Ajiniyaz atndag NMPI FizikaMatematika fakulteti Ulwma fizika kafedras

A`jiniyaz atındag`ı NMPI Fizika-Matematika fakul`teti «Ulıwma fizika» kafedrası Nsanbaev M

Sabaqtın` texnologiyalıq kartası 12. Sabaqtın` xronologiyalıq kartası № Sabaqtın` xronologiyalıq kartası 1 Sho`lkemlestiriw bo`limi 2 O`tken temag`a qısqasha tu`sinik 3 Taza temanı tu`sindiriw 4 Taza temanı bekkemlew, juwmag`ı 5 U`yge tapsırma Ja`mi Waqtı (minut) 3 10 sabaq 25 40 2 80

Sabaqtın` texnologiyalıq Сабақтың жобасы kartası 1. Tema: «N`yutonnın` I-nızamı. Inertsial sanaq sistemaları. Ku`sh ha`m onı o`lshew. Ta`biyattag`ı ku`shler. N`yutonnın` II-nızamına ma`seleler sheshiw» . 2. Sabaq tu`ri: a`meliy 3. Sabaq waqtı: 0 minut 4. Sabaq tipi: Da`stu`riy emes 5. Sabaqta qollanılatug`ın usıllar: «Kishi topar» , «Klaster» innavatsion texnologiya usılları : 6. Sabaqta qollanılatug`ın qadag`alaw tu`rleri: -awızeki -jazba -tarqatpa materiallar ja`rdeminde

Sabaqtın` texnologiyalıq kartası 7. Sabaq maqseti: a) Bilim beriwshilik maqseti -Talabalarg`a N`yuton nızamları haqqında ulıwma tu`sinik beriw. b) Ta`rbiyalıq maqseti: -milliy ideologiya ha`m ideyanı oqıwshılar sanasına sa`wlelendiriw; -qa`nigelikke qızıg`ıwı (mehr-miriwbet) juwapkershilik sezimlerin sa`wlelendiriw; -talabalarda insaniylıq, mehr-miriwbet tuyg`ıların sa`wlelendiriw; -temalardı u`yreniw barısında ruwxıy jetilisken qa`nigelerdi tayarlaw; -o`z bilim da`rejesin ken`eytiriwge qızıg`ıwın ta`rbiyalaw

Sabaqtın` texnologiyalıq kartası s) Rawajlandırıwshılıq maqseti -talabalarda pikirlew qa`biletin ku`sheytiw; -temanı u`yreniw barısında talabalardı do`retiwshilik jumıslarına bag`darlaw; -talabalarda jeke pikirlewdi, jeke pikir ju`ritiwdi sa`wlelendiriw; -talabalardın` logikalıq pikirlewin rawajlandırıw; 8. Sabaq o`tiw ornı: oqıw xanası, laboratoriya. 9. Temanı basqa pa`nler menen ha`m usı pa`ndegi basqa temalar menen baylanıstırıw, turmıs penen baylanıstırıw, pa`nler ara intergrafiya.

Sabaqtın` texnologiyalıq kartası Pa`n ara baylanıs Matematika Elektro texnika Fizika Radiotexnika Informatika

Sabaqtın` barısı l. Sho`lkemlestiriw bo`limi Sabaqtı o`z waqtında baslaw, auditoriyag`a kirip oqıwshılar menen sa`lemlesiw, oqıw xanasının` tazalıg`ın, oqıwshılardın` kiyiniwin, sabaqqa tayarlıg`ın ko`zden o`tkeriw. ll. Oqıtıwshının` kiris so`zi O`tilgen tema boyınsha qısqasha sholıw, jasaw ushın oqıwshılardı kishi toparlarg`a bo`liw ha`m tarqatpa materiallar beriw arqalı o`tken temanı takirarlaw ha`m ha`zirgi waqıtta temanın` a`hmiyeti haqqında tu`sinik beriw. Mine oqıwshılar sizler menen o`tilgen sabaqta «Mexanikanın kinematika bo`limi » haqqında ulıwma tu`siniklerge iye boldıq. Kinematikanın` tiykarg`ı nızamları menen tanıstıq. O`tken temanı eske tu`sirsek.

