AlXorazmiy nomli Urganch Davlat Universiteti Tarix fakulteti 203

  • Slides: 40
Download presentation
Al-Xorazmiy nomli Urganch Davlat Universiteti Tarix fakulteti 203 -tarix guruhi talabasi Raximova Oltinoyning “Ma’naviyatshunoslik”

Al-Xorazmiy nomli Urganch Davlat Universiteti Tarix fakulteti 203 -tarix guruhi talabasi Raximova Oltinoyning “Ma’naviyatshunoslik” fanidan Kurs ishi Mavzu: Turkiy toshbitiklarda o’zlikni anglash masalasining aks etishi Kurs ishi raxbari: Sheripov U.

 Reja I. Kirish II. Asosiy qism 1. Qadimgi turkiy xalqlar 2. Tuk xalqlari

Reja I. Kirish II. Asosiy qism 1. Qadimgi turkiy xalqlar 2. Tuk xalqlari madaniyati 3. Toshbitiklarda inson ma’naviyati III. Xulosa IV. Adabiyotlar V. Ilovalar 2 Thursday, November 5, 2020

Маvzuning dolzarbligi O‘z kasbini yaxshi egallagan chuqur bilimli, mutaxassis kadrlar tayyorlash va ularning zamonaviy

Маvzuning dolzarbligi O‘z kasbini yaxshi egallagan chuqur bilimli, mutaxassis kadrlar tayyorlash va ularning zamonaviy bilimlar asosida ta’lim olishi mustaqil davlatimiz oldida turgan dolzarb vazifalardan biri hisoblanadi. Chunki mamlakatning iqtisodiy taraqqiyot omillari, ijtimoiy-siyosiy va huquqiy sohalardagi islohotlarning jadallashuvi umuman bozor munosabatlarini yanada rivojlantirish ko‘p jihatdan yuksak malakali, ma’naviyaxloqiy pok kadrlarga bog‘liq. Milliy go’ya Ma’naviyat asoslari va Huquq ta’limi tizimida Buyuk bobokalonlarimiz mard, jasur Kultegin, dono Bilga xoqon va vazir To’nyuquqning tarixda o’zlaridan sezilarli iz qoldirgani hech kimga sir emas. Ular yaratgan adabiyot durdonalari va ularda yoritilgan ma’naviyat masalalari mavzusi ta’lim tizimida muhim o’rin tutadi, chunki bu fazilatlarlar xalqimizning asrlar davomida sayqal topib kelayotgan milliy ma’naviy qadriyatlaridir. 3 Thursday, November 5, 2020

O’rganilganlik darajasi Mavzu bo’yicha qadimdan va bugungi kunda ham ko’plab asarlar ilmiy qo’llanmalar yozilgan

O’rganilganlik darajasi Mavzu bo’yicha qadimdan va bugungi kunda ham ko’plab asarlar ilmiy qo’llanmalar yozilgan va ilmiy tadqiqotlar olib borilgan va boshqa ma’lumotlar to’plangan. Dastlab Eronning Kirmonshoh yaqinidan topilgan bu obidalarni o’qishning iloji bo’lmagan va bu runik ya’ni sirli yozuvlarnio’qishga Vamberi muvaffaq bo’lgan. Jumladan bu mavzuning o’rganilishini takomillashtirishda va o‘quv adabiyotlarini yozishda olimlaridan A. N. Bernshtam, N. Ya. Bichurin, S. Ye. Malov, L. N. Gumilev, H. Dadaboyev kabi bir qator olimlar asarlari metodologik manba bo’lib xizmat qiladi. Shu asosda mavzuni yoritishda diplom va ilmiy ishlardan foydalanilgan. Undan tashqari axborot, gazeta, jurnallar va internet materillaridan foydalanilgan 4 Thursday, November 5, 2020

O’rganishdan maqsad. Ma’lumki insoniyat o’zining qadimgi tarixiga xamma vaqt qiziqish bilan qaraydi. Bu davrni

O’rganishdan maqsad. Ma’lumki insoniyat o’zining qadimgi tarixiga xamma vaqt qiziqish bilan qaraydi. Bu davrni biz qadimgi davr deb ataymiz. Bu davrda yashagan xalqlar o’z tili madaniyatiga ega bo’lgan Mavzuni o’rganishdan maqsad ushbu mavzuda o’zbek xalqining qadimgi va o’rta asrlardagi madanoyati , ma’naviyati, milliy fazilatlari , urf odatlari an’analari va asrlar davomida qon-qoniga singib ketgan turmush tarzi , ma’naviyati masalalari va ularning qay darajada madaniyatli ekanligini o’rganish zarurati dolzarb mavzu hisoblanadi. Prezidentimiz ta’rifiga ko’ra tarixni bilmasdan turib esa o’zlikni anglash mumkin emasligini tushunish va tushuntirish lozim. 5

6 Thursday, November 5, 2020

6 Thursday, November 5, 2020

 Yurtimiz istiqlolga erishgach, kelib chiqishi bir – biriga yaqin bo’lgan xalqlar o’rtasida tinch

