PERS TARH VE SANATI Do Dr Davut YTPAA

PERS TARİHİ VE SANATI Doç. Dr. Davut YİĞİTPAŞA Sunumda yer alan tüm fotoğraflar telif hakkına sahiptir. Yalnızca eğitim amaçlı olarak kullanılmıştır. Başka bir amaç için kullanılamaz.

"Gliptik" sözcüğü Eski Yunanca'da "taş ve metal üzerine kazılarak figürleri işleme sanatı" anlamına gelir. Mührün Kullanım Amaçları: Mühürler genel olarak mülkiyet göstermek amacıyla kullanılan bir araçtır. 1 -Bir malın ölçüsünü, içerdiği ağırlığı, içeriğini, kalitesini belirtmek, 2 -Bir malı ya da nesneyi yapanı ya da yollayan kişiyi belirtmek, 3 -Bir yazının ifadesinin doğruluğunu onaylamak, göstermek, 4 -Bir kişi veya otorite tarafından yapılan bir aleti onaylamak, 5 -Bir antlaşma üzerine kişinin ve tarafların varlığını kanıtlamak amacıyla kullanılmışlardır

• Mezopotamya'da kaplar eski çağlardan beri kilden kapatmalarla mühürlenip kapatılarak, kapların içinde saklanan değerli maddeler bu yöntemle bir koruma, emniyet altına alınmışlardır. Mühür kullanan bütün toplumlarda olduğu gibi asıl görevi, yazılı belgelerden çok bir kabı, paket, ya da bir mekanın içeriğinin güvenliğinin sağlanması amaçlanmıştır. Mühürlerin bu işlevi, yazının icat edilmediği dönemlerde de mühürlerin var olmasının nedenlerinden biridir. Yazılı belgeler, onları yazdıran kişinin ya da yazdırılırken şahit olanların mühürleriyle gösterilirler. Bu da günümüzdeki imzanın işlevi ile benzerlik göstermektedir. • Mühürlerin üzerinde yer alan bir takım sembol ve işaretler, bölgenin bir takım kültürel özelliklerini öğrenmemizi sağlar. Mühürler gösterdiği gelişim sayesinde, tarihleme açısından önemli olup, yalnız filolojik bir belge olarak değil, arkeolojik yönden de çok değerli belgelerdir. Mühürler antik toplumları anlamaya yönelik eşsiz bir kapı açabilirler.

• Bireyler ya da memurluklar tarafından tasdik, kimlik ve süs için kullanılan mühürler aynı zamanda resmî sembol ya da kişisel beğenilerin göstergesi şeklinde de işlev görmüşlerdir. “Mühür”, nesneleri damgalamak ya da yüzeylerinde yuvarlamak suretiyle mühürleyen ve çok çeşitli sert malzemeden yapılabilen antik bir alet anlamına gelmektedir. Mühürler çok farklı şekillerde karşımıza çıkabilir. Genellikle damga mühürler ve silindir mühürler olarak ikiye ayrılırlar, ama geniş bir form yelpazesine sahiptirler. Birçok Sardeis örneğinde görüldüğü gibi piramit, skarabe (bokböceği), oval (skaraboid), hayvan, tablet ve birçok başka formda olabilirler. Bazen üzerine kazınan ya da hakkedilen bir motif sayesinde bir metal yüzük de mühür olarak kullanılabilir.

• MÜHÜR BİÇİMLERİ • I. Damga Mühürler • Damga mühürler en az 7000 yıl önce kullanılmış ve özellikle MÖ III. ve II. bin yıllarında Ortadoğu ve Ege uygarlıklarında ön plana çıkarak popüler olmuştur. • Anadolu'da çağlar boyunca kullanılmış olan yerli damga mühürlerden çoğunun koni biçimli saplarının yuvarlak tepeleri deliklidir. Kulplar hayvan ve kuş biçiminde olanlar da vardır. Genellikle yuvarlak kaideli, sapında ip deliği olan mühür olarak bilinse de, Kültepe Ib tabakasında damga mühür kullanımı artış göstermiş, küre veya çekiç başlı tipler üretilmeye başlanmıştır. Bunların sapları konik ya da çok yüzeyli olarak düzeltilmiş, kurs kaide ile bitirilmiştir. Az da olsa sapları aslan, kartal, maymun gibi hayvan biçimli olan örnekleri de mevcuttur.

• • • • • III. I. A. Tutamaklı Damga Mühürler İlmek biçimliler Düğme şeklindekiler Topuzlu tutamaklılar Üçayaklı tutamaklılar Çekiç başlı tutamaklılar Oktagonal kesitli tutamaklılar Yüzük mühürler Hayvan uzvu şeklindekiler III. I. B. Tutamaksız Damga Mühürler Çatı biçimliler Yarıküre biçimliler Konoid biçimliler Skaraboid biçimliler Hayvan başı Biçimliler Makara biçimliler Dikdörtgen prizma biçimliler

