Svjetska ekonomska kriza implikacije i rjeenje za Tursku

Svjetska ekonomska kriza: implikacije i rješenje za Tursku, Bosnu i Hercegovinu i Zapadni Balkan 20. 10. 2009 1 © 2009 prof. dr. Besim Ćulahović

Šta ekonomisti i političari treba da znaju o sadašnjoj ekonomskoj krizi? Prof. dr Besim Ćulahović Ekonomski fakultet, Univerzitet u Sarajevu 20. 10. 2009 2 © 2009 prof. dr. Besim Ćulahović

Jesu li ekonomske krize česte? ● Ekonomske krize praćene recesijama i depresijama nisu nova stvar ● One se događaju često i rezutat su ozbiljnih strukturnih promjena, neogovornosti i nesposobnosti vlada, lošeg upravljanja i neizgrađenosti kontrolnih mehanizama ● One su do sada najčešče bile regionalne, kratkotrajajuće i brzo savladive (jedna-rtri godine) 20. 10. 2009 3 © 2009 prof. dr. Besim Ćulahović

Rast outputa, 1961 -2011 (% promjena) 2008 globalna kriza Zemlje u razvoju Razvijene zemlje 10 8 Kriza dugova ranih 1980 s 6 Istočnoazijsk a finansijska kriza 4 2 0 -2 Recesija ranih 1990 s Recesija ranih 1980 s Recesije naftnih šokova 2001 globalni preokret -4 20. 10. 2009 4 2009 2006 2003 2000 1997 1994 1991 1988 1985 1982 1979 1976 1973 1970 1967 1964 1961 -6 © 2009 prof. dr. Besim Ćulahović

Makro efekti finansijske krize. . . ● Sadašnja finansijska i ekonomska kriza je nastala zbog ulaganja ogromne količine finansijskih sredstava u neproduktivne investicije (sindrom “promašenih investicija“) u vrlo kratkom vremenskom periodu; ● Kriza je globalna – prvo SAD, zatim razvijene zemlje, ostale zemlje i zemlje na periferiji; ● Inherentna nestabilnost finansijskog sistema i njegov spor oporavak 20. 10. 2009 5 © 2009 prof. dr. Besim Ćulahović

. . . Makro efekti finansijske krize. . . ● Simultani pad svih makroekonomskih agregata: GDP, proizvodnja glavnih globalnih industrijskih sektora, trgovina, investicije, zaposlenost, štednja; ● Ogroman pad cijena metala, energije, glavnih kompleksnih industrijskih proizvoda, nekretnina itd; ● Realokacija akumulacije prema hi-tech sektorima i sektorima sofisticiranih usluga 20. 10. 2009 6 © 2009 prof. dr. Besim Ćulahović

. . . Makro efekti finansijske krize ● Spor oporavak – više to nije model krive “V” iz prošlosti, nego krive “U”; ● Oporavak brži u razvijenijim i BRIC zemljama, biće znatno sporiji u perifernim zemljama i zemljama gdje je kriza došla kasnije; ● Prioriteti i mjere usmjereni su na konsolidiranje finansijskog sektora – malo je prostora ostalo za nešto drugo; ● Često sijanje lažnih nada 20. 10. 2009 7 © 2009 prof. dr. Besim Ćulahović

Posrtanje industrijske proizvodnje Indeks, januar 2000 = 100 130 Njemačka 120 Euro zona 110 SAD 100 Japan 90 80 2000 20. 10. 2009 2001 2002 2003 2004 8 2005 2006 2007 2008 © 2009 prof. dr. Besim Ćulahović

Kolaps svjetske trgovine % 25 Kolaps se ne može objasniti trendovima iz prošlosti 20 15 10 5 0 -5 10 -15 -20 -25 199 199 199 200 200 200 6 6 1 2 7 0 3 5 7 8 3 4 5 9 2 8 1 4 20. 10. 2009 9 © 2009 prof. dr. Besim Ćulahović