Yurtimiz istiqlolga erishgach, kelib chiqishi bir – biriga yaqin bo’lgan xalqlar o’rtasida tinch – totuvlik, iqtisodiy – siyosiy va madaniy aloqalarni mustahkamlash imkoniyati tug’ildi. Ma’lumki, turkiy qavmlar deganda biz o’zbek, qazoq, qirg’iz, turkman, qoraqalpoq, uyg’ur, totor, boshqird, chuvash, ozarboyjon, qorachoy, turk, gagauz, qo’miq, balqar kabi o’ttizga yaqin millatlarni ko’zda tutishimiz kerak. Bu millatlar esa Yevro–Osiyo materigining kattagina qismida joylashgan hududlarda hayot kechiradi 7 Thursday, November 5, 2020

8 . Ana shu qarindosh xalqlarning adabiyotini bir butun holda yaxlit o’rganish, ularning ijtimoiy

8 . Ana shu qarindosh xalqlarning adabiyotini bir butun holda yaxlit o’rganish, ularning ijtimoiy – ma’naviy hayotini yaqindan anglashga yordam beradi. Yuqorida ko’rsatilgan xalqlarning eng qadimgi adabiy – madaniy yodgorligiga e’tibor bersangiz, ularda bir–biriga o’xshash asarlarning variantlariga duch kelasiz. Masalan, “Go’ro’g’li” turkumidagi dostonlarning usmonli turklarda, ozarbayjon, turkman va o’zbeklarda bir qancha variantlari uchraydi. “Alpomish”, “Manas”, “Dada Qurqut” kabi dostonlar haqida ham shuni aytish mumkin. Bunday holatni biz faqat doston janridagi asarlar misolida emas, balki xalq og’zaki ijodining boshqa janrlarida ham ko’plab uchratishimiz mumkin. Masalan, Nasriddin afandi haqidagi latifalar turk, ozarboyjon, turkman, o’zbek xalq ijodida ko’plab uchraydi. Thursday, November 5, 2020

Qadimda kuylangan turli marosim va mehnat qo’shiqlari, maqollar va ertaklar haqida ham shunday holat

Qadimda kuylangan turli marosim va mehnat qo’shiqlari, maqollar va ertaklar haqida ham shunday holat ko’zga tashlanadi. Dunyodagi qariyb barcha xalqlar, o’zlarining kelib chiqishi tarixi haqida turli afsona va rivoyatlar, naqllar to’qigan. Turk qavmlari haqida ham bunday rivoyat va afsonalar ko’plab uchraydi. Qadimda yozilgan ayrim tarixiy kitoblarda turk xalqlarining kelib chiqishini diniy afsonalarga bog’laydi. Ya’ni butun insoniyat tarixi Nuh payg’ambarning to’rt o’g’lidan tarqalgan avlodlardan boshlanadi. Bu afsonaga ko’ra turk qavmlari Nuhning Yofas nomli o’g’lining avlodidir. 9 Thursday, November 5, 2020

 Bu albatta afsona. Lekin hozirgi kundagi ilmiy tadqiqotlar xulosasiga ko’ra turk qavmlarining asl

Bu albatta afsona. Lekin hozirgi kundagi ilmiy tadqiqotlar xulosasiga ko’ra turk qavmlarining asl vatani Oltoy bo’lgani, tarixiy taraqqiyot tufayli u yerdagi xalqlarning turli tomonga tarqagani haqida gipotezalar mavjud. “Yaratilish dostoni” nomli asarda ham turk ellarining kelib chiqishi haqida shu xildagi gaplar keltirilgan. Eng qadimgi turk dostonlaridan biri “Alp er To’nga” nomli dostondir. Bu doston qahramoni Alp er To’nga tarixiy shaxs bo’lib, ayrim tarixiy ma’lumotlarga qaraganda eramizdan oldingi VII asrlarda yashagan. 10 Thursday, November 5, 2020

 Bu shaxs haqida ko’plab asarlarda ma’lumot beriladi. Jumladan, Mahmud Koshg’ariy o’z asarida Alp

Bu shaxs haqida ko’plab asarlarda ma’lumot beriladi. Jumladan, Mahmud Koshg’ariy o’z asarida Alp er To’nganing forscha nomi Afrosiyob deb ta’kidlab o’tgan. Firdavsiyning “Shohnoma” asarida ham Afrosiyob Turonning podshosi bo’lganligi, uning mard, jasur va tadbirkor podshoh bo’lganligi haqida ma’lumotlar beriladi. Umuman, Alp er To’nga haqida Sharq adabiyotida ko’plab asarlar yozilgan. Mahmud Koshg’ariyning “Devoni lug’atit turk” kitobida Alp er To’nga haqida yozilgan dostondan ko’plab parchalar keltirilgan. Bularda Alp er To’nganing qahramonliklari, Turon tuprog’ini chet el bosqinchilaridan himoya qilishi, Eron bilan olib borgan janglari hikoya qilinadi. 11 Thursday, November 5, 2020