• II Silindir Mühürler • Ticaret için büyük önem taşıyan ve imza olarak kullanılan bu mühürler, silindir şeklinde olup, yaş kil üzerinde yuvarlanarak, üzerindeki negatif betimler pozitif halde kile aktarılmaktaydı. • Anadolu'da yoğun bir şekilde görülmeye başlayan silindir mühürler ve mühür baskıları, MÖ II. binin ilk yarısında Mezopotamya aracılığı ile yabancı etkilerin Anadolu'ya girdiği zaman dilimine denk gelir. Mezopotamya'da yazının kullanılması ve ticaretin gelişmesiyle birlikte damga mühürlerden daha geniş yüzeylere sahip olan silindir mühürlere ihtiyaç duyulmuştur ve bu ihtiyaç doğrultusunda ilk silindir mühürler MÖ 3200'lerde ortaya çıkmıştır. • Anadolu, MÖ 2. binin başlarında en verimli dönemlerinden birini yaşamıştır. Mezopotamya'nın kuzey bölgesinde yerleşim gösteren Asurlular, Anadolu'da karum adını verdikleri ticaret koloni merkezlerini kurmuşlardır. Tüccarlar Anadolu'yu yöneten yerli prenslere vergi ödeyerek, karşılığında kendilerine güvenlik sağlamışlardır. Yazılı belgelerin pek çoğu ticari, iktisadi ve hukuki konuları içerir, bunun haricinde tarih ve edebiyatla ilgili olan belgelerde mevcuttur. Bu mektupların, senet ve kontratların içine yerleştirildiği kil zarflar üzerine, gönderen kişinin, ödünç verenin, tanıkların ve bu gibi işle ilişkili kişilerin silindir mühür baskılarının yapıldığı görülmüştür.

• Bununla birlikte Mezopotamya'da çok yaygın olarak kullanıldığı bilinen ve sanatın temelini oluşturan silindir mühür, yazı ile birlikte Anadolu'ya getirilmiştir. Kızılırmak Bölgesi'nde bulunan silindir mühürlerin büyük bir bölümü Kültepe' yerleşmesinde ele geçmiştir. Bunların en büyük bölümünü tabletler üzerinde bulunan baskılar oluşturur. Zaman içerisinde silindir mühürlerde şekil değiştirmiştir. Mührün ortasına delik açılması, baskıyı kolaylaştırmak için iç merkeze çabuk takılması gibi farklı yöntemler geliştirilmiştir. Bunlar ; • Konik biçimli • Disk biçimli • Dışbukey kenarlı • İçbükey kenarlı • Çan biçimli • Tutamaklı • Silindir gövdeli • Ortası delikli olanlar

• MÜHÜR YAPIMINDA KULLANILAN KAZIMA STİLLERİ • Tarih boyunca mühür yapımında sertlik değerleri değişken olan bir çok malzeme kullanılmıştır. Genel olarak oluşturmak istenen şeklin, tam tersi biçiminde mühür yüzeyine kazınması yoluyla uygulanmıştır. Pek yaygın olmamakla birlikte bazen de oluşturulmak istenen şekil mühür üzerine pozitif olacak şekilde kazınmıştır. Böylece baskı üzerinde negatif izi elde edilmiştir. Mührün yüzeyine negatif işlenmiş olan figür, baskı zemini üzerinde pozitif iz bırakmaktadır. Bu şekilde hazırlanmış olan mühürlere “Gem” adı verilmektedir. Mühür yüzeyine pozitif işlenmiş olan figür ise baskı zeminde iz bırakmaktadır. Bu şekilde hazırlanmış olan mühürlere ise “Kameo” adı verilmektedir. Sahiplik duygusunun gelişmesi ile kullanılmaya başlanan ilk mühürlerin, basit çizgi ve şekillerden oluştuğu bilinmektedir. Erken Tunç Çağı’nda kullanılan mühürlerin genel özellikleri, sivri uçlu bir malzeme ile “çizgisel kazıma” yönteminin kullanılmış olmasıdır. Genel olarak kullanılacak olan aletler mühür malzemesinin sertliğine ve işlenecek olan şeklin yapısına göre seçildiği düşünülmektedir.

• Çizgisel kazıma yöntemi, mührün yapıldığı ve kullanıldığı her dönemde uygulanan bir teknik olmuştur. Mühürlerde daha karışık, kıvrımlı ve derinliği olan şekillerin kullanılması ile birlikte, günümüzde “matkap stili” olarak adlandırılan bir tekniğin uygulanmaya başlandığı görülmektedir. Bu stilde; çubuk ucuna takılan çeşitli ölçülerdeki sert malzemeler, yaylı bir mekanizma ile çevrilerek mühür üzerinde kazıma yapılarak şekillendirilmektedir. • Matkap stilinin uygulamasındaki temel mantık, bir yay ile çevrilen matkabın bakır yada sert bir taştan (çakmaktaşı, zımpara taşı, kum taşı, kuvarsit vb) yapılan ucunun mühürün taşını dairesel hareketlerle işlemesidir. Daha sonraları bu matkap stili iki ayak arasında yatay biçimde sabitlenerek geliştirilmiştir. Bu sistem, elektrikli motorla çalıştırılarak günümüzde de antik mühürlerin benzerlerinin yapımında kullanılmaktadır. • Bir başka kullanıldığı tespit edilen yöntem ise kesme stilidir. Bunlar çark ile yapılan kesme stili ve eğe ile yapılan kesme stili olduğu saptanmıştır.

