Inspektor Ochrony Radiologicznej na terenie Niekontrolowanym XVIII Konferencja

Inspektor Ochrony Radiologicznej – na terenie Niekontrolowanym XVIII Konferencja Inspektorów Ochrony Radiologicznej Nie Skorzęcin 15 -18. 05. 2016 Dr Wiesław Gorączko Politechnika Poznańska Edukator Energetyki Jądrowej, Inspektor Ochrony Radiologicznej Polskie Towarzystwo Nukleoniczne

Jednym z najpoważniejszych zagrożeń terrorystycznych dzisiaj mogą być ataki z użyciem środków chemicznych, biologicznych i radiologicznych (CBR - Chemiczny, Biologiczny, Radiologiczny). 2

Trzy możliwości ataku terrorystycznego z wykorzystaniem źródeł promieniowania jonizującego jako czynnika rażenia : detonacja ładunku nuklearnego użycie broni radiologicznej 3 spowodowanie wybuchu w instalacji jądrowej

Bomba jądrowa - pomimo dostępności instrukcji budowy, wymaga ona infrastruktury technicznej, nakładów finansowych, materiałowych i energetycznych dostępnych tylko dla niektórych krajów. Prostszym rozwiązaniem dla terrorystów wydaje się "walizkowa" bomba jądrowa (produkowana w przeszłości w Związku Radzieckim a służących do akcji sabotażowych KGB). 4

Broń radiologiczna – broń wykorzystująca pierwiastki promieniotwórcze, mogąca powodować napromienienie i promieniotwórcze skażenie terenu, obiektów, zwierząt oraz ludzi. 5

Brudna bomba – odmiana broni radiologicznej. Ładunek stanowi mieszanina konwencjonalnego materiału wybuchowego (trotyl) i substancji promieniotwórczej. Eksplozja ładunku wybuchowego powoduje rozprzestrzenienie materiału promieniotwórczego w postaci pyłu lub proszku, wodnej zawiesiny lub roztworu. 6

Eksplozja takiego ładunku prawdopodobnie spowoduje dużej ilości ofiar śmiertelnych, jednak substancje promieniotwórcze doprowadzą do skażenia znacznego obszaru, powodując poważne skutki zdrowotne dla zamieszkujących na nim osób. Celem ataku terrorystycznego z użyciem broni radiologicznej mogą być budynki pełne ludzi (dworce, lotniska), zatłoczone ulice miast, stadiony (imprezy sportowe), gęsto zaludnione tereny miejskie, środki komunikacji (tramwaje, autobusy, metro), obszary rolnicze. Skutek - skażenie wody, powietrza, pożywienia, czasowe wyłączenia pewnych terenów bądź obiektów z użycia. 7

Skażenie promieniotwórcze pociągnęłoby za sobą natychmiastową ewakuację tysięcy ludzi na znaczne odległości oraz całkowite zamknięcie skażonej strefy. Następnie należałoby podjąć działania dekontaminacyjne. Koszty tych operacji byłyby niewiarygodnie wysokie. Zasięg skażeń promieniotwórczych zależny byłby od wielu czynników : ilości substancji promieniotwórczych umieszczonych w ładunku, siły eksplozji ładunku wybuchowego, miejsca dokonania eksplozji, warunków meteo, użytego pierwiastka promieniotwórczego (grupa izotopów, radiotoksyczność). Niestety każdy materiał promieniotwórczy może być użyty do przeprowadzenia ataku terrorystycznego, włączając w to odpady promieniotwórcze oraz substancje stosowane w urządzeniach medycznych, instalacjach przemysłowych i w nauce. 8