A`jiniyaz atındag`ı No`kis ma`mleketlik pedagogikalıq institutı. «Ulıwma fizika» kafedrası JOBASI n «N`yutonnın I-nızamı. n Inertsial sanaq sistemaları. n Ku`sh ham onı o`lshew. n Тa`biyattag`ı ku`shler. n N`yutonnın` II-nızamına ma`seleler sheshiw» n

«N`yutonnın I-nızamı» .

Ha’r qandаy dеnе, bаsqa dеnеlеr ta’siri bаslаng’ısh halın o’zgеrtiwgе mаjbu’rlеmеgеnshе, o’zinin’ tınıshlıq yamаsа tuwrı sızıqlı ten’ o’lshewli qozg’alısın saqlаydı. Bunday qozg`alıstı a`dette erkin qozg`alıs yamasa inertsiya boyınsha qozg`alıs dep ataydı.

Sonın’ menen birge, Nyutonnın’ birinshi nızami inertlik tu’sinigi menen baylanıslı. İnertlik dep - denenin’ tınısh yamasa tuwrı sızıqli ten’ o’lshewli qozg’alıs halın saqlawg’a tırısıw qa’biletine aytıladı. Sоnın’ ushın Nyutоnnın’ birinshi nızаmın inеrtsiya nızаmı dеp tе аtаydı.

«Inertsial sanaq sistemaları» .

Nyutоn nızаmlаrı оrınlаnаtug’ın sаnaq sistеmаlаrınа inеrtsiаl sаnaq sistеmаlаrı dеlinеdi. İnеrtsiаl sаnaq sistеmаsınа sаlıstırg’andа tınısh yamаsа tuwrı sızıqlı ten’ o’lshewli qozg’alıp аtırg’an ha’r qandаy sistеmа inеrtsiаl sаnaq sistеmаsı bоlаdı. Ta’jiriybeler sonı ko’rsetedi, geliotsentrlik (koordinata basları Quyashtın’ orayında) sistemanı inertsial sanaq sisteması dep esaplaw mu’mkin.

Fizikada ju’da’ ko’p sistemalar inertsial sanaq sistemaları sıpatında qaraladı, sebebi bul hallarda jol qoyılatug’ın qa’telikler itibarg’a alınbaytug’ın da’rejede kishi boladı. Nyuton nızamları orınlanbaytug’ın ha’r qanday sanаq sistemasına inertsial emes sanaq sisteması delinedi.

«Ku`sh ham onı o`lshew» .

Qa`legen qozg`alıs halının` o`zgeriwinin` sebebi ku`sh penen o`lshenedi. Dеmеk, ku’sh ta’sirindе dеnе o’zinin’ qozg’alıs tеzligin o’zgеrtеdi, yag’nıy tеzlеniw аlаdı. Bug’an ku’shtin’ dinаmikаlıq bаyan еtiliwi dеlinеdi. Sоndаy-aq, ku’sh ta’sirindе dеnе dеfоrmаtsiyalаniwı, yag’nıy fоrmаsı dа o’lshеmlеrin dе o’zgеrtiwi mu’mkin. Bug’an ku’shtin’ stаtikаlıq bаyan еtiliwi dеlinеdi.

Ku’sh vеktоrlıq shаmа bоlıp, tеk sаn ma’nisi mеnеn еmеs, bаg’ıtı dа qaysı nоqatqa qoyılıwı mеnеn хаrаktеrlеnеdi. Ku’sh - vektolıq shama bolıp, denege basqa deneler ha’m maydanlar ta’repinen bolatug’ın mexanikalıq ta’sirdin’ o’lshewi bolıp esaplanadı, ha’m bul ta’sir na’tiyjesinde dene tezleniw aladı, yamasa o’zinin’ formasın da o’lshemlerin de o’zgertedi.

«Тa`biyattag`ı ku`shler» .