• Mühür Yapımında Kullanılan Malzemeler ve Formlar • Mühürler döneminin değerli taşları ve metallerinden yapılmaktaydı. Bunlar arasında Altın ve gümüş madenler ile birlikte akik ve kalsedon gibi değerleri taşların yanı sıra cam örneklerede sıkça rastlanır. Formlar arasında ise Piramidal, konik, scaraboid, kübik, disk, baskı-silindir, tabloid, theriomorphic ile silindir mühürler sayılabilir.

• Mühürlerin Amaç ve İşlevi • • Mühürler; gerçekliği, aitliği, yasal statüyü, durumu belirtir ve aynı zamandahırsızlık gibi olağan dışı bir duruma karşı alınan bir tedbir önlemidir. Mühürler, mülkiyeti göstermek amacıyla kullanılan bir araç olup, kişiler tarafından belgelerin imzalanmasında, mal ve mülklerinin dokunulmazlığının sağlanmasında kullanırlar. Mühürler aynı anda birkaç işleve sahiptir. Mezarlarda bulunanlar bireyin hayattayken kullandığı, sonrasında ölümüyle birlikte mezara kadar götürdüğü prestij, sosyal statü ve dinsel inançlarını simgeleyen takılar olabilecekleri gibi, daha önce kullanılmamış ancak benzeri fonksiyonları simgeleyen mezar hediyeleri de olabilir. Uşak-Güre tümülüslerinden ele geçen skaraboid ve yüzük mühürlerin önemli işlevi prestij ve sosyal statü öğesi olarak kullanıldığı düşünülmektedir. Bazı mühürlerin hiçbir zaman mühürleme işleminde kullanılmadığı sadece kutsal alanlara bırakılmış adak olarak kullanıldığını görmekteyiz. Takı halindeki mühürler, aynı zamanda tılsımlı güçlerinin olduğuna inanıldığı bilinmektedir. Tılsım gücünün taşların cinsine ve bezemeye bağlı olduğu hatta mühür yüzüğün taşının içe ve dışa doğru döndürüldüğünde gücünün değişebileceğine inanılmaktaydı, bununla birlikte bu inançların tam olarak ne olduklarını günümüz dünyasının bakış açısıyla yorumlamanın zor olduğu düşünülmektedir.

• İkonografi Sıklıkla kullanılan sahneler arasında Pers Kralı’nın kahraman görünümünde olduğu sahneler, bu sahnelerin çeşitlemeleri ve bu sahnelerin İran ve Mezopotamya kökenli kanatlı disk, hilal, disk içinde dini semboller, babil tipi tapınma sahneleri, karışık yaratıklar, yaban hayvanları, av ve savaş sahneleri, günlük yaşama ilişkin evcil hayvanlarla duran erkek ve kadın figürleri, Yunan tanrıları ve tanrıçaları ile türünün ilk örnekleri sayılabilecek portreler sayılabilir. • Kahramanlıkla ilgili sahneler büyük bir polülerliğie sahiptir. Kahraman karşılaşmaları ve kahramanlıkla alakalı sahneler diğer tekil motiflerden fazladır. Okunabilmiş mühürler arasında yakalışık %27’sini kahramanlık sahneleri oluşturur. Kahramanların ellerinde kılıç, hançer ve ok taşıdığı görülür. Yine okunabilmiş mühürlerin %30’unu insan aktiviteleri oluşturmaktadır. İnsan sahneleri içinde en sık karşılan sahne ise okçu sahnesidir. Okçu figürüde çeşitli biçimde betimlenmiştir. İnsan içerikli sahneler arasında; av, sunum, ziyafet, dövüş ve oturan figür sahneleri yer almaktadır. Bazen deniz taşımacılığı ile ilgili sahnelerde görülür. Hayvanlar, yaratıklar, bitki ve geometrik bezemeler mühürlerin %43’ünü oluşturmaktadır. Hayvan içerikli mühürlerin yanı sıra, çok sayıda hayvandan oluşan yaratıkların (Res. 14) olduğu figürlerde vardır. •

• Ayrıca sphenks gibi insan başlı figürlerde yaratık olarak incelenmiş ve bu gruba dahil edilmiştir. Çiçek ve geometrik motifli olanlar ise az sayıda görülmektedir. Çok sayıda mühür ve mühür baskısı üzerinde av ve savaş sahnelerinin olduğu gözlemlenmiştir. Ayakta ve ata biner biçimde betimlenen avcı ve savaşçıların üzerinde genellikle pantolon, tunik ve başlık vardır. Çoğu mühürün üzerinde her iki konu için kullanılan kompozisyon birbirinin aynısıdır. Yer değiştiren tek şey hayvan yerine geçen yenik düşen düşman figürüdür. Bazılarına mühür yüzeyinde boş yüzeye Aramice yazıt eklenmiştir. Tapınak, saray ve altar gibi yapılarda görülür. Bununla birlikte, mühürler üzerinde; ilahi, kozmik, kraliyet/hanedanlıkla ilgili sembollerde bulunur. (Örneğin Ahuramazda gibi ) • mühürlerin üzerinde görülen tanrılar ve sembollerine ek olarak, ölüm ve yeniden doğuş lotus sembolü ile: Kraliyet rozetta ve hurma ağacı sembolleri ile: hayat ankh sembolize edilmiştir. Ayrıca mühürlerde görülen hayvanlar şunlardır :

