POREZI NA POTRONJU konceptualna pitanja Javne finansije predavanja

POREZI NA POTROŠNJU konceptualna pitanja Javne finansije - predavanja -

Sadržaj • Vrste poreza na potrošnju i njihov bilansni značaj • Porezi na potrošnju i porez na dohodak i ekonomska efikasnost: – uticaj na štednju – uticaj na rad • Pravičnost poreza na potrošnju – poredjenje poreza na potrošnju i poreza na dohodak sa stanovišta pravičnosti • Porez na dodatu vrednost

Osnovni oblici poreza na potrošnju • Osnovni oblici poreza na potrošnju su: – opšti porezi na potrošnju • porez na dodatu vrednost • porez na promet u maloprodaji – selektivni porez na promet (akcize) – Carine • Opšti porezi na potrošnju naplaćuju se po istoj stopi (ili nekoliko različitih stopa) za gotovo sve proizvode koji su predmet potrošnje • Porez na dodatu vrednost je dominatan oblik opšteg poreza na potrošnju u svetu primenjuje se u preko 140 država • Proporcionalni porez na dohodak i porez na gotovinski tok su ekvivalentni porezima na potrošnju

Osnovni oblici poreza na potrošnju • Akcize su selektivni porezi na potrošnju kojima se oporezuju određene grupe proizvoda i to najčešće: naftni derivati, alkoholna pića, cigarete, električna energija, gas, • Porezi na potrošnju u principu mogu biti u formi: – jediničnog poreza na potrošnju – vrednosnog (ad-valorem) poreza na potrošnju tj. % od vrednosti proizvoda • Jedinični porezi na potrošnju se češće primenjuju kod akciznih proizvoda: – moguća je kombinacija ad valorem i jediničnih akciza kod istog proizvoda npr. kod cigareta

Porezi na potrošnju imaju veliki bilansni značaj • U EU porezi na potrošnju imaju visoko učešća u BDP – PDV učestvuje sa oko 7, 2% – akcize sa oko 4% u BDP – carine sa oko 0, 5% BDP • Porezi na potrošnju učestuju u ukupnim porezima sa oko 27 -28% Ireland Luxembourg Spain Romania Germany Netherlands Austria Iceland Slovakia EU 28 Lithuania UK Czechia Belgium Italy Norway Malta Sweden France Poland Slovenia Estonia Cyprus Latvia Denmark Portugal Finland Bulgaria Greece Serbia Hungary Croatia • Ireland Luxembourg Italy Romania Spain Belgium Malta UK Germany EU 28 France Netherlands Slovakia Czechia Austria Lithuania Poland Slovenia Iceland Greece Latvia Norway Estonia Portugal Finland Bulgaria Sweden Cyprus Denmark Hungary Serbia Croatia Bilansni značaj poreza na potrošnju Prihodi od PDV i akciza (% BDP) 20. 0 18. 0 16. 0 14. 0 12. 0 10. 0 8. 0 6. 0 4. 0 2. 0 0. 0 Porez na dodatu vrednost (% BDP( 16. 0 14. 0 12. 0 10. 0 8. 0 6. 0 4. 0 2. 0 0. 0

Porezi na potrošnju vs. porezi na dohodak • Poreska osnovica je: – kod poreza na potrošnju - stvarna potrošnja – kod poreza na dohodak - potencijalna potrošnja • Porezima na potrošnju se ne oporezuje ušteđeni dohodak – bogati ljudi koji malo troše plaćaju male poreze • Porezi na dohodak su direktni porezi kojima se povećava cena faktora proizvodnje • Porezi na potrošnju se odbijaju pri izvozu, a porezi na dohodak su ugrađeni u cenu izvezenih proizvoda

Uticaj poreza na potrošnju i poreza na dohodak na štednju • Kada ne postoje porezi na potrošnju i porezi na dohodak, tada je relativna cena sadašnje potrošnje u odnosu na buduću (1+r) • Uvođenje poreza na dohodak smanjuje relativnu cenu sadašnje potrošnje u odnosu na buduću na (1+tr) gde je te poreska stopa; – t je u intervalu (0, 1) • Uvođenje poreza na potrošnju ne menja relativnu cenu sadašnje i buduće potrošnje tj. ona iznosi (1+r)

