NIZOMIY NOMIDAGI TOSHKENT PEDAGOGIKA UNIVERSITETI Mavzu Alohida olingan

NIZOMIY NOMIDAGI TOSHKENT PEDAGOGIKA UNIVERSITETI Mavzu: Alohida olingan so’zlar guruhi. Toshkent -2019

REJA : 1 2 3 • Modal so’zlar • Undov so’zlar • Taqlid so’zlar

Modal so’zlar • Modal so’zlar-so’zlovchining o’z fikriga bo’lgan munosabatini ifodalaydi, (lotincha “modus”- usul , o’lchov ). Bunday munosabat so’zlovchi fikrining aniqligi yoki noaniqligi nuqtai nzaridan bo’ladi. • Modal so’zlar morfologik jihatdan yaxlit holda bo’ladi, morfemalarga ajratilmaydi

MASALAN • Masalan, Aftidan, bu voqealarni tezroq hal qilmasak, xalq isyon ko’taradi.

Modal so’zlar quyidagi ma’nolarni ifodalaydi Ishonch Fikr tartibi Quvonch Tasdiq Fikr dalillanishi Zaruriyat Xulosa Mavjud yoki mavjudmaslik Gumon

1. Fikrning aniqligini ifodalaydigan modal so’zlar 1. Fikrning rostligi tasdiqlanadi: darhaqiqat, haqiqatdan, haqiqatda; 2. Fikrning qat’iyligi ta’kidlanadi: shubhasiz, shaksiz, so’zsiz; 3. Anglatilayotgan voqelikning yuzaga kelishi tabiiy ekanligini ifodalaydi: tabiiy, o’z-o’zidan; 4. Ishonch: albatta; 5. Fikrning chinligi eslatiladi: eslatiladi to’g’ri, xoynahoy, aslida, darvoqe, rostd an.

2. Fikrning noaniqligini ifodalaydigan modal so'zlar 1. Fikrning taxminiyligini bildiradi: chamasi, shekilli, chog'i; 2. Fikrning gumonligini bildiradi: ehtimol, bal'ki, ; 3. Fikrning tusmolligi ekanligini bildiradi: aftidan; 4. Fikrning chinligiga gumon ham, ishonch ham bildiradi: har holda, har qalay.

3. Fikrning tartibini ifodalaydigan modal so'zlar: avvalo, avvalombor, birinchidan, ikkinchi dan; 4. Fikrning dalillanishi: masalan, jumladan; 5. Xulosa: xullas, demak, nihoyat, xullaskalom 6. Achinish: afsus, attang, esiz; 7. Zaruriyat: kerak, zarur, lozim; 8. Quvonch: xayriyat; 9. Mavjud yoki mavjud emaslik: bor, yo'q

Modal so’zlar va ularning grammatik xususiyatlari. v. Modal so’zlar biror voqeilikning atamasi bo’la olmaydi (predmet, belgi, harakat va shu kabilarni atamaydi. v. Modal so’zlar gap orqali ifodalangan fikrga qo’shimcha modal ma’no qo’shadi. v. Modal so’zlar gapda quyidagi vazifalarni bajarib keladi:

Modal so'zlar quyidagi vazifalarda keladi 1. Kesim vazifasida keladi. Masalan: Chol aqilli odam, unga o’rgatish ham mumkin, undan ko’p narsani o’rganish ham mumkin. 1. Sostavli kesim tarkibida keladi. Masalan: Biz hamma ishimizda o’zimizga bo’lgan tanqidni kuchaytirishimiz kerak. 2. Butun bir gap vazifasini bajaradi. Masalan: Xatinga javob keldimi? –Yo’q. 4. Kirish so’z vazifasida keladi va gap tarkibida so’zlardan vergul bilan ajratiladi. Masalan: Ehtimol, o’ziga isitib berish uchun shunday qilgandir.

Modal so'zlarning ko'pchiligi mustaqil so'zlardan o'sib chiqqan: Masalan: 1. Ot turkumidan: aftidan, haqiqatdan, mazmunan, ehtimol, dar haqiqat; 2. Sifatdan: yaxshi(ki), to'g'ri, so'zsiz, shubhasiz, tabiiy; 2. Sifatdan: 3. Ravishdan: albatta; 3. Ravishdan: 4. Fe'ldan: xoyna-xoy; 4. Fe'ldan: 5. Olmoshdan: menimcha, seningcha, uningcha; 5. Olmoshdan: 6. So'z birikmasidan : har qalay, har holda; : 7. Gapning modal so'zga aylanishi: holbuki; aylanishi: 8. So'z tushirishdan hosil bo'lgan: o'z-o'zidan(aniq so'zi bo'lgan: tushib qolgan).