 Qadimgi totemistik xarakteridagi manbalarning ayrimlarida turklarning bo’riga sig’inganini, bo’rini o’zining ajdodi deb bilgani

Qadimgi totemistik xarakteridagi manbalarning ayrimlarida turklarning bo’riga sig’inganini, bo’rini o’zining ajdodi deb bilgani haqida ma’lumotlar berilgan. Bu afsonada hikoya qilinishicha, dushmanlar bilan tengsiz jangda halok bo’lgan turk urug’idan bitta o’g’il bola tirik qoladi. U bola ham qattiq yarador bo’lgan. Bir ona bo’ri uni g’orga olib borib tarbiyalaydi. Ana shu bola voyaga yetgach, undan o’nta o’g’il bola tug’iladi, bular o’nta turk urug’ining asoschilari bo’ladi. Qadimga turk urug’idan bo’lgan Ashina qabilasining bayrog’ida bo’ri kallasining tasviri bo’lgan. Turkiy xalqlarning kelib chiqishi bo’yicha “Alan Quva” to’g’risidagi afsona ham diqqatga sazovordir. 12 Thursday, November 5, 2020

 Bunda Alan Quva nomli ayol turklarning eng katta onasi sifatida tasvirlangan. Bunda aytilishicha,

Bunda Alan Quva nomli ayol turklarning eng katta onasi sifatida tasvirlangan. Bunda aytilishicha, Alan Quva juda aqlli, tadbirkor, mehribon ayol sifatida tasvirlangan. Mazkur afsonada barcha turk qavmlari Alan Quva farzandlari deyilgan. Qadimgi turkiy xalqlarning umumiy yodgorligi bo’lgan “O’g’iznoma”, “Dada Qurqut” kabi dostonlar ham mavjud. Bu dostonlarda aks ettirilgan voqyealarning ko’pchiligi miloddan oldingi davrlarda bo’lib o’tgan. Bizga grek tarixchilarining asarlaridan yetib kelgan “To’maris”, “Shiroq” nomli afsonalar ham barcha turkiy xalqlarning madaniy yodgorligi bo’lib hisoblanadi. 13 Thursday, November 5, 2020

 Bundan tashqari, qadimiy turkiy xalqlar Eron tili guruhiga mansub xalqlar bilan yonma–yon yashagan.

Bundan tashqari, qadimiy turkiy xalqlar Eron tili guruhiga mansub xalqlar bilan yonma–yon yashagan. Tarixiy taraqqiyot natijasida ular bilan qo’shilib, aralashib ketgan turkiyqavmlar ham bor. Bu holat ko’proq o’zbeklarda ko’zga tashlanadi. Qadimgi Xorazm hududida paydo bo’lgan zardushtiylik dini bilan bog’liq bo’lgan afsona va rivoyatlar ham bevosita turkiy xalqlarningqadimgi o’tmishiga aloqadordir. Ayniqsa, bu dinning muqaddas kitobi bo’lgan “Avesto”dan bizgacha yetib kelgan parchalar madaniyatimiz tarixi juda boy va rang – barang bo’lganidan darak beradi. Zarina, Rustam, Siyovush haqidagi afsonalar ham turkiy xalqlar orasida keng tarqalgan. 14 Thursday, November 5, 2020

 Qadimgi qipchoqlarning ham o’ziga xos madaniyati va folklori bo’lgan. Bu borada ham hozir

Qadimgi qipchoqlarning ham o’ziga xos madaniyati va folklori bo’lgan. Bu borada ham hozir katta tadqiqot ishlari olib borilmoqda. Yevro–Osiyo materigining juda katta hududida ko’chmanchi chorvador bo’lib yashagan qadimgi qipchoq madaniyati hozirgacha fanga noma’lum bo’lib keldi. Shuning uchun uning ko’plab obidalari o’z tadqiqotchilarini kutib yotibdi. Bu sohada I. Stebleva, N. Gumilyov, Adjumurod kabi olimlarning dastlabki ilmiy kitoblar e’lon qilindi. Xullas, qadimgi turk madaniyati juda boy va rang – barang bo’lib, u barcha turkiy millatlar madaniyati tarixiga bevosita taalluqlidir. Bularni bir butun holda qiyosiy o’rganish turk ellari madaniyati aloqasini mustahkamlaydi va bir – biriga yaqinlashtiradi. 15 Thursday, November 5, 2020

 Umumjahon sivilizasiyasini yaratishda, uni rivojlantirishda turkiy xalqlarning roli juda ham kattadir. Yevropada yashovchi