Uticaj poreza na potrošnju i poreza na dohodak na rad • Međutim, porez na potrošnju, kao i porez na dohodak, deformiše stopu supstitucije između rada i dokolice • Ako je zarada pre uvođenja poreza na potrošnju bila w, nakon uvođenje poreza ona iznosi w/(1+tc) • Porez na dohodak deformiše odluke o štednji, dok odluke o radu i dokolici deformišu oba poreza • Mada to nije teorijski nužno, empirijska istraživanja ukazuje na to da porezi na potrošnju stvaraju manji višak poreskog tereta od poreza na dohodak

Pitanje pravičnosti: progresivnost • Rasprostranjeno je mišljenje da su porezi na potrošnju regresivni – zato što bogati troše manji procenat dohotka od siromašnih • Prethodno mišljenje se može u značajnoj meri osporavati: – empirijski je potvrđeno da u toku životnog veka sve dohodne grupe troše približno isti procenat dohotka – potrošači ne moraju da u celini snose ceo teret poreza na potrošnju - deo tereta mogu da snose proizvođači i trgovci – porezi na potrošnju mogu da imaju različite stepene progresivnosti

Pitanje pravičnosti: sposobnost plaćanja • Protivnici poreza na potrošnju tvrde: – bitan je potencijal za potrošnju, a ne stvarna potrošnja – oporezivanjem potrošnje moguće je da bogataš tvrdica plati manji porez od znatno siromašnije osobe • Pristalice oporezivanja potrošnje tvrde: – pravičnije je oporezivati ono što pojedinac dobija od društva (potrošnju), nego njegov doprinos društvu (dohodak) – štednja tvrdice omogućava drugima da investiraju, čime društveni kapital raste • Kritičari poreza na dohodak tvrde da on vodi dvostrukom oporezivanju dohotka od kamata, dok njegove pristalice to osporavaju

Pitanje pravičnosti: godišnja pravičnost ili pravičnost tokom života • Primenom poreza na dohodak osobe koje u toku celog života ostvaruju isti dohodak, a imaju različitu sklonost štednji plaćaju različiti porez – veći porez plaća “štediša” • Primenom poreza na potrošnju osobe koje tokom života ostvaruju jednak dohodak plaćaju i jednak porez iskazan u formi sadašnje vrednosti • Ipak, ako dve osobe imaju identičan dohodak i plaćaju identičnu poresku stopu na potrošnju, manji porez će platiti osoba koja je veći deo dohotka ostavila u nasledstvo • Ograničena mogućnost zaduživanja nekih pojedinaca može da umanji relevantnost modela životnog ciklusa, ali većina empirijskih istraživanja ukazuje na to da je model životnog ciklusa koristan

Primer: godišnja pravičnost ili pravičnost tokom života Parametri Stopa poreza na dohodak= 50% Stopa poreza na potrošnju = 50% Kamatna stopa = 10% Osoba A Porez na dohodak Osoba B Porez na potrošnju Porez na dohodak Porez na potrošnju Dohodak u periodu 0 1, 000 Potrošnja u periodu 0 500 0 0 Porezi u periodu 0 500 500 0 Dohodak u periodu 1 0 0 50 100 Potrošnja u periodu 1 0 0 525 550 Porezi u periodu 1 0 0 25 550 Sadašnja vrednost plaćenih poreza 500 523 500

Primer: godišnja pravičnost ili pravičnost tokom života Parametri Stopa poreza na dohodak =t Stopa poreza na potrošnju = tc Kamatna stopa = r Porez na dohodak Osoba A Osoba B Dohodak u periodu 0 I 0 Potrošnja u periodu 0 c 0 A c 0 B Porezi u periodu 0 t. I 0 Dohodak u periodu 1 r(I 0 – c 0 A) r(I 0 – c 0 B) Porezi u periodu 1 tr(I 0 – c 0 A) tr(I 0 – c 0 B) Ako je c 0 A> c 0 B tada osoba B (“štediša) plaća veći porez u periodu 1, a time i tokom života