Mühürlerde Görülen Tanrılar ve Sembolleri AHURAMAZDA KANATLI SEMBOL ANAHITA YILDIZ ANU ÜÇGEN MOTİF İBLİS ASLAN VE BOĞA EA BALIK GENIES - GULA KÖPEK HORUS PAPİRÜS INSUSINAK YILAN ISTAR ASLAN LAHMU - MARDUK - MITHRA - NABU - PLEIADES/ SEVEN GODS NOKTALAR, YEDİ SIN HİLAL

• PERS MÜHÜRLERİ • 19. yy’ın sonunda A. Furtwangler’in Greko-Pers Sanatı adlı bir alt başlık yer almıştır. Greko-Pers terimi stilistik olarak karışık bir kategoridir. • Sardeis’teki çok çeşitli mühürler arasında piramit formundakiler en popüler olanlardır; bunlardan 15 adet bulunmuştur. Mühürlü üst yüzeyi olan dokuz yüzükten üçü kaşlarıyla (yüzük kaşı) birlikte saf altındır; altısı ise çukur baskılı taşlıdır. Bu mühürler üst yüzeyi alt (mühür) yüzeyinden daha geniş olan bodur silindir damgalardır. Üçü silindir mühür, geri kalan ikisi ise sırasıyla bir bileziğe ve kolyeye asılıdır. • Mühür üzerinde motif genellikle içerlektir (çukur baskı olarak işlenmiştir). Böylece balmumu ya da kile bastırıldığında yüzeyde kabartma bir baskı bırakacaktır. Mühürleme bu faaliyetten geriye kalan baskının adıdır “mühür baskısı” ile eş anlamlıdır. “Bulla” bir nesneye ya da belgeye iliştirilmiş özel formdaki mühür baskısıdır. “Tılsım” ise onu takana sağlık, mutluluk ve/veya iyi şans getirmesi için tasarlanmış, bazı sihir ya da koruma özelliklerine sahip nesnedir.

• Baskılar, bu mühürlerin şu amaçlarla kullanıldığını göstermektedir: Çanak çömlek üzerinde dekoratif ya da idari amaçlı; bir belge ya da zarf üzerinde idari amaçlı; kapı, kutu, sepet, çuval, kavanoz vb. nesnelerin etiketlenmesi, kapatılması ve tasdiki ile ilgi resmî işlemler için. Mühürler, bizim imza kullanmamız gibi mektup ve dökümanları tasdiklemek için de kullanılırdı. Kil ocaklar ya da çömlekler üzerinde de kullanılabilirler; hırsızlara ya da onaysız değişikliklere karşı kutuları, çömlekleri ya da kapıları mühürlerler. Belge ya da kayıt amacıyla bullalar üzerinde bulunurlar ya da papirüs veya sepetler gibi organik malzemelere iliştirilirler. Aslında Anadolu’daki en ilginç ve ünlü bulla grubu olan Daskyleion buluntuları Sardeis örnekleri ile aşağı yukarı çağdaştır. • Mühürler çeşitli işlevleri aynı anda yerine getirebilirler. Bir mühür baskısı yapmanın birçok nedeni vardır; bunlardan bazıları pratik, bazıları sembolik, bazıları da çok değerliklidir. Örneğin belli dönemlerde mühürler vazolara dekoratif amaçla uygulanmıştır. Bunun dışında idari amaçlara da hizmet eder:

• Mesela amphora kulplarına basılan mühürler taşıdıkları şarabın kalitesini gösterir. Bu son örnekte amphoranın süslemesi aynı zamanda işlevsel bir uygulamanın sonucudur. Aynı durum bir fırıncıyı diğerinden ayırmak üzere mühürlenen ekmek için de geçerlidir, ama sonuçta cazip (ya da tersi) bir süsleme de ortaya çıkabilir. • Mühürlerin tılsım olarak işlevleri çok yönlü ve karmaşık olabilir. “Tılsımlı”, sihir etmenine güçlü bir gönderme içerir, ama yine de sihirsel ya da koruyucu özellikler aynı zamanda pratik ve fonksiyoneldir. Aslına bakılırsa, bir kapıyı mühürleyerek kapatmak temelde sihirle ilgilidir. Mühürler takı ya da kişisel veya kurumsal kimlik ve prestij nesneleri olarak kamusal işlevler yüklenebilir. Dolayısıyla, mühür kullanımı, mühürlerin büyük bir dokuma tezgâhında idari, sihirsel, koruyucu, dekoratif ya da göstergesel (semiyotik) birçok işlevi yerine getirdiği son derece karmaşık bir örgüdür.