Umumjahon sivilizasiyasini yaratishda, uni rivojlantirishda turkiy xalqlarning roli juda ham kattadir. Yevropada yashovchi xalqlarga temirdan foydalanishni dastlab o’rgatgan ham turkiylar bo’lib hisoblanadi. Hozirgi paytdagi olib borilayotgan ilmiy – arxeologik tadqiqotlarning natijasiga ko’ra, turkiy xalqlar eramizdan oldingi davrlarda ham o’z yozuvlariga ega bo’lgan. Sibirdan topilgan temir plastinkaga bitilgan yozuvlar qadimgi davrga taalluqli ekanligi isbotlandi. Yoki Kichik Osiyodan topilgan qadimgi yozuvlarning ham turk tilida bitilgani isbotlangan. Eng qadimgi yozuv hisoblangan shumer yozuvida bitilgan “Gilgamish” dostoni “Alpomish” dostonining qadimgi varianti deb faraz qilinmoqda. Bunga o’xshash misollar keyingi yillarda ham juda ko’plab e’lon qilinmoqda. 16 Thursday, November 5, 2020

 Hozirgacha bizga eng qadimgi yodgorlik sifatida Urxun – Yenisey bitiklari o’rgatilar edi. Haqiqatan

Hozirgacha bizga eng qadimgi yodgorlik sifatida Urxun – Yenisey bitiklari o’rgatilar edi. Haqiqatan ham, ushbu bitiklar bizgacha to’liq yetib kelgan yagona yodgorlik hisoblanadi. Mazkur bitiklar XVIII asr oxirlari va XIX asr boshlarida Urxun va Yenisey daryolari sohillaridan topilgan bo’lib, ular V-VII asrlarda yashagan turkiy xalqlarga taalluqlidir. Ular turk runiy yozuvlari deb ham yuritiladi. Ma’lumki, V-VII asrlarda Markaziy Osiyoda turk hoqonliklari hukmron bo’lgan. 17 Thursday, November 5, 2020

 Bu hoqonliklarning boshliqlaridan bo’lgan Bilga hoqon va uning ukasi Qulteginlar turkiy xalqlarni birlashtirish

Bu hoqonliklarning boshliqlaridan bo’lgan Bilga hoqon va uning ukasi Qulteginlar turkiy xalqlarni birlashtirish uchun katta ishlarni amalga oshirgan. Ana shu turk hoqonlarining qabr toshlariga yozilgan bitiklar bizgacha to’liqyetib kelgan. Bu yozuvlarni rus va chet el olimlari o’qish uchun qariyb 100 yil vaqt sarf qildi. Nihoyat bu sirli yozuvni daniyalik olim V. Tomsen birinchi bo’lib o’qishga muvaffaq bo’ldi. Bu yozuvlarda turkiy xalqlarning davlat qurishdagi olib borgan kurashlari hikoya qilingan. 18 Thursday, November 5, 2020

 Jumladan, turk ellarining o’z mustaqilligi uchun Xitoy bosqinchilariga qarshi va ularning o’zaro bir

Jumladan, turk ellarining o’z mustaqilligi uchun Xitoy bosqinchilariga qarshi va ularning o’zaro bir –birlari bilan olib borgan urushlari tasvirlangan. Bu bitiklarda kuchli davlat qurish uchun, albatta, qardosh xalqlar birlashishi kerakligi uqtirilgan. Bu bitiklarning tarixiy asar ekanligini aytish bilan birga, uning badiiy asar ekanligini ham ta’kidlab o’tishimiz kerak. Eltarish xon o’g’illari Bilga hoqon va Kulteginlarning sarkardalik faoliyati, ularning yurt ozodligi uchun olib borgan kurashlari bugungi kunimiz uchun ham katta tarbiyaviy ahamiyatga ega. Chunki bu sarkardalar turkiy xalqlarning istiqloli va mustaqilligi uchun kurash olib bordi. Mustaqillik uchun kurash masalasi esa hozirgi turkiy xalqlarning ham eng dolzarb masalalaridan biridir Thursday, November 5, 2020

 . Demak, Urxun –Yenisey bitiklarida tasvirlangan voqyealar bugungi zamondoshlarimizga ham muhim tarbiya vositasi

. Demak, Urxun –Yenisey bitiklarida tasvirlangan voqyealar bugungi zamondoshlarimizga ham muhim tarbiya vositasi bo’lib xizmat qiladi. Masalan, Tunyuquq bitiklarida shunday so’zlar yozilgan: “Turk xalqi boshdoqlikka, o’zibo’larchilikka, beparvolikka yo’l qo’ydi… O’zining xoni bilan birga bo’lmadi. Tabg’achga taslim bo’lganligi uchun, tangri o’l degan shekilli, turk xalqi o’ldi, yo’q bo’ldi, tugadi. Turk sir xalqi yerida birorta ham urug’ qolmadi”. Ko’rinib turibdiki, turk qavmlarinig ajralib ketishi natijasida ularning boshiga katta fojialar tushgan. Shundan keyin Bilga hoqon, Kultegin va Tunyuquqlar boshchiligidagi ozodlik harakati tufayli yana turk davlati qaddini tikladi. Sharqiy Turkistonda topilgan “Ta’birnoma” nomli asar ham Urxun – Yenisey yozuvida bo’lib, u qog’ozga bitilgan edi. Bu yodgorlikning ham tarixiy – badiiy qimmati nihoyatda kattadir. 20 Thursday, November 5, 2020