Kvartalni rast obima GDP-a (% promjene) Kvartalni rast obima GDP-a (% promjene u odnosu na predhodni kvartal) OECD-Total Q 2 0. 6 2007 Q 3 0. 7 Q 1 0. 5 2008 Q 2 Q 3 -0. 1 -0. 5 Q 4 -1. 9 2009 Q 1 Q 2 -2. 1 0. 0 Q 4 0. 6 Evropska unija 0. 5 0. 6 0. 5 0. 7 -0. 2 -0. 4 -1. 8 -2. 4 -0. 3 Euro zona 0. 4 0. 6 0. 4 0. 7 -0. 3 -0. 4 -1. 8 -2. 5 -0. 1 Glavnih sedam 0. 5 0. 6 0. 4 0. 3 -0. 1 -0. 6 -1. 9 -2. 1 -0. 1 Kanada Francuska 1. 0 0. 4 0. 5 0. 7 0. 3 -0. 2 0. 5 0. 1 -0. 2 -0. 9 -1. 4 -1. 3 . . 0. 3 Njemačka Italija Japan V. Britanija SAD 0. 3 0. 1 -0. 2 0. 6 0. 8 0. 2 -0. 1 0. 5 0. 9 0. 1 -0. 4 0. 8 0. 5 1. 6 0. 5 1. 0 0. 8 -0. 2 -0. 6 -1. 1 -0. 1 0. 4 -0. 3 -0. 8 -1. 0 -0. 7 -2. 4 -2. 1 -3. 5 -1. 8 -1. 4 -3. 5 -2. 7 -3. 1 -2. 4 -1. 6 0. 3 -0. 5 0. 9 -0. 8 -0. 3 20. 10. 2009 10 © 2009 prof. dr. Besim Ćulahović

Kvartalni rast obima GDP-a (% promjene) Kvartalni rast obima GDP-a (% promjene u odnosu na isti kvartal predh. godine) OECD-Total Evropska unija Euro zona Glavnih sedam Kanada Francuska Njemačka Italija Japan V. Britanija SAD 20. 10. 2009 Q 2 2. 6 2. 8 2. 6 2. 1 2. 6 1. 9 2. 6 1. 8 2. 2 2. 7 1. 9 2007 Q 3 2. 8 2. 7 2. 5 3. 0 2. 5 1. 9 2. 7 Q 4 2. 7 2. 4 2. 2 2. 8 2. 1 1. 6 0. 2 1. 9 2. 4 2. 5 Q 1 2. 4 2. 2 1. 9 1. 7 1. 9 2. 9 0. 4 1. 5 2. 0 11 2008 Q 2 Q 3 1. 7 0. 5 1. 7 0. 7 1. 5 0. 5 1. 3 0. 0 0. 7 0. 3 1. 0 0. 1 2. 0 0. 8 -0. 3 -1. 3 0. 6 -0. 3 1. 8 0. 5 1. 6 0. 0 Q 4 -2. 1 -1. 6 -1. 7 -2. 3 -1. 0 -1. 6 -1. 8 -3. 0 -4. 5 -1. 8 -1. 9 2009 Q 1 Q 2 -4. 7 -4. 6 -4. 7 -4. 8 -4. 9 -4. 7 -4. 6 -2. 1. . -3. 4 -2. 6 -6. 7 -5. 9 -6. 0 -8. 3 -6. 5 -4. 9 -5. 6 -3. 3 -3. 9 © 2009 prof. dr. Besim Ćulahović

Rast (pad) GDP-a prema predhodnom kvartalu Ukupni rast u odnosu na isti kvartal predhodne godine 20. 10. 2009 12 © 2009 prof. dr. Besim Ćulahović

Zašto bi globalna kriza mogla biti duga? Nivo stepena povjerenja kupaca 7 najvećih OECD ekonomija 110 Drugi naftni šok 105 Zalivski rat ERM kriza Južno azijska kriza Dot Com krah 2008 finans kriza 11 sep 01 100 95 90 85 1978 20. 10. 2009 1981 1984 1987 1990 1993 13 1996 1999 2002 2005 2008 © 2009 prof. dr. Besim Ćulahović

Imaju li priče o izlasku iz krize realne temelje. . . ● Najčešće prognoze – recesija je zaustavljena, pa u drugom polugođu treba očekivati postepeno poboljšanje ● Managerske prognoze - PMI indikatori (purchasing managers index – kompozitna ocjena nosilaca ekonomskih aktivnosti) su počeli da rastu ● Predsjednik Evropske centralne banke Jean-Claude Trichet - oporavak u Evropi treba očekivati tek krajem 2010. godine. ● Dobici američkih banaka i rast berzanskih akcija je više rezultat promjena računovodstvenih pravila u SAD, nego realnog poboljšanja njene ekonomije. 20. 10. 2009 14 © 2009 prof. dr. Besim Ćulahović