• Nasıl Takılıyorlardı? • Metal yüzük formundaki mühürler sadece yüzük olarak takılabilir ve Sardeis mezarlarında yürütülen kazılar buna dair kanıtlar sağlamıştır. Üzerinde mühür taşıyan bazı yüzüklerde taş ya yüzüğe tutturulmuştur ya da bir tarafı mil üzerinde dönen çifte halka monte edilmiştir. Sonuncusunda çukur baskı, parmağa bakacak şekilde içe dönüktür ve gerektiğinde çevrilerek kullanılabilir. Sardeis mezarlarında mühürlerin vücutta bulundukları yerler, bunların tutturan nesnelerin güzelliğini vurgulamakta ve bunların vücutta görülüp beğenilecek bölgelere, belki de deri ip veya ipek kordonlarla boyuna takıldığı anlaşılmaktadır. Dolayısıyla bir kişisel mühür pratikte sadece aidiyeti belirtmek için kullanılmamış, aynı zamanda sahibinin bedeni üzerinde bir tılsım ya da süs olarak işlev görmüştür. • Sardeis’te ortaya çıkarılmış bütün mühürlerin kakıldıkları yuvalar bunların vücutta görünür yerlerde, örneğin kolye ya da bileklik olarak taşındıklarını, belki de elbiseye iliştirildiklerini göstermektedir; bir cep ya da kese içinde gözlerden uzak tutulmamışlardır. Birçok mührün özellikle zarif askı tertibatı vardır ve bunların süs olarak değerlerini arttıracak detaylara önem verilmiştir.

• 9 Örneğin, piramit biçimli mavi Kadıköy taşından bir mühür olan No. 129’un çifte altın ördek başı şeklindeki yuvası üzerinde başların arkasındaki tüyler bile işlenmiştir. Mühürlerin görülebilir konumları bunların bireyselliğin göstergeleridir. Mührün üzerindeki motifler yanında şekli de onu kullanan kişi hakkında bilgi verir ve Sardeis’te farklı şekil ve üsluplar arasındaki yapılan seçimler önem arz eder. • Malzeme • Sardeis’ten gelen mühürler şekil kadar malzeme konusunda çok çeşitli seçeneklerin bulunduğunu göstermektedir. Kullanılan malzemeler arasında altın, Kadıköy taşı, dağ kristali, akik ve kırmızı akik vardır. Cam hamuru ya da kemik gibi daha ucuz malzemelerin kullanıldığı da görülür.

• Kimlik ve Mevkii Göstergeleri Olarak Mühürler • Sardeis mühürlerinin çoğu piramidal ya da yüzük şeklindedir ve altın, akik gibi prestijli malzemeden yapılmışlardır. • Pers hâkimiyeti altında Sardeis idari önemini korumuş, Sparda’nın satraplık ve Batı Anadolu’nun yönetim merkezi olmuştur. Şehrin mühürleri Sardeis’in Pers İmparatroluğu içindeki önemini ilginç yollarla sergilemektedir. Hemen hepsi Akhaimenid Dönemine tarihlenen mühürler üst sınıfların bütünlüğünü ve satraplık merkezinde imparatorluk ideolojisinin baskın kabulünü gösterir. Sardeis’te daha erkene ait mühürlerin bulunmaması ve Pers Döneminde yüksek mevkiye işaret eden örneklerin baskın olması şehirdeki Pers idaresinin önemini bir kez daha vurgulamaktadır. • Sardeis’te tekrar aynı fenomeni görürüz: resmî imparatroluk ideolojisi ya da yerel üslupta yapılmış motiflerden seçmeler ve düzenlemeler veya bu motiflerin yapılış tarzı. Mühürleri kullananlar (üst sınıflar) genel bir sanat anlayışı içeren ve bununla Sardeis elitlerini etnik kökenleriyle imparatorluk otoritesine bağlayan benzer bir mühür zevki taşırlar. Dolayısıyla, mühür sahipleri kendilerini, hedeflerini destekleyen ya da otorite ve iktidar algılarını pekiştiren bir sanatsal yapının içine yerleştirmektedirler.

• Üslup • Sardeis’te birçok üslubun aynı anda varlığını sürdürmüş olması, şehir sakinlerinin mühürlerinin üslupları konusunda serbestçe seçim yapabildiklerini açıkça göstermektedir. Bu önemli bir noktadır. Pers İmparatorluğu’nda sanatsal motifler bölgeler arası sembolik bir sistem olarak işlev görmüştür; yerel düzeyde ise geniş çaplı ve ince varyasyonlar vardır. Sardeis’te imparatorluk sembolizminin sınırları dâhilinde canlı bir sanatsal tercih atmosferi buluruz. Farklı işlikler müşterilerin istekleri doğrultusunda seçenekler sunmuşlardır. Siyasi amaçlar için çeşitlilik sunulması üslup seçiminde hem sanatçıları hem de müşterileri şüphesiz aynı şekilde etkilemiştir. • Sardeis mühürleri, birçok sanatsal üslubun Persepolis’teki imparatorluk başkentinde olduğu gibi bu satraplık merkezinde de aynı anda bir arada bulunduğunu göstermektedir. 11 Bazıları Yunan mühürlerine çok yakın bir üslupta işlenmiştir: Bir kolyenin parçası olan skaraboid biçimli İAM 4570, üzerinde “Doğu Yunan” örneklerine benzeyen 12 beslenen bir kelaynak taşımaktadır. Bir başka skaraboid mühür olan İAM 4519’da, Arkaik Yunan üslubunda işlenmiş sağa doğru uçan bir Eros figürü yer almaktadır. İAM 4518 bir bilezik üzerine yerleştirilmiş Kadıköy taşından büyük bir mühürdür; yüzeyinde muhtemelen MÖ erken dördüncü yüzyıl üslubunda gayet pürüzsüz işlenmiş Hermes ile Athena görülür (bkz. Meriçboyu, Lidya Dönemi Takıları). 13 Buna karşın, bazı