 Arablar islom dinini turkiy xalqlar orasiga VIII asrdan boshlab tarqata boshlagan. Kavkaz va

Arablar islom dinini turkiy xalqlar orasiga VIII asrdan boshlab tarqata boshlagan. Kavkaz va O’rta Osiyodagi turkiy xalqlarga islom dini juda katta kurashlar, urushlar bilan majburiy ravishda o’tkazildi. Keyinchalik esa ko’pgina turk elatlari bu dinni ixtiyoriy ravishda qabul qildi. Hozirgi turkiy xalqlarning ko’pchiligi islom diniga e’tiqod qiladi. Chuvash, gagauz kabi turkiy xalqlar esa xristian diniga; yoqut, oltoy kabi turkiy xalqlar esa budda diniga e’tiqod qilishadi. 21 Thursday, November 5, 2020

 Turk ellaridan yetishib chiqqan sarkardalar ham tarixda juda mashhur bo’lganlar. Ular haqida ko’plab

Turk ellaridan yetishib chiqqan sarkardalar ham tarixda juda mashhur bo’lganlar. Ular haqida ko’plab tarixiy hujjatlar bizgacha yetib kelgan. Ayniqsa, turkiy xalqlar davlat qurishda, imperiyalar barpo etishda dunyoda yetakchi o’rinda turadi. Faqat XIX asr oxiri va XX asrlarga kelib, turkiy xalqlar barpo etgan imperiyalar parchalanib ketdi. Buning sabablaridan biri, ular o’rtasidagi inoqlikning yo’qligi, bir – biri bilan olib borgan nizolar va urushlar bo’ldi. Sharqda arablar istilosi bir oz susaygach, uning o’rniga dastlab Samoniylar dinastiyasi davlat tepasiga keldi. Keyinchalik esa Qoraxoniylar, Saljuqiylar, G’aznaviylar va Xorazmshohlar kabi turkiy saltanatlar vujudga kelgan edi. Bularning qariyb barchasi turkiy qavmlardan chiqqan, tarixda mashhur bo’lgan hukmdorlardan edi. Ana shular tuzgan davlatlarqariyb ming yillardan buyon yashab, davom etib kelmoqda. 22 Thursday, November 5, 2020

 Bilga hoqon (qag’an) (asl ismi Mo’g’ilon) (684 -734) – turk hoqonligi hoqoni( 716

Bilga hoqon (qag’an) (asl ismi Mo’g’ilon) (684 -734) – turk hoqonligi hoqoni( 716 -134) ikkinchi turk hoqonligining asoschisi Eltarish (asl ismi qutlug’ xitoy obidalarida Gudulu) o’g’li , Kulteginning akasi. 693 -yil Eltarish hoqon vafot etgach, turkiy xalqlarning udumiga ko’ra taxtda ukasi Mo’chur ya’ni Qapag’an xoqon o’tiradi. U jiyani Mo’g’ilonni hoqonlikning g’arbiy hududlarida yashovchi tardushlar – hukmdori shadi etib tayinlanadi hamda uning zimmasiga muhim vazifalarni yuklaydi. 701 yil Mo’g’ulon 16 yoshli Kultegin bilan birgalikda Chuy vodiysiga yurish qiladi va va u yerdagi qabilalarni bo’ysundiradi. Sharqiy Baykalortidagibayirqu qabilasi isyoni bostiriladi. (705 yil). Dono To’nyuquqning qiziga uylangan Mo’g’ilon 704 yil g’arbiy hoqonlik qo’shinlari bilan Yenisey daryosining yuqori oqimidagi chik hamda az qabilalarini mag’lub etadi. Ma’lum fursatdan so’ng hozirgi Tuva yerlarini ham qo’lga kiritadi Thursday, November 5, 2020

 716 yil Qapag’an hoqon bayirqu qabilasi vakillari tomonidan o’ldirilgach Mo’gilon ukase Kulteginning say

716 yil Qapag’an hoqon bayirqu qabilasi vakillari tomonidan o’ldirilgach Mo’gilon ukase Kulteginning say harakatlari tufayli hoqonlik taxtiga o’tiradi va Bilga Xoqon laqabini oladi. U To’nyuquqni bosh maslahatchi Kulteginni esa bosh qo’mondon etib tayinlaydi. Bilga Xoqon Qapag’an hoqon davrida ma’lum darajada yo’qotilgan imkoniyatlarni qayta tiklashga, Turkiy qabilarni birlashtirishga tashqi hujumlarni daf etishga qodir harbiy kuchlarni , qisqa muddatga bo’lsada barpo etishga erishadi. Bilga Xoqon 734 yili zaxarlab o’ldiriladi. 24 Thursday, November 5, 2020

