Tayyorladi Ozbekiston tarixi kafedrasi katta oqituvchisi S Tolyaganova

Tayyorladi: “O`zbekiston tarixi” kafedrasi katta o`qituvchisi S. To`lyaganova

Mavzu: Rossiya imperiyasining Turkistonni bosib olishi, uning istibdodiga qarshi milliy ozodlik kurashi. Jadidchilik. REJA: 1. Turkistonni chor Rossiyasi tomonidan bosib olinishi. 2. Mustamlakachilik idora usulining joriy etilishi. 3. Mustamlakachilarning iqtisodiy, madaniy sohadagi siyosati va amaliyoti. 4. Mustamlakachilik zulmiga qarshi milliy ozodlik harakati. 5. Jadidchilik harakati.

Adabiyotlar: Karimov I. A “O’zbekiston XXI asr bo’sag’asida… -T. : O’zbekiston, 1997, 49 -69 betlar. Usmonov Q. , Sodiqov M. , Burxonova S. O’zbekiston tarixi. Darslik. . –T. : Iqtisod-moliya, 2006. Ziyoev H. Turkistonda Rossiya tajovuzi va hukmronligiga qarshi kurash. -T. : Sharq, 1998. 79 -340 betlar. O’zbekistonning yangi tarixi. Birinchi kitob. Turkiston chor Rossiyasi mustamlakachiligi davrida. -T. : Sharq, 2000, 62 -138 betlar. Murtazaeva R. X. Istoriya Uzbekistana. Uchebnik. -T. : 2005. Tayanch so’z va iboralar: «Sharqni egalla» siyosati. Rossiya harbiy ekspeditsiyalari. Angliya Rossiya raqobati. Harbiy istehkomlar. Oqmasjid qal’asi. Toshkentga hujum. Mulla Alimqul. Turkiston General gubernatorligi. Fon Kaufman. Zirabuloq jangi. Samarqand qo’zg’oloni. Vassal. Xivaga yurish. Gandimiyon shartnomasi. Qo’qon xonligining tugatilishi. Boshqaruv tizimi. Mustamlakachilik siyosati. Toshkent o’zg’oloni Dukchi eshon. 1916 - yilgi qo’zg’olon. Mahmudxo`ja Behbudiy

1. Turkistonni chor Rossiyasi tomonidan bosib olinishi. «Sharqni egalla» siyosati. Bu siyosatning tarkibiy qismlaridan biri Turkistonni egallash edi. Turkistonni bosib olish rejasi tuzildi. 1715 - yilda sharqiy chegaralarda Buxgolts rahbarligida, 1716 -1717 yillarda Xiva xonligida Bekovich-Cherkasskiy rahbarligida harbiy ekspeditsiyalar tajovuzkorona harakat qildilar. 1721 -1724 - yillarda Florio Beneveni boshliq elchilar Buxoroda josuslik faoliyatini yuritdi. XVIII asr davomida Rus davlati qozoq va qirg’izlarning hududlarida 46 ta katta va 96 ta kichikroq harbiy qal’a va istehkomlar qurdi

Anglia-Rossia raqobati. XIX asrda irik mustamlakachi davlatlar tomonidan Afrika, Osio, Amerika va Okeania mamlakatlarini bo’lib olish uchun kurash anada kuchaadi. XIX asr o’rtalarida ikki irik mustamlakachi imperia - Buuk Britania va Rossia davlatlari manfaatlari Turkistonda to’qnashdi. Ikkala davlat bir-biridan ashirin ravishda O’rta Osioga kirish, xonliklardagi hukmron sulolalar byilan tyil topish o’llarini qidirardi, shu maqsadda harbi missialar uborar edi. Anglia Hindiston tomondan, Rossia qozoq cho’llari va Sibir tomondan harakat qyilardi, o’zbek xonliklarini o’z ta’sir doirasiga olish, o’z mustamlakasiga alantirishga intyilardi.