• Sardeis mühürleri Yakın Doğu örneklerine çok benzemektedir. Mesela İAM 5133, Yeni Babil üslubunda ve o bölgeye ait bir ibadet sahnesine ve daha geç bir tarihte eklendiği anlaşılan kanatlı diske sahiptir. Yukarıda bahsi geçen üç mührün İonia’dan ya da anakara Yunanistan’dan gelmiş olması gibi bu örneğin de Mezopotamya’dan ithal edilmiş olması da mümkündür. Başka üç mühür şematik ve dolgun bir üslupla işlenmiştir. İAM 4640 üzerinde bir insan figürü taşıyan cam hamurundan çok aşınmış bir skarabe mühürdür ve aslen bir yüzük kaşı olmalıdır. İAM 4522 kanatlı insan figürlü piramidal bir mühürdür ve No. 120 [İAM 4524] keçi ve bir bebek (Şek. 3) betimi barındıran ağırlık şeklinde bir örnektir. Sardeis kazılarında ele geçmiş mühürlerin büyük kısmı Pers Akhaimenid ikonografisini yansıtır ve sözde “Greko. Pers” üsluplarından biriyle işlenmişlerdir [örneğin Şek. 2(No. 129), Şek. 3 (No. 120), Şek. 4 (No. 119), and İAM 4528 (Şek. 5, 6), and İAM 4589 (Şek. 7, 8)]. 14 • Bu üslubun özellikleri şunları içermektedir: özellikle hayvan pençeleri ve mobilyaların detayları gibi girift alanlarda gizlenmemiş delgi izleri, hacimlerin belirgin fakat yüzeysel işlendiği kaba modelleme ve figür kenarlarının keskin işlenişi. Hayvanların sağrılarındaki kaslar, genellikle dizden hayvanın kalçasına paralel giden bir kavis şeklinde iki yivden meydana gelir. Yivler ve şeritler elbise katlarını temsil etmektedir. Kanat ya da yele gibi girişik yüzeyler çoğu kez sığ paralel çizgiler hâlinde, az çok girift işlenmiştir. Bazı istisnalar olmasına rağmen, çoğu mühür kalabalık bir kompozisyon sunmaz; birkaç figür boş bir alana yerleştirilmiştir. Bu boş alanlar yazıtlar ya da çizgisel işaretlerle doldurulabilir, fakat figürlerin boşlukta durduğu izlenimi kaybolmaz. Zemin çizgileri yaygın olsa da tanımlayıcı değildir. 15 • İlginçtir ki, farklı üslupta mühürler aynı mezar içinde bulunabilmektedir. Bu, tek kişinin iki ayrı mühür kullandığı anlamına gelmez, zira mezarlar birden fazla gömü barındırabilir. Ancak bazı kişiler şüphesiz çeşitli üsluplarda mühürlere sahipti. Benzer üsluptaki mühürlerin bulunduğu mezarlar da bile farklı formlar görülebilir.

• Sardeis’te “Hâkim Akhaimenid” Üslubu • Sözde “Greko-Pers” üslubunun görüldüğü Sardeis mühürleri önemli ve cevap verilmesi zor bir soruyu gündeme getirmektedir: Sardeis’teki mühür ustalarının ve mühür sahiplerinin etnik kökeni. 2002’deki makalesinde J. E. Gates “Greko-Pers teriminin ısrarlı ve dolambaçlı yollardan kullanımının” terk edilmesini, fakat “Akhaimenid İmparatorluğu’nda, üslubun değişken kimlik kavramı iletişim kurmak için kullanılan alet takımı içindeki aletlerden biri olduğunu” belirtmektedir. 16 Gates “Perslilik” ve “Yunanlık” kavramlarını ayırmakta, bu etnik belirteçlerin, nesneleri kültürel olarak konumlandırılmış ve kültürlere ait duruma göre değişken hâlleriyle ele alacak yararlı tartışmaları çeşitli yollarla saptırdığını vurgulamaktadır. Kendisi sanatsal üslubun etnik kimliğin göstergesi olamayacağına, çünkü ikisi arasında basit ve doğrudan bir ilişkinin bulunmadığına dair inandırıcı örnekler sunmuştur. Birçok örnekte “Greko-Pers” üslubundaki mühürlerin Yunanlar tarafından Persler için mi, Persler tarafından Persler için mi yoksa tamamen farklı etnik kimlikte ve sosyal mevkiideki sanatçılar tarafından aynı derecede bilinmeyen veya değişken kimlikli müşteriler için mi yapıldığı belli değildir.