 Turkiy xalqlarning yozma ma’rifiy yodgorliklari o’ziga xos xususiyatga ega bo’lib, ular yangi davr

Turkiy xalqlarning yozma ma’rifiy yodgorliklari o’ziga xos xususiyatga ega bo’lib, ular yangi davr kishisini tarbiyalashda muhim ahamiyat kasb etadi. Bular «O’rxun-Enisey yodgorliklari» , «Irq yozuvlari» ( «Ta’: birnoma» ) kabilardir. Eng qadimgi turkiy tilda yaratilgan va turk-runiy yozuvida bitilgan O’rxun-Enisey bitiklari VI-VIII asrlarda yozib qoldirilgan bo’lib, ular ta’: limtarbiyaga oid qimmatli ma’: lumotlar beradi. Toshga o’yib yozilgan O’rxun-Enisey yodgorliiklari dastlab Enisey havzasida, so’ngra, Mug’ulistonning O’rxun daryosi bo’yida topilib, daniyalik olim Vilgelm Tomson 1893 yilda bu yozuvlarni birinchi bo’lib o’qigan. 25 Thursday, November 5, 2020

 Undan so’ng yana bir qancha olimlar ushbu yozma yodgorliklarni o’rganish yuzasidan ilmiy-tadqiqotlar olib

Undan so’ng yana bir qancha olimlar ushbu yozma yodgorliklarni o’rganish yuzasidan ilmiy-tadqiqotlar olib bordilar. O’zbekistonda Oybek, O. Sharaffuddinov, N. Mallaev, A. Kayumov, N. Raxmonovlar tadqiqot ishlari olib bordilar va uning ta’lim-tarbiyadagi o’rnini yoritib berdilar. Ma’lumki, asr o’rtalariga kelib, Oltoy, Ettisuv va Markaziy Osiyo xududlarida turk hoqonligi tashkil topdi. Bu xoqonlik g’arbda Vizantiya, janubda Eron, Xindiston, sharkda Xitoy bilan chegaradosh bo’lgan, Turk xokonligi Turkyut davlati deb ham atalgan. Xoqonlik 604 yilda Sharqiy va «Garbiy xoqonlikka ajralgan. VIII asr o’rtalariga kelib esa Turk xoqonligi tugallandi. Turk xoqonligi asosan, 3 kishi: Bilga xoqon (Mug’ilyon), sarkarda Qultegin va vazir Tunyukuklar qo’lida markazlashgan edi. Bitiktoshlarda turk xokonlarining yurishlari, bu yurishlarda ko’rsatgan jasoratlari, ularning bilimli, mard, xalqparvar alp yigitlar ekanligi bayon etiladi. O’z vatani mustaqilligi uchun kurash, xalqni asoratdan olib chikish, ularning birligini ta’: minlash xoqonlar Bumin, Istami, Eltarish, Eltarishning o’g’illari Bilga xoqon va lashkarboshi Kul tegin, ma’naviy otalari Tunyukuklarning zimmasiga 26 Thursday, November 5, 2020 tushgani hikoya qilinadi

 Masalan, Kul tegin bitigida u xalqparvar, tadbirkor, xalq kelajagini o’ylaydigan jonkuyar sarkarda, o’z

Masalan, Kul tegin bitigida u xalqparvar, tadbirkor, xalq kelajagini o’ylaydigan jonkuyar sarkarda, o’z manfaatidan xalq manfaatini yuqori qo’yadigan shaxs sifatida ta’riflanadi. Kultegin Eltarish xoqonning kichik o’gli, u 7 qa’ yil, g’ 7 fevralda kirq etti yoshida vafot etadi. Bitigtosh 7 qg’ yilda o’rnatilgan. Bu bitik toshda barcha voqealar Kul teginning akasi bilga xoqon tilidan hikoya qilinadi. Uning xaqiqiy ismi Mo’g’ilyon bo’lgan. Bitik muallifi Kulteginning jiyani Yo’llug’ tegindir. Kul tegin bitigida Bilga hoqonning og’a-inilariga, qarindosh uruglariga murojaati, ularning xatolari tufayli turk elida ko’p falokatlar yuz bergani ifodalanadi. Turkiylarning harbiy yurishlari, ularga qo’shni bo’lgan tobg’achlarning bosqinchiligi tufayli xalq boshiga kulfatlar tushgani, ularning yolg’onchilik, firibgarlik qurboni bo’lganligi ta’: kidlangan. «Oltin, kumush, ichkilik, ipakni shuncha hisobsiz berayotgan Tabg’ach xalqi so’zi shirin, ipak kiyimi nafis ekan. 27 Thursday, November 5, 2020

 Shirin so’zi va ipak kiyimi bilan aldab, yiroq xalqni shu hilda yaqinlashtirar ekan.