1864 - yil may oyida Qo’qon xonligiga bostirib kirdi. 1864 - yil 14 - sentyabrda Chimkentga yangidan yurish uyushtirdi va shaharni bosib oldi. 1865 yil 15 - iyun kuni Chernyaev Toshkentni zabt etdi. Orenburg general-gubernatorligi tarkibida Turkiston viloyati tuzildi, uning harbiy gubernatori etib M. Chernyaev tayinlanadi. 1866 yil oktabrda Jizzax shahri egallandi. • jhj Rossiya imperiyasining Turkistonga bosqini. 1868 yil 8 iyunda Samarqand shahri egallandi. 1873 yil may oyida Xiva xonligi egallandi

Ivan Grozniy Qozon (1552), Ashtarxon (1556), Sibir (1581 -1590) xonliklarini bosib oladi va endi Turkiston to’g’risida ma’lumotlar to’plashga kirishadi. Rassiya imperiyasining Turkistonni bosip olishga qaratilgan harakatlari. 1558 -1559 - yillarda Antoni Jenkinson boshliq elchilai Buxoroga yuborib josuslik ma’lumotlari to’pladi Rusiya hukumati XVII asr davomida 9 marta elchi yuborib, Buxoro va Xiva xonliklarining iqtisodiy va harbiy ahvolini o’rganadi.

1841 -1842 - yillarda Angliya hukumati mayor Konollini Xivaga, polkovnik Stoddartni Buxoroga maxsus missiya bilan yubordi. Ost-Indiya kompaniyasi tomonidan josuslik ma’lumotlari to’plash maqsadida E. K. Mendorf 1824 - yildayoq Buxoroga yuborilgan 1831 -1833 -yillarda mazkur kompaniya leytenanti Aleksandr Berns Hindistondan Afg’onistonga, undan Buxoroga go’yo sayyoh sifatida yuborilgan Angliya hukumati Buxoro, Xiva va Qo’qon xonliklarini Rossiyaga qarshi ittifoqqa uyushtirishga harakat qildi. Alglya hukumatining Turkistonni eggallash yo`lidagi harakatlari inglizlar maxsus «afg’on siyosati» ni ishlab chiqib, Afg’oniston amirini bo’ysundirish, Hirot va Qandahorni inglizlar mulkiga aylantirish, ularda harbiy kuchlarni joylashtirishni rejalashtiradi. 1838 -1842 va 1878 -1880 yillarda Afg’onistonga ikki marta bosqinchilik urushlari uyushtirdi. Biroq Afg’onistonni bo’ysundira olmadi.

Qoqon xonligi Rassiya imperiyasining Turkistonni bosip olishining natijalari Buxoro amirligi Xiva xonligi 1868 -yil 13 -fevralda Kaufman bilan Xudayorxon o`rtasida shartnoma tuzildi. xonlikning istilochilar bosib olgan hududlari Rossiya tasarrufiga o’tganligi e’tirof etilgan edi. Rossiya savdogarlariga Qo’qon xonligining barcha hududlarida hechqanday moneliksiz faoliyat yuritish, karvonsaroylarga ega bo’lish huquqi berilgan edi. 1876 -yil fevral oyida Qoqon xonligi tugatildi 1868 -yil 23 -iyunda Kaufman bilan Amir Muzaffar o`rtasida Zirabuloq shartnomasi tuzildi. Buxoro amirligi Rossiyaning vassaliga, ya’ni xorijiy mamlakatlar bilan mustaqil aloqalar qilaolmaydigan davlatga aylantirildi. Sulhga binoan Xo’jand, O’ratepa, Jizzax, Samarqand, Kattaqo’rg’on Rossiya imperiyasi tarkibiga kiritildi, amir oltin hisobida 125 ming tilla (500 ming rubl) tovon to’lash, rus savdogarlari uchun amirlikda qulay sharoit yaratish majburiyatini oldi. 1873 -yil 12 - avgustda Kaufman bilan Muhammad Rahmxon o`rtasida Gandimiyom shartnomasi tuzildi. Shartnomaga muvofiq Xiva xonligi Rossiyaning vassaliga aylantirildi. Amudaryo quyi oqimining o’ng tomonidagi yerla r Rossiya imperiyasi tarkibiga kiritildi, xonlikka oltin hisobida 2 million 200 ming so’m tovon to’lash yuklatildi. Rossiya savdo-sanoatchilari Xiva xonligida bojsiz savdo qilish, xonlik hududida yer olish, sanoan korxonalari qurish xuquqini oldi. Xon o’zini Rossiya podshohining itoatkor xizmatkori, deb tan olishga majbur bo’ldi.