. . . Imaju li priče o izlasku iz krize realne temelje ● Alex Dibelius – Goldman Sachs: Budućnost ne mogu prognozirati, ali rast kurseva dionica ne znači i kraj finansiske krize, a iskustvo nas uči da mi kao bankari i kao upravljači rizika moramo biti spremni na najgore ● Velimir Bole – Kriza neće imati oblik slova V nego slova U. Kada bude dostignuto dno, kriza se neće više produbljivati, ali neće nakon toga doći o brzog rasta. ● Prva slika sadašnje ekonomske krize je bila bankarska kriza, a druga slika recesija. Treća slika će biti kriza nastala zbog eksplozije budžetskih deficita (do 2014 ukupni javni dug će narasti do 115% GDP-a, u upoređenju sa 75% u 2008. 60% je općeprihvaćena mjera održivosti deficita). 20. 10. 2009 15 © 2009 prof. dr. Besim Ćulahović

Stilizirani scenariji oporavka Brzi oporavak (1) Output Trend proteklog rasta Novi put postkriznog rasta (2) Stagnacija (3) Dvostruko duboka recesija (4) “Green Shots” Vrijeme 20. 10. 2009 16 © 2009 prof. dr. Besim Ćulahović

OECD Scenario. . . ● Dva glavna područja: ● ozdravljenje i regulacija finansijskog sektora i čvršći risk management i ● restauracija uslova za kratkoročni i dugoročni ekonomski rast (reformiranje antikonkurentskih regulacija, reduciranje poreskih opterećenja ljudi sa nižim primanjima, lansiranje velikih infrastrukturnih projekata i razvoj različitih trening i obrazovnih programa za nezaposlene) 20. 10. 2009 17 © 2009 prof. dr. Besim Ćulahović

. . . OECD Scenario ● Jača i revitalizirana ekonomija – unapređenje regulacija, jačanje korporativnog upravljanja, podrška inovacijama, promocija trgovine investicija i konkurencije, razvoj politika održivog rasta, ● Čišća ekonomija i jačanje povjerenja u globalizaciju – promoviranje transparentnosti i integriteta, borba protiv korupcije i pranja novca, protiv utaja poreza i klimatske promjene. ● Ravnopravnija ekonomija – smanjivanje nezaposlenosti i socijalne inkluzije, jačanje razvoja, adekvatno obrazovanje i zdravstvena zaštita. 20. 10. 2009 18 © 2009 prof. dr. Besim Ćulahović

Bi. H – šta nas očekuje? ● Jesmo li proučili dubinu i stvarne izvore krize? ● Jesmo li sposobni donijeti adekvatne i prostudirane mjere na svim nivoima vlasti ● Hoćemo li zaboraviti gorke reforme na račun kupovanja socijalnog mira i zaštite vladajuće birokracije? ● Možemo li dalje uz ovakvu strukturu države i ekonomije? ● Možemo li se osloboditi balasta dogovorne ekonomije i naslaga samoupravljanja? 20. 10. 2009 19 © 2009 prof. dr. Besim Ćulahović

Sistemski hendikepi: dalje padanje rasta ● Zaostajanje u konvergenciji prema okruženju ● Najslabiji rezultati tranzicijskih reformi ● Ogromni trgovinski debalans ● Najniži nivo ekonomskih sloboda u regiji ● Egzogenost modela rasta 20. 10. 2009 20 © 2009 prof. dr. Besim Ćulahović

Bih i konvergencija sa tranzicijskim zemljama 20. 10. 2009 21 © 2009 prof. dr. Besim Ćulahović

Velika privatizacija Mala privatizacija Restrukturiranje preduzeća Liberalizacija cijena Trgovinski sistem Politika konkurencije Reforma banaka Nebankarske finansijske institucije Opća reforma infrastrukture Tele-komunikacije Željeznica Električna energija Ceste Voda i otpadne vode SEE, Tranzicijski indikatori, 2007 Albanija 3, 00 4, 00 2, 33 4, 33 2, 00 2, 67 1, 67 2, 00 3, 00 2, 67 2, 00 1, 67 B&H 2, 67 3, 00 2, 00 4, 00 3, 67 1, 67 2, 33 3, 00 2, 00 Bugarska 4, 00 2, 67 4, 33 2, 67 3, 67 2, 67 3, 00 3, 33 3, 67 2, 67 3, 00 Hrvatska 3, 33 4, 33 3, 00 4, 33 2, 33 4, 00 3, 67 2, 67 3, 00 3, 33 Makedonija 3, 33 4, 00 2, 67 4, 33 2, 00 2, 67 2, 33 3, 00 2, 00 3, 00 2, 33 Crna Gora 3, 33 3, 00 2, 00 4, 00 3, 33 1, 00 2, 67 1, 67 2, 00 3, 00 1, 00 2, 33 2, 00 Rumunija 3, 67 2, 67 4, 33 2, 67 3, 00 2, 00 3, 33 4, 00 3, 33 3, 00 3, 33 Srbija 2, 67 3, 67 2, 33 4, 00 3, 33 1, 67 2, 00 2, 33 2, 67 1, 67 Slovenija 3, 00 4, 33 2, 67 3, 00 3, 00 3, 33 20. 10. 2009 22 © 2009 prof. dr. Besim Ćulahović