Shirin so’zi va ipak kiyimi bilan aldab, yiroq xalqni shu hilda yaqinlashtirar ekan. Yaxshi qo’shni bo’lgandan keyin yovuz ilminiu erda o’rganar ekan. Yaxshi dono kishini, yaxshi alp kishini yo’latmas ekan, biror kishi adashsa, urug’i, xalqi, uyi, yopinchig’iga qo’ymas ekan. Shirin so’ziga, nafis ipagiga aldanib, ko’p turk xalqi, o’lding… Turk xalqining ayrimini u erda yovuz kishini shunday pishiqlar ekan: yiroq bo’lsa. Yomon ipak beradi, yaqin bo’lsa, yaxshi debo beradi, deb shu hilda pishiqlar ekan. Ilmsiz kishi u so’zga ishonib, unga yaqinlashib ko’p kishi o’ldilar 28 Thursday, November 5, 2020

 Hoqonning xalqqa murojaatida uning hokimiyatni mustahkamlash, o’zaro urushlargsha chek qo’yish, tinch-totuv bo’lib yashashga

Hoqonning xalqqa murojaatida uning hokimiyatni mustahkamlash, o’zaro urushlargsha chek qo’yish, tinch-totuv bo’lib yashashga undashdek ezgu maqsad ham yotadi. Kul tegin esa dono, bahodir, jasur inson sifatida tasvirlanadi. Kul tegin bitigida Bilga hokon eng muhim insoniy hislatlar, hayotiy zaruriyatlar haqida pand nasixatlar qiladi. Turk xalqi birlashmagani, bir-biriga ishonmagani uchun, hiyla va firib qurboni bo’lib, tabg’achlar ularni qul va cho’ri etgani, qashshoq, erksiz va mute bo’lganligini kuyunib so’zlaydi. Ikkinchi bitik Bilga hoqon haqida. Bu bitiktosh Eltarish Hoqonning katta o’g’li, K ish, tinch-totuv bo’lib yashashga undashdek ezgu maqsad ham yotadi. Kul tegin esa dono, bahodir, jasur inson sifatida tasvirlanadi. Kul tegin bitigida Bilga hokon eng muhim insoniy hislatlar, hayotiy zaruriyatlar haqida pand nasixatlar qiladi. Turk xalqi birlashmagani, bir-biriga ishonmagani uchun, hiyla va firib qurboni bo’lib, tabg’achlar ularni qul va cho’ri etgani, qashshoq, erksiz va mute bo’lganligini kuyunib so’zlaydi. 29 Thursday, November 5, 2020

 Ikkinchi bitik Bilga hoqon haqida. Bu bitiktosh Eltarish Hoqonning katta o’g’li, Kul teginning

Ikkinchi bitik Bilga hoqon haqida. Bu bitiktosh Eltarish Hoqonning katta o’g’li, Kul teginning akasi Bilga hoqon sharafiga uet yilda o’rnatilgan. Bilga hoqon uer yilda ellik yoshida o’z yaqinlari tomonidan zaharlab o’ldirilgan. Bu bitik ham Yo’llug’ tegin tomonidan yozilgan. Bilga hoqon bitigida usnlik hokimiyatida tinsnlik totuvlik hukmron bo’lgani, uning davlatni adolat bilan boshqargani, turkiy xalqlarni birlashtirgani, o’z yurtini boy-badavlat etib, iqtisodiy jihaotdan mustahkamlagani mahorat bilan tasvirlangan. Bu bitikda xalq hoqonidan, vatanidan ayrilmasa, betashvish hayot kesnirish ifodalanadi. O’z navbatida, davlat boshliqlarining hattiharakatlari, yurgizgan siyosatlari bayon etiladi. So’ngra Bilga hoqon yurishlari haqida hikoya qilinadi. Bilga hoqon turk eli o’rtasida elparvar hoqon deb tanilgan edi. (Bilga so’zining ma’noisi dono deganni anglatadi. ) U turkxalqining vatani abadiy bo’lishi usnun kurashadi. Xalqqa qarata shunday o’git qilar edi: Vatanni saqlab qolmoq faqat hoqonga emas, xalqqa ham bog’liq. 30 Thursday, November 5, 2020

 Ajdodlarimizning xato va yutuqlari buning dalilidir. Xalq hoqonning yo’l- yo’riqlarini amalga oshirmasa, boshiga