Mustamlakachilarining iqtisodiy siyosati va amaliyoti. Turkistonni paxta xomashyosi etishtiradigan bazaga aylantirish Rossiya agrar siyosatining bosh maqsadi, deb belgilandi. 1885 -1916 yillarda paxta ekiladigan yer maydoni 40 ming tanobdan 550 ming tanobga ko’paydi. o’lkaning barcha hosildor yerlari Rossiyaning daromad manbaiga aylantirildi. Yer solig’i XIX asr oxirida 4 million so’mni tashkil etgan bo’lsa, 1916 yilda 38 million so’mdan oshib ketdi. Turkistonni doimiy egasi bo’lish uchun «ko’chirish» siyosatini qo’llandi. 1875 yildayoq Avliyoota tumanida 8 ta rus qishlog’i vujudga kelgan bo`lsa, 1910 124 taga yetdi. Etishtirilayot gan xomashyoni tashib ketish maqsadida Temir yo’l qurilishini boshlab yubordi 1880 -1889 – yillarda O’rta Osiyo temir yo’li, 1890 -1905 – yillarda Toshkent. Orenburg temir yo’li qurildi Turkiston xomashyo bazasida savdosanoat yuritish, zavod-fabrikalar qurishga intiluvchilarga Rus-Osiyo banki, Moskva savdogarlar banki, Rossiya davlat banki pul qarz berib turdi. . 1908 - yilda o’lkada 378 ta sanoat korxonalari faoliyat yuritgan bo’lsa, 1917 yilda ularning soni Buxoro amirligi va Xiva xonligida qurilgan korxonalarni ham qo’shib hisoblaganda 1200 taga etgan Turkiston Rossiyaning jahon bozorlarida o’tmaydigan tovarlari sotiladigan bozorga aylantirildi Turkiston nafaqat Rossiya davlatining, shuningdek, rossiyalik savdosanoatchilar manfaatiga xizmat qiladigan o’lkaga aylantirildi. 1 Karimov I. A. : «Bu salbiy oqibat tashqaridan olib kirilgan sivilizatsiya natijalaridan ko’ra bir necha barovar ortiq edi» . 1

Turkiston general-gubernatorligining Farg’ona viloyati harbiy-gubernatori Skobelev shunday deb yozgan edi: «Millatni yo’q qilish uchun uni qirish shart emas, uning madaniyatini, san’atini, tilini yo’q qilsang bas, tez orada o’zi tanazzulga uchraydi» . Turkistonda ana shunday yovuz qarashlarga mos siyosat va amaliyot yuritildi. Turkistonning noyob tarixiy, ma’naviy, madaniy boyliklari talon-taroj qilindi. 1870 - yilda Toshkentda kutubxona va 1876 – yilda muzey tashkil etilgan Mustamlakachilarning ma`naviy-madaniy siyosati va amaliyoti Islom diniga e’tiqod, ruhoniylar, masjid va madrasalar oyoq osti qilina bordi. Rossiya ma’murlari musulmon muassasalari, madrasa ishlariga aralashib, ularning faoliyatini tobora cheklab bordi. Maorif va madaniyat sohasida ruslashtirish siyosati yuritildi. 1884 - yilda Toshkentda dastlabki «rus-tuzem maktabi» ochildi. o’lka xotin-qizlarini ruscha hayot tarziga o’rgatish masalasiga alohida o’rin berilgan edi. Shu maqsadda shaharlarda xotin-qizlar Ambulatoriyalari tashkil etilib, ularda rus shifokorlari faoliyat ko’rsatdi. Chor ma’murlari mahalliy aholiga Rossiyaning ulug’vorligini ko’rsatish, yevropacha turmush tarziga qiziqtirish uchun Rossiyaning markaziy shaharlariga sayohatlar uyushtirdilar.