Primer: godišnja pravičnost ili pravičnost tokom života Parametri Stopa poreza na dohodak = t Stopa poreza na potrošnju = tc Kamatna stopa = r Porezi na potrošnju Osoba A Osoba B Sadašnja vrednost dohotka tokom života I 0 = c 0 A + c 1 A/(1 + r) I 0 = c 0 B + c 1 B/(1 + r) Sadašnja vrednost poreza tokom života Rc. A = tcc 0 A + tcc 1 A/(1 + r) = tc. I 0 Rc. B= tcc 0 B + tcc 1 B/(1 + r) = t c. I 0 Ako osoba A i osoba B ostvaruju isti dohodak i istu potrošnju tokom života, tada plaćaju isti porez tokom života

Porez na dodatu vrednost • Dodata vrednost je razlika između vrednosti prodaje i vrednosti kupljenih materijalnih inputa • Dodata vrednost je jednaka zbiru iznosa plaćenih za faktore proizvodnje: zarada, kamata, renti i ekonomskog profita • Porez na dodatu vrednost je procenat od dodate vrednosti u svakoj fazi prometa

Kako funkcioniše PDV? u dinarima Proizvođač Farmer Dodata Prodaja vrednost Kupovina PDV po stopi od 20% 0 400 80 Mlinar 400 700 300 60 Pekar 700 950 250 50 Trgovac 950 1, 000 50 10 Ukupno 2, 050 3, 050 1, 000 200

Vrste poreza na dodatu vrednost • U zavisnosti od tretmana nabavke investicionih sredstva postoje sledeći tipovi PDV: – potrošni tip PDV – nabavke stalnih sredstva se odbijaju prilikom utvrdjivanja dodate vrednosti => investicije se ne oporezuju dvostruko (nema kumuliranja poreza) • Prodavac osnovnih sredstava u prodajnu cenu uključuje PDV, ali kupac (PDV obveznik) ima pravo da PDV sadržan u nabavnoj ceni osnovnog sredstva odbije od svoje PDV obaveze – dohodni tip PDV – dodata vrednost se umanjuje samo za iznos godišnje amortizacije => investicije se većim delom oporezuju dvostruko (značajno kumuliranja poreza) – bruto tip PDV – dodata vrednost se ne umanjuje za vrednost nabavki osnovnih sredstava => investicije se u celini oporezuju dvostruko (potpunokumuliranje poreza) • U praksi izrazito dominira potrošni tip PDV

Način utvrđivanja dodate vrednosti • Dodata vrednost u Evropi se primenjuje metodom fakturisanja: – Obračunati porez sadržan u izlaznim fakturama se umanjuje za porez sadržan u ulaznim fakturama • umanjenje poreza je uslovljeno posedovanjem ulaznih faktura dobavljača kao dokaza da su oni prijavili svoju poresku obavezu. • metod fakturisanje podstiče međusobnu kontrolu obveznika i otežava utaju poreza • Međutim, mogući su novi načini utaje (lažne fakture u okviru celog prometnog lanca, osnivanje fantomskih firmi i dr. )

Poreske stope i oslobođenja • U EU se primenjuje opšta stopa PDV i jedna ili dve snižene stope – EU direktivama su određeni minimalni iznosi za opštu i snižene stope • Snižene stope se primenjuju u slučaju prehrambenih proizvoda, zdravstvene zaštite i dr. • Bankarske i finansijske usluge su izuzete od plaćanja PDV • Izvozni proizvodi su u celini oslobođeni plaćanja PDV • Postoje posebni režimi oporezivanja za mala preduzeća, poljoprivrednika i dr. • Na nivou EU je ostvarena harmonizacija osnovnih elemenata PDV