Ajdodlarimizning xato va yutuqlari buning dalilidir. Xalq hoqonning yo’l- yo’riqlarini amalga oshirmasa, boshiga ko’p kulfatlar tushadi. Hoqon o’ta ishonuvsnan bo’lmasligi, boshqalarining gapini o’ylab, mlohaza qilib amalga oshirishi lozim. Samimiy so’zni yolg’ondan ayira bilishi kerak. Qattiqqo’l hoqon o’z xalqiga yomonlikni ravo ko’rmaydi. Ishoonuvsnan bo’lsa, yaxshiyomonni ajrata olmasa, fojeaga yo’l osniladi, boshdoqlik boshlanadi. Bilga hoqon ana shunday tarqoq halqni birlashtirdi, ayoqqa turg’izdi, u usnun farovon hayot yaratdi. Yurtboshining boylikka xirs qo’yishi xalqning nosnor xayot kesniriga olib keladi, deb hisobladi. Tunyukuk bitigi esa eq misradan iborat bo’lib, uqu-uqi yillarda, Tunyukuk hayotligida yozilgan. Bu bitikda Tunyukuk vatanparvar shaxs sifatida nomayon bo’ladi. Undagi insoniy fazilatlar, ezgulik, insonparvarlik hislatlari uning qo’shni xalqlar o’rtasidagi obro’sini yanada oshirib yubordi. Masalan, uning asirlarni o’z yurtlariga jo’natib yuborishi boshqa dushman qabilalarning ham bosh egib kelishiga, bu esa ezgulik bilan yovuzlik, qon to’kishning oldinni olish mumkinligini ko’rsatdi, ammo shu bilan birga hoqonlik qonnunlarini, manfaatlarini qattiq himoya qilib, jasorat namunasini ko’rsatdi. 31 Thursday, November 5, 2020

Xulosa qilib aytganda qadimgi turk hoqonligi o’zining boy madaniy yodgorliklari bilan o’zbekiston tarixini o’rganishda

Xulosa qilib aytganda qadimgi turk hoqonligi o’zining boy madaniy yodgorliklari bilan o’zbekiston tarixini o’rganishda asosiy manba bo’lib xizmat qiladi. Erondagi kirmonshoh yaqinidan topilgan O’rxun Enasoy bitiklarida aks etgan vatanparvarlik, qarindosh urug’chilik va mahalliychilik munosabatlari hozirgacha avlodlarga o’rnak bo’la oladi. Bolga hoqonning donoligi Kul teginning vatanparvarligi to’nyuquqning oqilligi har sohada ham o’rganishga arzirli mavzu hisoblanadi. O’zbek xalqining, butun turk xalqlarining dastlabki yozma manbasi hisoblangan bu bitiklar asrlar davomida o’z qadrini yo’qotmay sayqal topib kelmoqda. 32 Thursday, November 5, 2020

 Birinchidan, hozirgacha bizga eng qadimgi yodgorlik sifatida Urxun – Yenisey bitiklari o’rgatilar edi.

Birinchidan, hozirgacha bizga eng qadimgi yodgorlik sifatida Urxun – Yenisey bitiklari o’rgatilar edi. haqiqatan ham, ushbu bitiklar bizgacha to’liq yetib kelgan yagona yodgorlik hisoblanadi. Mazkur bitiklar XVIII asr oxirlari va XIX asr boshlarida Urxun va Yenisey daryolari sohillaridan topilgan bo’lib, ular V-VII asrlarda yashagan turkiy xalqlarga taalluqlidir. Ular turk runiy yozuvlari deb ham yuritiladi. Ma’lumki, V-VII asrlarda Markaziy Osiyoda turk hoqonliklari hukmron bo’lgan. Bu hoqonliklarning boshliqlaridan bo’lgan Bilga hoqon va uning ukasi Qulteginlar turkiy xalqlarni birlashtirish uchun katta ishlarni 33 amalga oshirgan. Thursday, November 5, 2020

 Ikkinchidan, ana shu turk hoqonlarining qabr toshlariga yozilgan bitiklar bizgacha to’liqyetib kelgan. Bu

Ikkinchidan, ana shu turk hoqonlarining qabr toshlariga yozilgan bitiklar bizgacha to’liqyetib kelgan. Bu yozuvlarni rus va chet el olimlari o’qish uchun qariyb 100 yil vaqt sarf qildi. Nihoyat bu sirli yozuvni daniyalik olim V. Tomsen birinchi bo’lib o’qishga muvaffaq bo’ldi. Bu yozuvlarda turkiy xalqlarning davlat qurishdagi olib borgan kurashlari hikoya qilingan. Jumladan, turk ellarining o’z mustaqilligi uchun Xitoy bosqinchilariga qarshi va ularning o’zaro bir –birlari bilan olib borgan urushlari tasvirlangan. 34 Thursday, November 5, 2020

Ilovalar 35 Thursday, November 5, 2020

Ilovalar 35 Thursday, November 5, 2020

36 Thursday, November 5, 2020

36 Thursday, November 5, 2020

37 Thursday, November 5, 2020

37 Thursday, November 5, 2020

38 Thursday, November 5, 2020

38 Thursday, November 5, 2020

39 Thursday, November 5, 2020

39 Thursday, November 5, 2020

 . K. Xoshimov. va boshq. Pedagogika tarixi. T-1996 y. 2. A. Zunnunov. va

. K. Xoshimov. va boshq. Pedagogika tarixi. T-1996 y. 2. A. Zunnunov. va boshq. O’zbek pedagogikasi tarixi. T-1997 y 3. U. Aleuov. Qq-nda t-tarbiyaliq oylardin, ka’liplesi 7 i ham rauajlani 7 i. N-1993 j. Internet saytlari www. Ziyonet. uz Gov. uz Referat. uz 40 Thursday, November 5, 2020