Substancje promieniotwórcze użyteczne do tego celu są łatwo dostępne ze źródeł stosunkowo słabo chronionych (szpitale, instytuty i laboratoria medyczne, szkoły wyższe, zakłady pracy). Źródło pochodzenia Jądrowy cykl paliwowy Diagnostyka medyczna, radioterapia, badania biomedyczne Diagnostyka i metody radioizotopowe w przemyśle, rolnictwie, badaniach naukowych Uzbrojenie i sprzęt wojskowy Nuklid 235 U, 238 U i produkty ich rozpadu; 222 Ra i produkty rozpadu; 3 H; 88 Rb; 51 Cr; 41 Ar; izotopy plutonu, strontu, cezu, jodu, kryptonu, azotu i kobaltu 3 H, 14 C, 32 P, 35 S, 51 Cr, 60 Co, 99 m. Tc, 103 Pd, 123 I, 125 I, 131 I, 137 Cs, 192 Ir, 226 Ra 3 H, 14 C, 36 Cl, 46 Sc, 51 Cr, 54 Mn, 57 Co, 57 Fe, 60 Co, 65 Zn, 82 Br, 85 Kr, 90 Sr, 99 m. Tc, 137 Cs, 144 Ce, 147 Pm, 169 Yb, 170 Tm, 192 Ir, 198 Au, 210 Pb, 239 Pu, 241 Am, 252 Cf 3 H, 63 Ni, 137 Cs, 147 Pm, 226 Ra, 232 Th, 241 Am, zubożony uran (amunicja, 0, 2% 235 U) 9

Najgroźniejszymi z nuklidów byłyby 90 Sr (akumulacja w kościach), 131 I (odkładający się w tarczycy) i 137 Cs. Stosunkowo długie okresy półrozpadu tych nuklidów wymuszałby zamknięcie skażonego terenu na dziesięciolecia. Można założyć, że eksplozja bomby radiologicznej spowoduje skażenie obszaru o promieniu 100 -200 m a poziom skażenia będzie stosunkowo niski (by zwiększyć pole rażenia i skutki, terroryści musieliby użyć materiału promieniotwórczego o tak wysokiej aktywności, która byłaby dla nich zabójcza). Bezpośrednimi ofiarami „brudnej bomby” będą stosunkowo nieliczne osoby znajdujące się w pobliżu miejsca detonacji. Taki atak nie pociąga za sobą większych zniszczeń fizycznych. 10

Skutkiem najpoważniejszym będzie szerząca się panika i zamieszanie (także wśród służb porządkowych i ratowniczych). W późniejszym okresie spodziewać się można rozwoju stanów nerwicowych a nawet zaburzeń psychicznych także wśród ludzi, którzy ani nie byli narażeni na działanie wybuchu ani nie zostali skażeni czy napromienieni. Źródłem tych zaburzeń jest psychoza strachu przed promieniowaniem jonizującym (radiofobia) celowo lub nieświadomie podsycana przez środki masowego przekazu, grupy wszelkiego typu „ekologów" oraz innych „aktywistów" antynuklearnych. Potencjalne skutki to: ranni i zabici w wyniku wybuchu, skażenie ludzi i środowiska, napromienienie, panika i stres psychiczny, wysokie koszty ratownictwa i usuwania skutków oraz daleko idące skutki polityczne (odwetu, izolacjonizm, ograniczenie praw obywatelskich, destabilizacja polityczna). 11

Nie do przewidzenia są efekty psychologiczne oraz konsekwencje polityczne wywołane wybuchem "brudnej" bomby. 12 Wykorzystanie przez terrorystów broni radiologicznej jest znacznie bardziej prawdopodobne niż użycie przez nich broni jądrowej.