• Bu üslupta işlenmiş Sardeis mühürlerinin hemen hepsi imparatorluk Akhaimenid ikonografisi –motiflerin seçimi- ve aslında çoğu kez yüksek mevkiiye bağlı ikonografi ile ilişkilidir. Bunlar “Greko-Pers” üslubunun bir etnik gösterge değil, daha ziyade Akhaimenid hiyerarşisi içinde mühür sahibinin ayrıcalıklı konumuna işaret etmek için yaratılan yeni bir üslup olarak algılanmasını savunan tezi desteklemektedir 17. Sardeis’te sürekli olarak aynı önemli fenomene şahit oluruz: belirli bir üslup bağlamında, belki de imparatorluk motiflerinin seçimine yansıyan yerel beğeniler ve tercihlerle işlenmiş resmî ikonografi… Bu durum, yanıltıcı “Greko-Pers” tanımını sonunda terk edebileceğimizi göstermektedir. Bu satırların yazarı ne etnik ne de coğrafi çağrışımlar yapan, daha çok bu üslubun çeşitli ve değişken sosyopolitik bağlamlardaki anlamını vurgulayan “Hâkim Akhaimenid” (“Achaemenid Hegemonic”) terimini önermektedir.

• Sardeis ve diğer yerlerde ortaya çıkarılan mühürler değerli taş oyma sanatında “hâkim Akhaimenid” üslubunun önemini göstermektedir. Süregelen kazılar bu üsluptaki mühürlerin sadece Batı Anadolu’ya ya da Karadeniz kıyısındaki Kerç gibi ticaret merkezlerine özgü olmadığına işaret etmektedir. 18 Üstelik, bu üsluptaki mühürler sadece Lydia dilinde değil Aramice yazıtlar da taşımaktadır. 19 Aslına bakılırsa, sanatal üslup Sardeis ve Daskyleion gibi çok önemli satraplık merkezleri ile Gordion gibi daha az önem arz eden şehirler arasında semiyotik bir bağ kurmaktaydı. Dolayısıyla “hâkim Akhaimenid” üslubunda işlenmiş bu mühürler, yönetim merkezlerindeki Pers üst sınıfları arasındaki incelikli bağlar ile kozmopolit ve çok etnisiteli bir imparatorluk içindeki ikinci sınıf şehirlerin üzerinde Akhaimenid egemenliğinin güçlü etkisini sergilemektedir. • “Hâkim Akhaimenid” üslubunda yapılmış Sardeis mühürlerinin ikonografisi kendi içinde tutarlı bir tasvirler dizisi oluşturmaktadır. Aslanlar en çok tercih edilenlerdir: Beş mühür tek aslanları; diğerleri sırasıyla bir aslan ve bir boğayı, aslanla kahramansal bir mücadeleyi, bir aslanla okçuyu ve son olarak iki aslanı boğazından tutmuş bir kahramanı göstermektedir (Şek. 9, 10, 11, 12, 13, 14). 20 İki mühürde kanatlı aslanlar arma şeklinde gruplandırılmıştır. 21 Aslanların tasvirleriyle ilgili bu tercihler Akhaimenid Dönemine ait Sardeis heykeltraşisinde izlenebilmektedir, fakat aynı zamanda Persepolis Tahkimat mühürlerinde görülen çok sayıda aslanı da yansıtırlar.

• Bir Akhaimenid yaratığı olan aslan grifon da popüleridir ve yine Akhaimenid kökenli kahraman kral figürünün yer aldığı sahnelerde görülür. Üç mühür tek başına aslan grifonları, biri bir aslan grifonla kahramansal mücadeleyi, bir diğeri de aslan grifonların kahramanca ehlîlleştirilmesini içermektedir (Şek. 2, 4, 15, 16). 22 Diğer karışık hayvanlar arasında sakallı, kanatlı, taçlı sfenksler; keçi sfenks ve insan başlı kuş bulunur (Şek. 1, 2, 5). 23 Bir boğa ve bir yabandomuzu bu üslup kategorisine giren hayvanları tamamlamaktadır (Şek. 17, 18, Nos. 125, 126). 24 Yukarıda belirtildiği üzere, Pers kahraman figürü, iki kahramansal mücadele ve iki kahramanca ehlîlleştirme ve bir okçu sahnesi mevcuttur. (Şek. 2, 4, 14). 25 “Hâkim Akhaimenid” üslubunda yapılmış son mühür kralı tahtında betimler (Şek. 3). 26 Dolayısıyla söz konusu tasvirler İran’da sevilen motifleri büyük oranda bünyesine katmaktadır ve bunların çoğu aslında sıra dışı ölçüde güçlü ve yüksek statüyü yansıtan ana betimleri sergilemektedir.