Bi. H, Vanjska trgovina i deficiti, 1996 -2007, mio US$ 20. 10. 2009 23 © 2009 prof. dr. Besim Ćulahović

Najniže ekonomske slobode u regiji Business sloboda 59. 9 Trgovinska sloboda 77. 2 Poreska sloboda Veličina vlada Monetarna sloboda Investicijska sloboda Finansijska sloboda Imovinska prava Sloboda od korupcije 71. 8 37. 9 79. 0 50. 0 60. 0 10. 0 33. 0 Sloboda rada 52. 1 0 100 =svjetski prosjek 100 = najslobodnije 20. 10. 2009 50 24 © 2009 prof. dr. Besim Ćulahović

Egzogenost rasta: stope GDP-a i strane pomoći Trend linije 20. 10. 2009 25 © 2009 prof. dr. Besim Ćulahović

Faktori stvaranja blagostanja 20. 10. 2009 26 © 2009 prof. dr. Besim Ćulahović

Neke naučene lekcije ● Tragično zatvaranje i kašnjenje restrukturiranja faktora rasta – makro nivo (Slovenija) ● Otrovne subvnencije i beneficije - mezo nivo (Hrvatska brodogradnja) ● Etničko i korupcijsko restrukturiranje preduzeća (Elektroprivreda, Energoinvest, Energopetrol) ● Porezi, ekonomski rast i zapošljavanje 20. 10. 2009 27 © 2009 prof. dr. Besim Ćulahović

Irska – strmoglavljenje stope nezaposlenosti Nezaposlenost u Irskoj je pala sa 17% na ispod 4% u ciglih 16 godina, prvenstveno zahvaljujući kresanju poreza Početak kresanja poreza na lične prihode na prihode od kapitala 20% 17, 29% Početak kresanja korporacijskih poreza 15, 70% 15% 12, 90% 10% 5% 7, 33% 3, 87% 4, 50% 0 1980 20. 10. 2009 1985 1990 28 2000 2005 2007 © 2009 prof. dr. Besim Ćulahović

Bi. H - Kriza kao šansa - 1 i. Dramatično i brzo poboljšanje ekonomskih sloboda na svim glavnim područjima sloboda; ii. Postizanje istinski jedinstvenog ekonomskog prostora i efikasnog ekonomskog managementa; iii. Dramatično reduciranje javne potrošnje i birokracije (cilj - 15% godišnje) i preusmjerivanje ušteđenih sredstava u razvoj preduzetništva; 20. 10. 2009 29 © 2009 prof. dr. Besim Ćulahović

Bi. H - Kriza kao šansa - 2 iv. Postizanje dugoročnog konsenzusa (vlada -sindikat-poslodavci - švedska kriza kao model) v. Poboljšanje kvaliteta i efikasnosti javne potrošnje kao podrška ekonomskom rastu, stvaranju novih radnih mjesta i smanjenje siromaštva; vi. Poreske reforme, reforme javne uprave, reforme zdravstvenog i školskog sistema, posebno visokoškolskog (preduzetnička i inovativna sfera); 20. 10. 2009 30 © 2009 prof. dr. Besim Ćulahović

Bi. H - Kriza kao šansa - 3 vii. Brzi završetak procesa privatizacije, uključujući i početak masovnije privatizacije telekoma te programi restrukturiranja certifikatima privatiziranih preduzeća; viii. Masovnije ulaganje u visoko obrazovanje i R&D aktivnosti, te razvoj “vanškolskih” vještina i LLL sistema ix. Ubrzani razvoj infrastrukture budućnosti (širokopojasni internet, triple helix struktura, jeftin i efikasan javni transport) 20. 10. 2009 31 © 2009 prof. dr. Besim Ćulahović

Bi. H - Kriza kao šansa - 4 x. Javni radovi sa brzim efektom – transportni koridor (autoput, željeznica, komunikacije) i masovniji potsticaj stanogradnji (individualnoj i tržišnoj) i revitalizaciji ruralnih područja xi. Integrirana energetska strategija, koordinacija sektorskih ulaganja, povećanje energetske efikasnosti i modernizacija i demonopolizacija distribucije. 20. 10. 2009 32 © 2009 prof. dr. Besim Ćulahović

Strategija jačanja šansi za izlazak iz krize- 5 C ● Cash ● Costs ● Connectivity ● Consumer ● Competition 20. 10. 2009 33 © 2009 prof. dr. Besim Ćulahović