Bundan tashqari binobarin, zero, vaholanki kabi modal so'zlar ham mavjud. Masalan: 1. Zero, sizning qalbingizni g'am-anduhlar qiynayotgan bo'lsa ham, siz unga sabr qilishingiz kerak. 2. Vaholanki, siz qilgan nomaqul ishlar uzoqqa bormasligini o'zingiz ham ko'rib turibsiz. Eslatma!!!

Modal so’zlar qo’llanilishiga ko’ra quyidagi guruhlarga bo’linadi. Sof modal so’zlar Vazifadosh modal so’zlar

Sof modal so'zlar Faqat modal ma'no uchun xoslangan, boshqa so'z turkumlariga tegishli bo'lmagan so'zlar sof modal so'zlar deyiladi. Bular: afsuski, attang, haqiqatan, darhaqiqat, albatta, she killi, avvalo, xullas, masalan, umu-man, taxminan.

Masalan : Attang, olti oy o'qiganlarim sessiyaga kelganda bir pulga qimmat bo'ldi.

Vazifadosh modal so'zlar Bir o'rinda modal so'z manosida, boshqa bir o'rinda mustaqil so'z ma'nosida qo'llaniladigan so'zlar vazifadosh modal so'zlar hisoblanadi. Bular: Aftidan, chamasi, bal'ki, ehtimol. Masalan: 1. Uning ko'cha bola ekanligi aftidan ko'rinib turibdi. 2. Aftidan, sen bu ishlarni oldindan rejalashtirgansan, shunday emasmi?

Masalan: 1. Uning ko'cha bola ekanligi aftidan ko'rinib turibdi. 2. Aftidan, sen bu ishlarni oldindan rejalashtirgansan, shunday emasmi?

Modal so'zlar gap tarkibidagi so'zlardan vergul bilan ajratib yoziladi va ko'pincha kirish so'z vazifasini bajaradi. Masalan: Aslini olganda Malak besh bahoga o'qiydi, afsuski, buni hech qaysi o'qituvchisi tan olgisi kelmaydi

Mavzuni mustahkamlash Ma’no turlari Misollar 1. Fikrning tartibi a. Xullas, sizning aytgan gaplaringiz to’g’ri bo’lib chiqdi 2. Fikrning dalillanishi b. Dunyoning ko’pgina mamlakatlari jadallik bilan rivojlanmoqda, jumladan, O’zbekiston ham. 3. Tasdiq c. Ehtimol, Farida bugun yetib kelar. 4. Gumon d. Dunyoning ishlari qiziq ekan, ajabo! 5. Ishonch e. Siz o’z ota-onangizning, qolaversa, oilangizning ham tayanchi bo’lishingiz kerak, Abdullajon. 6. Xulosa f. Xayriyat, shuncha qilganlarimiz bekorga ketmabdiya! 7. Afsuslanish, achinish h. Shubhasiz, u bugun keladi. 8. Quvonch i. Darhaqiqat, bugungi bo’ladigan majlis esingizdan chiqmadimi?

Modal so'z tahlili. 1. Ma'no turi; 2. Qaysi turkumdan kelib chiqqan; 3. Gapda bajargan vazifasi.

Berilgan misollardan modal so’zlarning ma’nolarini aniqlang 1. Darxaqiqat, bugun yo'lga tushushimiz kerak emasmi, Solih aka? 2. Shubhasiz, u bizning orqamizdan yetib oladi. 3. Aslida, ikki eshik orasi bir qadam ekan, buni anglamabman. 4. O’z-o’zidan, bu gaplaringning rostligi aniq bo’ldi.

Modal so’zlarning ma’nosini aniqlang 1. Siz o’g’lingizga bu ishlar haqida oldindan ogohlantirmagansiz, chog’i. 2. Har holda, Boqi amaki bizdan sizning molingizni so’ramas , Dilshod aka. 3. Bal’ki , shu turishda dunyoga keladigan yangi-yangi dalalarni, bog’larni, yaylovlarni ko’z oldiga keltirayotgandir? 4. Aftidan, mashinalar ham bugun ishlamaydi.

Undov so’zlar • His-hayajon, tuyg’uni, haydashchaqirishni bildiradigan so’zlar turkumi undovlar deyiladi. Masalan: eh, uh, o, e, uf, voy, ura, ofarin, salom, obbo…. Bu so’zlar mustaqil so’zlarga ham yordamchi so’zlarga ham kirmaydigan alohida olingan so’z turkumidir.