Mexanikada ku`shlerdin` u`sh tu`ri tekseriledi. a) Denelerdin` o`z-ara ta`siri na`tiyjesinde payda bolatug`ın ku`shler; bul ku`shler ta`sirinde denelerdin` forması ha`m o`lshemi o`zgeredi. Bul ku`shler serippelik ku`shleri dep ataladı. b) Denelerdin` tu`rli maydan (tartısıw maydanı, elektrostatik maydan, magnit maydanı) aralıg`ındag`ıaralıqtan turıp ta`siri na`tiyjesinde payda bolatugın ku`shler. v) Bir denenin` ekinshi bir denenin` betinde salıstırmalı orın awıstırıwı na`tiyjesinde ju`zege keletug`ın ku`shler. Bul ku`shler su`ykelis ktsshleri dep ataladı; olar ha`mme waqıt urınatug`ın betlerge ju`rgizilgen urınba boyınsha, berilgen denenin` vektor tezligine qarama-qarsı bag`ıtlang`an boladı.

«N`yutonnın` II-nızamına ma`seleler sheshiw» .

Ko`plep o`tkizilgen ta`jiriybeler tiykarında N`yuton to`mendegi juwmaqlardı shıg`ardı: n n n Xa`r qanday dene turaqlı ku`sh ta`sirinde turaqlı tezleniw menen qozg`aladı. Denenin` tezleniwi usı denege ta`sir etiwshi ku`shke tuwra proportsional`: yag`nıy F~a Turaqlı ku`sh ta`sirinde denenin` alg`an tezleniwi denenin` massasına keri proportsional: a~

Ku`sh ta`sirinde denenin` alg`an tezleniwi ku`shke tuwra proportsional bolıp, denenin` massasına keri proportsional boladı, yag`nıy (1) Bull an`latpada ku`sh ha`m tezleniw vektorlıq shama bolg`anlıg`ı ushın ku`shtin` bag`ıtı tezleniwdin` bag`ıtı menen sa`ykes tu`skenliginen (1) ten`lemeni vektor ko`rinisinde jazıw mu`mkin. Bul an`latpadan denege ta`sir etiwshi ku`sh anıqlansa, ol to`mendegige ten` boladı. Bul an`latpa da N`yutonnın` ekinshi nızamının` matematikalıq an`latpası bolıp onı to`mendegishe ta`riyplewimiz mu`mkin.

Denege ta`sir etiwshi ku`sh denenin` massası menen tezleniwinin` ko`beymesine ten`. N`yutonnın` ekinshi nızamı da birinshi nızamı siyaqlı tek g`ana inertsial esaplaw sistemalarında g`ana orınlı boladı. A`melde denege bir waqıttın` o`zinde bir neshshe ku`sh ta`sir etiwi mu`mkin. Ku`shlerdin` ta`sirinin` g`a`rezsizlik printsipine tiykarlanıp ku`shlerdin` ha`r biri basqalarına baylanıslı bolmag`an halda denege ta`sir ko`rsetedi ha`m ha`r bir ku`sh ta`sirinde dene N`yutonnın` ekinshi nızamı menen anıqlanatug`ın tezleniw aladı. Bull waqıtta vektorlardı qosıw nızamına tiykarlanıp to`mendegige iye bolamız:

Solay etip Bunda ku`shler ta`sirinde denenin` alg`an juwmaqlawshı tezleniwi, bolsa denege ta`sir etiwshi ku`shtin` ten` ta`sir etiwshi bolıp esaplanadı. Eger denege hesh qanday ku`sh ta`sir etpese , tezleniw nol`ge ten` bolıp, yamasa boladı, yag`nıy N`yutonnın` birinshi nızamı kelip shıg`adı. Solay etip, N`yutonnın` birinshi nızamı ekinshi nızamnın` jeke halı eken.

Sabaqtı bekkemlew 1 1 2 3 4 5 6 7 8

Sabaqtı juwmaqlaw Sabaqqa jaqsı qatnasqan talabalardın` jetiskeliklerin ha`m kemshiliklerin aytıp o`tip olardı bahalayman. Ayırıqsha Jaqsı U`yge tapsırma beriw. Ortasha

«Dıqqatların`ız ushın raxmet!!!» .