Inny problem to atak na jądrowe reaktory energetyczne lub badawcze. Konsekwencje udanego ataku byłyby porównywalne z efektami bardzo poważnej awarii reaktora. Ta forma terroryzmu nuklearnego, powodująca natychmiastowe ofiary i skażenie środowiska naturalnego, skutkowałaby także nowotworami i zmianami genetycznymi, ujawniającymi się nawet po wielu latach, a liczba ofiar takiego zamachu, dokonanego w gęsto zaludnionym kraju, sięgnęłaby dziesiątek tysięcy. 13

Posługując się metodą szacowania ryzyka utraty zdrowia i/lub życia przy istnieniu określonego zagrożenia można stwierdzić, że największe ryzyko związane jest z możliwością użycia broni radiologicznej (stosunkowo duże prawdopodobieństwo użycia przy niewielkim skażeniu i małej liczbie ofiar), mniejsze ryzyko wynika z możliwości ataku na reaktor jądrowy (zdarzenie mało prawdopodobne ale konsekwencje większe niż w przypadku użycia broni radiologicznej), natomiast najmniejsze wiąże się z detonacją improwizowanej lub skradzionej bomby jądrowej (której użycie jest raczej mało realne ale potencjalna liczba ofiar i skażenie promieniotwórcze środowiska mogą być znaczne). 14

Ryzyko Prawdopodobieństwo ataku użycia Improwizowana bomba jądrowa Bardzo małe Bron radiologiczna („brudna bomba”) Atak na instalację jądrową Duże 15 Małe Obszar skażenia Duży (do 50 km 2) Niewielki (w pobliżu miejsca detonacji) Bardzo duży (powyżej 100 km 2) Skutki użycia Liczba ofiar Bardzo duża Skażenie Ryzyko środowiska Mała Niewielkie Średnie Mała Bardzo poważne Poważne Bardzo niskie Niskie

IAEA – tylko w latach 1993 - 2001 na świecie zanotowano 550 prób nielegalnego przewozu i handlu materiałami promieniotwórczymi. W 175 przypadkach był to materiał rozszczepialny nadający się do budowy bomby jądrowej. Prezesa PAA - w 2015 roku w Polsce zarejestrowano 3 645 użytkowników zamkniętych źródeł promieniotwórczych i ponad 24 000 tego rodzaju źródeł. Aktywność nominalna od 1 MBq do 500 TBq. Zainstalowano je zarówno w budynkach, jak i poza nimi lub poza terenami jednostek organizacyjnych mających zezwolenie na odpowiednią działalność i użytkowanie. Do końca 2015 roku nie zanotowano przypadków kradzieży źródeł promieniotwórczych. Zdarzały się przypadki zaginięcia (zaniedbanie obowiązków przy wykonywaniu działalności ze źródłami lub likwidacja jednostek wykonujących taką działalność, kradzież samochodów przewożących źródła). Główna przyczyna - niewystarczający poziom ochrony fizycznej źródeł. 16

W Polsce, dla celów prognozowania sytuacji i koordynacji działań w przypadku nadzwyczajnego zdarzenia radiacyjnego (do takiej kategorii należy atak terrorystyczny przy użyciu broni radiologicznej lub nuklearnej) powołano Centrum Zdarzeń Radiacyjnych „CEZAR", które otrzymuje sygnały z Krajowego Punktu Kontaktowego (element światowego systemu informacyjno-ostrzegawczego IAEA) oraz z Centralnego Ośrodka Pomiaru Skażeń Promieniotwórczych. CEZAR prowadzi także systematyczną ocenę sytuacji radiacyjnej kraju. 17

Prawne podstawy oceny sytuacji radiacyjnej kraju Rozporządzenie RM 2030 - w sprawie stacji wczesnego wykrywania skażeń promieniotwórczych i placówek pomiarowych. Prezes PAA dokonuje systematycznej oceny radiacyjnej kraju. Odbywa się to poprzez sieć stacji i placówek. Stacji podstawowych jest 92 : 13 PAA, 9 MOŚ, 13 MON, 48 SANEPID i 9 specjalistycznych. Rozporządzenie RM 1065 - w sprawie informacji i działań wyprzedzających. Informacja wyprzedzająca (działanie wyprzedzające) jest opracowywana, gdy może nastąpić znaczące uwolnienie substancji promieniotwórczej do środowiska (skażenie) lub wystąpienia znacznego podwyższenia poziomów mocy dawki, mogące prowadzić do narażenia ludności na przekroczenie dawek granicznych. 18