Masalan: O, Toshkent, Samarqand!- havas bilan dedi Anna Mariya; Obbo sen-ey, -dedi mehmon. -Zo’r bolasan-da.

Undovlar yakka holda, juft holda yoki takrorlanib qo’llanilishi mumkin. Masalan: ah, voy, oh-voh, dod-voy, bay-bay… Juft va takrorlangan undovlar chiziqcha bilan yoziladi.

Undovlar ma’no jihatdan ikki turga bo’linadi: His-hayajon undovlari; Haydash-chaqirish (buyruq-xitob) undovlari

His-hayajon undovlari quyidagi ma’nolarni anglatadi: v Shafqat, mehribonlik: iye, o, voy -ey, eh; v Sevinch, xursandchilik, zavqlanish: ho, o’h-ho’, ehe; v Qoyil qolish, rohatlanish: hayhay, oh-oh; v Mamnuniyat, faxrlanish, mag’rurlanish, xayrixohlik: e-ha, eh, ha-ya, o’; v Undash, ogohlantirish, tasdiqlash: ha.

His-hayajon undovlari odatda gap bo’lagi vazifasida qo’llanmaydi. Ular kirish so’z yoki so’zgap bo’lib kelishi mumkin. Undovlar yozuvda vergul bilan ajratiladi. Agar undov kuchli his-hayajon bilan aytilsa, undov belgisi qo’yiladi.

Masalan: Iya, bularni nima qilasan? Eh! Havo naqadar sof va musaffo! Vey, bu hunarni qaydan o’rgangansan? Undovlarning asosiy qismi yasama emas, lekin mustaqil so’zlardan undovlarga ko’chgan so’zlar ham mavjud: Kel, bir bahslashaylik.

Haydash-chaqirish undovlari ikki xil bo’ladi: Odamlarga qaratilgan undovlar: • Kishilarningdiqqatinitort ushuchun: hey, allo, ey; • Ta’kid, buyurishuchun • qo’llaniladigan: tss, jim, m arsh. Hayvon, jonivorlarga qaratilgan undovlar: • Ularnichaqirishuchun: kisht • , bah-bah, qurey-qurey; • Ularniishdanto’xtatishuchun: • ish, xo’k, tak; • Ularnibirorishniundashdaishlatil adiganundovlar: pisht, hovhov, chu, xix.

Taqlid so’zlar • Taqlidiy so’zlar kishilar, boshqa jonli va jonsiz predmetlar va hodisalar chiqargan tovushlar taqlidni – ularning turli xil ko’rinishi, holat, harakatlari tasavvurini ifodalovchi birliklar sifatida izohlangan hamda tovushga taqlid va obrazga taqlid so’zlar tarzida guruhlangan.

• O’z navbatida, har bir guruh yana ma’lum semantik maydonlarga birlashtirilgan. Taqlid so’zlar 2 xil bo’ladi Tovushga taqlid so’zlar Obrazga taqlid so’zlar

Masalan, tovushga taqlid so’zlar – jonli predmetlar tovushiga taqlid asosida: kishilarning harakatlaridan paydo bo’lgan va turli hayvon, jonivorlar tovushlariga; jonsiz predmetlar tovushiga taqlid asosida: qattiq jismlar; har xil mexanizmlar, motorlar, transport kabilarning harakatidan va qurollardan o’q uzish paytida paydo bo’lgan; gazsimon predmetlar va suyuqliklar harakatidan paydo bo’lgan tovushlarga taqlid so’zlar tarzida umumlashtirilgan.

Obrazga taqlid so’zlar • Obrazga taqlid so’zlar esa harakatni va uning tavsifini bildiruvchi; kishi va boshqa predmetlarning holati, tashqi ko’rinishi tasvirini ifodalovchi, yorug’lik tasvirini ifodalovchi semantik guruhlarga birlashtirilgan. Ularning ma’nolari matnda o’zgarishi mumkinligi ham ta’kidlab o’tilgan: «Bir tasviriy so’z ma’lum o’rinda tovushga taqlidni bildirsa, boshqa o’rinda unga omonim sifatida narsa va hodisalarning harakat-holat obrazini ifodalaydi.

• Bu ma’no esa kontekstda oydinlashadi. Solishtiring: Devor gup etib quladi (tovushga taqlid so’z) – gupgup qor yog’moqda (obrazli so’z); Osh burq-burq qaynamoqda (tovushga taqlid so’z) – Burqburq tutun tarqaladi (obrazli so’z)

Uyga vazifa: 1. Mashqlar to’plamidan tegishli mashqlarni bajarish; 2. Mavzuga oid nostandart test tuzish.

E’TIBORINGIZ UCHUN RAHMAT