1880 -1883 - yillarda Xo’jand, O’ratepa, Namangan, O’sh va Chustda ko’tarilgan qo’zg’olonlar 1892 -yil Toshkent qozg`aloni Chorizm mustamlakachilik zulmiga qarshi milliy ozodlik harakatlari 1898 -yil Andijon qozg`aloni 1916 -yil Xalq qog`aloni

«Usuli jadid» maktablarini tashkil etdilar. 1903 - yilda Turkistonda 102 ta boshlang’ich va 2 ta o’rta jadid maktablari faoliyat ko’rsatdi. Milliy darsliklar yozdilar Munavvar qorining «Adibi avval» , «Adibi soniy» , M. Behbudiyning «Kitobatul atfol» , «Bolalar maktubi» , «Muxtasari tarixi islom» , «Jug’rofiya» , A. Avloniyning «Adabiyot» , «Birinchi muallim» , «Turkiy guliston» , «Maktab gulistoni» Turkiston jadidlarining faoliyati Talabalarni chet ellarga o`qishga yuborish tashabusi bilan chiqdilar. Yoshlarni Germaniya Misr, Turkiya, Rossiyaning markaziy shaharlariga o`qishga yubordilar Milliy matbuotga asos soldilar. «Xurshid» , ( «Quyosh» ), va «Oyina» jurnallari “Sadoi Turkiston» , «Sadoi Farg’ona» «Samarqand» gazetalari chop etildi Milliy teatrga asos soldilar 1913 - yilda «Turon» truppasi tuzildi. «Padarkush» , «To’y» , «Zaharli hayot» , «Juvanmarg» , «Baxtsiz kuyov» pessalari qo`yildi. Hayriya jamiyatlari tashkil etildi. 1909 yil “jamiyati hayriya”, 1910 -yil “Bolalar tarbiyasi”

Turkiston jadidlari “Yosh Buxoroliklar” “Yosh Xivaliklar” Mahmudxo’ja Behbudiy, Abduqodir Shakuriy, Munavvar qori Abdurashidxonov, Abdulla Avloniy va boshqalar Sadriddin Ayniy, Abdurauf Fitrat, Fayzulla Xo`jaev Polvonniyoz xoji Yusupov, Bobooxun Salimov

Turkiston general-gubernatorligi boshqaruvi General-gubernator Kengashi Turkiston harbiy okrugi Viloyat harbiy gubernatorligi General gubernator General-gubernator mahkamasi Ma’muriy va nazorat bo’limi Moliyaviyxo’jalik bo’limi Buxoro amirligi Xiva xonligi Turkiston rayon muhofaza bo’limi Soliq va shahar mablag’lari bo’limi Maxsus bo’lim

O’lkaning ma’muriy - hududiy tuzilishi. Vassallar Turkiston general -gubernatorligi Buxoro amirligi Xiva xonligi V i l o ya t l a r E t t i s u v S i r d a r yo S a m a r q a n d F a r g’ o n a K a s p i y o r t i U e z d l a r Toshkent Chimkent Avliyoota Qozoli Perov Verniy, Kopol, Lepsin, Jarkent, Pishpek, Prjevalsk Qo’qon Andijon Namangan Marg’ilon O’sh Samarqand, Jizzax, Kattaqo’rg’on, Xo’jand Har bir uezd bo’lis (volost) va ovullarga bo’lingan Asxabod, Krasnovodsk, Marv, Tajan, Mang’ishloq