Rozporządzenie RM 169/912 - w sprawie planów postępowania awaryjnego w przypadku zdarzeń radiacyjnych – ustala wzór ZPPA (Zakładowy Plan Postępowania Awaryjnego). Za przestrzeganie wymagań OR w JO odpowiada kierownik. Ma on obowiązek opracowania i wdrożenia Systemu Jakości w zakresie BJi. OR. W zakładzie wewnętrzny nadzór sprawuje osoba posiadająca uprawnienia IOR. 19

20

A co poza Zakładem ? ? Czy IOR ma jakieś obowiązki ? ? Na terenach nadzorowanych i kontrolowanych dokonuje się pomiarów dozymetrycznych środowiska pracy. Zakres tych pomiarów obejmuje : pomiar mocy dawki, pomiar i identyfikacja skażeń – powierzchni i powietrza. A co na terenie NIEKONTROLOWANYM ? ? ? Akcją likwidacji zagrożenia i usuwania skutków zdarzenia radiacyjnego powodującego zagrożenie w JO - kieruje Kierownik JO, w przypadku województwa – Wojewoda a w kraju – właściwy minister przy pomocy Prezesa PAA. 21 Zdarzenie radiacyjne o dowolnym zasięgu wymaga podjęcia stosownych działań interwencyjnych, określonych w Zakładowym, Wojewódzkim lub Krajowym Planie Postępowania Awaryjnego.

A co na terenie NIEKONTROLOWANYM ? ? ? W przypadku zdarzenia radiacyjnego spowodowanego przez nieznanego sprawcę – służba, która pierwsza uzyskała informację o zdarzeniu zabezpiecza miejsce i powiadamia Prezesa PAA i Wojewodę. Akcją kieruje Wojewoda zgodnie z Wojewódzkim Planem Postępowania Awaryjnego. W przypadku stwierdzenia podniesienia poziomu mocy dawki lub wystąpienia skażeń promieniotwórczych, których przyczyna nie jest znana lub spowodowana aktem terroru oraz w przypadku znalezienia porzuconej substancji promieniotwórczej, akcją kieruje właściwy Wojewoda zgodnie z Wojewódzkim Planem Postępowania Awaryjnego. Zawiadamia Prezesa PAA. 22

A zatem na terenie NIEKONTROLOWANYM akcją kieruje Wojewoda (zgodnie z Wojewódzkim Planem Postępowania Awaryjnego lub Krajowym) we współpracy z Prezesem PAA. Sporządza się Zakładowy Plan Postępowania Awaryjnego, Wojewódzki Plan Postępowania Awaryjnego oraz Krajowy Plan Postępowania Awaryjnego (Rozporządzenie RM 169/912 - w sprawie planów postępowania awaryjnego w przypadku zdarzeń radiacyjnych. 23

Co może wskazywać na atak radiologiczny: nie znajdująca wyjaśnienia obecność szczątków bomby lub obiektu przypominającego amunicję porzucone pojemniki z symbolem radioaktywności materiał, który zdaje się emitować ciepło bez obecności zewnętrznego źródła ogrzewania świecący (fluoryzujący) materiał lub elementy materiału (jeśli użyty podczas ataku środek ma wysoką aktywność) 24

Cechy ataku z użyciem środków radiologicznych: nie duża liczba chorych bądź umierających ludzi lub zwierząt; objawy mogą wystąpić godziny, dni lub tygodnie od momentu ataku; czas potrzebny do wystąpienia objawów zależy od użytego podczas ataku środka radiologicznego oraz pochłoniętej dawki; dodatkowe symptomy, o wysokim prawdopodobieństwie : silne zaczerwienienie skóry (poparzenie radiacyjne) oraz w poważnych przypadkach wymioty. 25