• Sardeis’te Mühürler ve Üst Sınıflar • Eğer çeşitli vesilelerle belirttiğim gibi üslup imparatorluğun yeni yaratılmış ve sosyal anlamda sembolik sanatı olarak anlaşılacaksa, o zaman bu üslup Sardeis’te Persli ve Pers âdetlerini benimsemiş üst sınıfları birleştiren sanatsal ve sosyopolitik ilişkiler ağını göstermektedir. Sardeis’teki çok etnisiteli üst sınıfın mühürlerini yaptırırken çeşitli seçeneklere sahip olduğu açıktır. Yarı değerli taşlardan yapılmış baskı mühürlerin üzerinde bu üslubun ağırlıkta olması önemlidir. Üslup dâhilinde Sardeis’i doğrudan Akhaimenid anayurduna ve ikonografisine bağlayan çok güçlü uyumu göz önünde bulundurduğumuzda bu gözlem daha da önem kazanır. Dolayısıyla Sardeis mühürleri, iktidarın gerçek bildirimi ve Pers üst sınıflarının imparatorluk sınırları içindeki bağlarının tasdikidir. Bütün bunlar yeni yönetim ve onun destekçileri ile ilişkilendirilebilen bir üslup tarafından ifade edilmiştir. Üstelik mühürlerin zerafeti bunların kullanıldığı kadar sergilendiğini de göstermekte ve verilen mesajın yüksek sesle açığa vurulacak cinsten olduğunu vurgulamaktadır.

Pramidal Form • Konik Form

Scaraboit Form • Kübik Form

Disk Formu • Baskı- Silindir Form

Tabloid Form Teriomorphif Form

• Silindir Mühür

Kadıköy taşından altın çerçeveli piramidal baskı mühür (Vedat Nedim Tör Müzesi) • Ağırlık şeklinde, delikli akik (? ) mühür taşı (Vedat Nedim Tör Müzesi)

• Altın çerçeve içinde akik silindir mühür (Vedat Nedim Tör Müzesi) • Kadıköy taşından çerçevesi kayıp piramidal küçük baskı mühür (Vedat Nedim Tör Müzesi)

• Kadıköy taşından altın çerçeveli piramidal baskı mühür (Vedat Nedim Tör Müzesi) • Kadıköy taşından altın çerçeveli piramidal baskı mühür, mulaj (Vedat Nedim Tör Müzesi)

• Kadıköy taşından piramidal baskı mühür (Vedat Nedim Tör Müzesi) • Kadıköy taşından piramidal baskı mühür, mulaj (Vedat Nedim Tör Müzesi)

• Elmas biçiminde altın kaşlı, altın mühür yüzüğü (Vedat Nedim Tör Müzesi) • Ağır halkalı altın mühür yüzüğü (Vedat Nedim Tör Müzesi)

• Döner halkaya tutturulmuş akik skarabeye sahip altın mühür yüzüğü (Vedat Nedim Tör Müzesi) • At nalı biçimli çok ağır gümüşü yüzük ve döner halkaya tutturulmuş çukur baskılı oval hematit (Vedat Nedim Tör Müzesi)

• Ağırlık şeklinde akik (? ) mühür (Vedat Nedim Tör Müzesi) • Kadıköy taşından gümüş çerçeveli piramidal baskı mühür (Vedat Nedim Tör Müzesi)

• Kadıköy taşından gümüş çerçeveli piramidal baskı mühür (Vedat Nedim Tör Müzesi) • Kadıköy taşında gümüş çerçeveli piramidal baskı mühür (Vedat Nedim Tör Müzesi)

• Altın mühür yüzüğü ile aşınmış döner halka üzerinde akik skarabe mühür (Vedat Nedim Tör Müzesi) • Altın mühür yüzüğü ve döner halkaya tutturulmuş akik skarabe (Vedat Nedim Tör Müzesi)

• Taş kaşlı altın mühür yüzük. Baskı tekniğinde Akhaimenid kraliyet sfenksi işlenmiş alt yüzeyin görünümü. (Vedat Nedim Tör Müzesi) • Altın ve akik (? ). Yüzüğün halkası yuvarlak kesitli ve düzgün çaplı ve uçları halkalı aslan başlarıyla biter. Her bir halka büyük taneli granüllerden bir sıra ile çevrilmiş bir çift kalın altın tel şeklindedir. Aslan başları, ağızlarıyla kaşın altın mücevher yuvasını kavramaktadır. Mücevher yuvasının yanları telle ve granülle bezenmiştir. Kalın telin iki düz şeridi ince telden bir burma motifiyle çevrelenir; yukarısı, işlemenin üçgenlerle çentiklendiği kısım tek sıra granüllüdür ve her üçgende üç granül sırasından oluşan piramitler mevcutttur. Oval taş kaşının yüzeyi çukur baskı tekniğinde işlenmiştir. Bir Akhaimenid kraliyet sfenksi, sol ön pençesini havaya kaldırmış vaziyette sağda oturur. Başı sakallı ve taçlıdır. Çap 2. 5 cm.

Tabloid Damga Mühür, Kalsedon

• Pramidal Damga Mühür, Kalsedon

• Konik Cam Damga Mühür

Piramidal Damga Mühür, Uylupınar

• Mühür Baskısı

• Mühür Baskısı

• Mühür Baskısı

• Mühür Baskısı

• Elamca yazıtlı Silindir Mühür