Bu zamon shakllari quyidagicha yasaladi: FE’LNING ZAMON SHAKLLARI

�Fe’llar qanday harakat-holat ifodalashni jihatidan quyidagi ma’noviy guruhlarga bo’linadi: �Nutqiy faoliyat fe’llari. Gapirmoq, pichirlamoq, demoq, so’zlamoq, so’ramoq… �Aqliy faoliyat fe’llari. O’ylamoq, fikrlamoq, xayol qilmoq… �Jismoniy faoliyat fe’llari: chizmoq, yozmoq, yasamoq, qurmoq… �Holat fe’llari: titramoq, javdiramoq, sevinmoq… FE’LNING MA’NO GURUHLARI

O’tilgan mavzuni takrorlash uchun faollashtiruvchi savollar: � 1. Fe’l deganda qanday so‘z turkumini tushunasiz? � 2. Fe’l qanday so‘roqlarga javob bo‘ladi? � 3. Harakat va holat bildiruvchi fe’llarga misollar keltiring.

Bo’lishli bo’lishsizlik O’timli o’timsizlik nisbat Fe’lga xos xususiyatlar zamon Shaxs-son Mayl xususiyatlari “Klaster” metodi

Shaxs Birlik Ko’plik 1 -shaxs Yozdim, yozaman, yozay(in) Yozdik, yozamiz, yozaylik 2 -shaxs Yozding, yozasan, yoz(gin) Yozdi, yozadi, yozsin Yozdingiz, yozasiz, yozing(iz) Yozdilar, yozadilar, yozsinlar 3 -shaxs Fe’lning shaxs-son shakllari

Qo’shimcha Misollar -la Ishla, oqla, sekinlamoq, shivirlamoq senlamoq -lan -illa chirqilla -ira yarqiramoq -a Tuna, bo’sha, o’yin+a-o’yna -sira -sa Sensira suvsa -(a)r Qisqar, ko’kar -(a)y Qoray, kuchay -(i)k -(i)q Birikmoq Yo’liqmoq -(I, o)t Yo’qot, to’lat, berkit -I Boyi, tinchi -ir Gapir, tupir -lash FE’L YASOVCHI QO’SHIMCHALAR Faxrlanmoq, ikkilanmoq ko’maklashmoq suhbatlashmoq

FE’LNING MA’NO TURLARI Nomi Aqliy faoliyat Nutqiy faoliyat Jismoniy faoliyat Holat ekmoq Ijod qilmoq gapirmoq fikrlamoq yurmoq Qizarmoq

VENN DIAGRAMMASI �O’timli Tushum kelishigidagi so’zlarga bog’lana oladigan fe’llar. O’qidi, yozdi. Boshqacha aytganda, bironta narsaga, tushunchaga o’tiladigan harakatni ifodalovchi fe’l O’timsiz O’xshash Mustaqil ma’noga ega. Ish harakatni bildiradi Tushum kelishigidagi so’zlarga bog’lana olmaydigan fe’llardir: yugurdi, bordi, turdi. . . Boshqacha aytganda, bironta narsaga, tushunchaga o’tmaydigan harakatni ifodalovchi fe’l

YANGI MAVZUNI MUSTAHKAMLASH: �l-topshiriq. Ishladim, o‘qidim, uxladim, o‘yladim so‘zlarini harakat va holat ma’nolarini bildirishiga ko‘ra ikki guruhga ajrating. � 2 -topshiriq. Quyida berilgan so‘zlar nimasi bilan farq qilishini ayting. о ‘qidim о ‘qiyapman о ‘qiyman.

MATN USTIDA ISHLASH � 264 -mashq. Gaplarni daftaringizga ko‘chirib yozing va fe’llarga izoh bering. �Suvni iflos qilmang. Uning har bir tomchisi aziz. Suv shahar va qishloqlarga, bog‘rog‘larga, dalalarga obihayot eltadi, jon bag‘ishlaydi. Usiz hayotning bo‘lishi mumkin emas. Afsuski, ayrim odamlar chiqindilami suvga tashlashadi. Bu eng og‘ir gunoh sanaladi. �Aziz bolalar! Siz aslo bunday qilmang. Suvni hamisha aziz tuting.

� 265 -mashq. Hikoyatni o‘qing. Fe’llarni topib, ularni izohlang. Donishmandning gaplari bo‘yicha bahslashing. �Bir odam maslahat so‘rab donishmandning huzuriga boribdi. -Ey ulug‘ zot, -debdi u. Mening farzandlarim ko‘p. Nima qilsam, ulardan mehr-oqibat, e’tibor ko‘raman. Donishmand o‘ylab turib javob beribdi: Mehr ko‘ray desang, farzandlaring qalbiga mehrigiyo urug‘ini soch. (Rivoyat)

�O’QUVCHILARNI BAHOLASH. �Uyga topshiriq. Hikoya tuzing. Unda ishlatilgan fe’llarga diqqat qiling.