W przypadku zdarzenia na terenie NIEKONTROLOWANYM (przez nikogo) Inspektor OR powinien (? ) : - zabezpiecz siebie - oddychaj przez chusteczkę lub osłoń usta i nos kawałkiem materiału; - jeżeli nie jesteś sam, to wyznacz osobę (spośród poszkodowanych mogących ci pomóc), która będzie Ci pomagała (ochotnik); informuj „pomocnika” na bieżąco o zagrożeniu i wydawaj konkretne oraz zrozumiałe polecenia; - przekaż informację o zdarzeniu osobom z najbliższego otoczenia (współpracownikom, współlokatorom); - powiadom Wojewodę i Prezesa PAA o zaistniałej sytuacji; - staraj się postępować w taki sposób, by zminimalizować skutki skażenie; 26

- jeżeli możesz, udziel pomocy poszkodowanym, wynosząc ich poza strefę bezpośredniego zagrożenia do określonego pobliskiego miejsca (strefa Żółta); - oszacuj i ogranicz w dostępny Ci sposób teren zdarzenia; - jeżeli masz taką możliwość spróbuj dokonać pomiarów mocy dawki lub skażeń; - staraj się nie dopuścić do rozszerzenia sie obszaru skażenia; - wyłącz pracujące urządzenia (wentylatory, klimatyzatory, komputery, odbiorniki TV); - zabezpiecz pomieszczenia (zamknij okna, drzwi); - wyłącz na 30– 40 minut urządzenia filtrowentylacyjne, by pył promieniotwórczy nie przenikał do innych pomieszczeń; 27

- informuj spokojnie otoczenie o zagrożeniu, wydawaj konkretne i zrozumiałe polecenia; - nie dotykaj niepotrzebnie przedmiotów; - ludzi usuniętych z obszaru zdarzenia postaraj się zgrupować w pobliżu, poza rejonem zdarzenia w celu podjęcia późniejszej dekontaminacji przez właściwe służby (strefa Żółta); - nie pozwól by poszkodowani oddalili się z miejsca zgrupowania i skorzystali ze środków komunikacji ogólnej; 28

- po przybyciu służby ochrony, ratowników technicznych, Policji lub służb awaryjnych wykonuj ich polecenia; - podporządkuj się ściśle poleceniom służb uczestniczących w akcji; - pamiętaj o higienie osobistej - mycie mydłem i wodą całego ciała; - jeżeli nie jesteś potrzebny, to natychmiast opuść obiekt lub obszar zdarzenia pozostawiając jakikolwiek kontakt ze sobą osobie kierującą akcją. 29

W celu zminimalizowania skutków skażenia należy : - wyłączyć wszystkie urządzenia elektryczne i gazowe; zamknąć i uszczelnić okna, zabezpieczyć drzwi wszystkich pomieszczeń; - wyłączyć urządzenia klimatyzacyjne i wentylacyjne; - ukryć lub wyprowadzić ludzi z zagrożonego rejonu; - jeżeli to możliwe - założyć indywidualne środki ochrony lub przygotowane zastępcze środki ochrony dróg oddechowych; - przy wchodzeniu do pomieszczeń stosować częściową dezaktywację (strzepywanie, zmiatanie, zmywanie); -nie pozwól by poszkodowani oddalili się z miejsca zgromadzenia i skorzystali ze środków komunikacji; - podporządkuj się poleceniom służb obrony cywilnej. 30

Nie musisz podejmować dekonataminacji – poinformowanie odpowiednich osób i służb, pomoc poszkodowanym, zabezpieczenie terenu, odizolowanie i nadzorowanie jego do czasu przybycia właściwych służb jest wystarczającym Twoim obywatelskim obowiązkiem. Nie panikuj ale też to i tak bardzo dużo Nie bądź bohaterem Pamiętaj – w tej chwili, na tym terenie jesteś prawdopodobnie jedynym lub jednym z niewielu, który wie jak postępować 31

Bardzo dziękuje za uwagę