Turkiston general – gubernatorlari K. P. fon Kaufman - 1867 -1881 K. P. Kaufman - 1867 -1881 G. A. Kolpakovskiy 1881 -1882 G. A. Kolpakovskiy - 1881 -1882 M. G. Chernyaev - 1882 -1884 N. O. Rozenbax - 1884 -1888 A. V. Vrevskiy - 1889 -1898 A. V. Vrevskiy - 1898 -1901 - 1889 -1898 S. M. Duxovskiy - 1901 -1904 - 1898 -1901 N. A. Ivanov - 1901 -1904 P. N. Tevyashov - 1904 -1905 D. I. Subbotich P. N. Tevyashov - 1905 -1906 - 1904 -1905 I. I. Grodekov D. I. Subbotich - 1906 -1908 - 1905 -1906 P. I. Mishchenko 1908 -1909 I. I. Grodekov - 1906 -1908 A. V. Samsonov - 1909 -1913 P. I. Mishchenko - 1908 -1909 Flug, Martson - 1913 -1916 A. V. Samsonov - 1909 -1913 A. N. Kuropatkin - 1916 -1917 Flug, Martson A. N. Kuropatkin - 1913 -1916 - 1916 -1917

Sinov savollari 1. O’zbek xonliklarida josuslik ishlari bilan shug’ullangan chor Rossiyasi elchilari, ekspeditsiyasi haqida nimalarni bilasiz? 1. Chor Rossiyasi nima uchun xonlik chegaralarida harbiy istehkomlar qurdi? 2. Shunday istehkomlar qayerlarda barpo etilgan? 3. O’rta Osiyo masalasida ingliz-rus raqobati qanday bordi? 4. Chor Rossiyasi bosqini qanday boshlandi? 5. Chimkentdagi janglar qanday bordi? 6. Toshkent mudofaasi haqida nimalarni bilasiz? 7. Amir lashkar Alimqul jasorati haqida so’zlang? 8. Jizzax mudofaasi, jang natijalarini bilasizmi? 9. Turkiston general-gubernatorligi qachon tuzildi, uning hududlarini bilasizmi? 10. Zirabuloq jangi haqida nimalarni bilasiz? 11. Samarqand qo’zg’oloni haqida so’zlang. 12. Kaufman bilan amir Muzaffar o’rtasida qachon shartnoma tuzildi, uning shartlarini bilasizmi? 13. Kaufmanning Xiva xonligiga yurishi, uning natijalari haqida so’zlang. 14. Gandimiyon shartnomasi qachon tuzildi, uning shartlarini bilasizmi? 15. Qo’qon xonligida ko’tarilgan qo’zg’olonlarning sabablari, rahbarlari, natijalarini bilasizmi? 16. Qo’qon xonligining taqdiri nima bo’ldi? 17. Mustamlakachilar qanday idora usulini joriy etdilar?

18 Mustamlakachilarning iqtisodiy siyosati va amaliyoti haqida nimalarni bilasiz? 19. Mustamlakachilar ma’naviy-madaniy sohada qanday siyosat yuritdilar? 20. Mustamlaka so’zining ma’nosi nima? 21. Jahonda qaysi davlatlar mustamlakachi davlat deb hisoblanadi va nima uchun? 22. Turkistonda chor Rossiyasining mustamlakachiligi davri qaysi yillarni qamrab oladi? 23. Milliy ozodlik harakati deganda nimani tushunasiz, uning sabablari nimada? 24. Toshkent qo’zg’olonining sabablari, natijalarini bilasizmi? 25. Andijon qo’zg’oloni haqida nimalarni bilasiz? 26. Qanday voqea 1916 - yilda Turkistonda qo’zg’olon ko’tarilishiga turtki bo’ldi, uning asosiy sababi nimada edi? 27. Jizzax qo’zg’oloni haqida nimalarni bilasiz? 28. 1916 - yilgi qo’zg’olonning ahamiyati nimada? 29. Jadidlar harakati nima va u Turkistonda qachon boshlangan? 30. Kimlar Turkistonda jadidlar harakatiga rahnamolik qildilar? 31. Mahmudxo’ja Bexbudiy faoliyati haqida so’zlang? 32. Munavvar qori Abdurashidxonov faoliyati haqida nimalarni bilasiz? 33. Jadidlar qanday gazeta va jurnallarni nashr etganlar? 34. Jadidlar qanday g’oyalarni ilgari surishgan?