FRG SANATI I Do Dr Davut YTPAA Sunumda

FRİG SANATI I Doç. Dr. Davut YİĞİTPAŞA Sunumda yer alan tüm fotoğraflar telif hakkına sahiptir. Yalnızca eğitim amaçlı olarak kullanılmıştır. Başka bir amaç için kullanılamaz.

• PHRYGİA’DA MEZAR MİMARİSİ • Phryg mezar mimarisini kaya mezarları, Tümülüs mezarlar ve düz mezarlar olmak üzere üç bölümde incelenir. Kaya mezarlar ile Tümülüs mezarlar Phryglerle Anadolu’ya gelmiştir. • A) Kaya Mezarlar • Bunlar, tek kaya mezar anıtları biçiminde ya da Nekropol şeklindedir. Soyuldukları için kaya mezarları mimari dışında bilgi vermezler. Kayalara oyulmuş açık hava tapınak ve sunaklarıyla, kaya mezarlarını birbirinden ayırt etmek güçtür. Kaya Sunaklarının bir bölümü mezar olarak kullanıldığı gibi, mezar olarak yapılan kaya cepheleri de sunak olarak kullanılmıştır. Bu gibi kaya mezar ve sunakları en çok Eskişehir-Afyon-Kütahya il sınırları içinde, Midas şehri çevresinde bulunmaktadır. Bunlardan Büyük Yazılıkaya, Aslantaş, Aslankaya, Yılantaş, Maltaş ve Kapıkayalar daha çok sunak olarak yapılmış ve kullanılmışlardır. Bunlardan başka bu bölgelerde pek çok kaya mezarı ve mezarlığı vardır. Bu mezarların çoğu üçgen alınlıklı, sütun ya da çerçeve kapılı, kiremit taklidi, beşik çatılı, düz, tonoz veya piramit tavanlıdır. Planları daha çok dikdörtgen, kare ve oval biçimlidir. Mezarlar da genellikle bir, iki çoğu da üç yatak (kline) bulunuyor. Ölüler buraya yatırılıyor. Mezar odalarında süslemelere rastlanmıyor. Yalnız cepheleri süslüdür. Üçgen alınlık ortasında çoğu zaman bir sütun, iki yanında aslan kabartmaları bulunur. Saçaklar ya ince profilli, ya da diş kemiği süslemeleridir.

l) DEVEBOYNU KALESİ • Çukurca Köyü’nün 1. 5 km. kuzeybatısında, vadi tabanından oldukça yüksek, kayalık plato üzerindedir. Kuzeydoğu yönünden dar kaya merdivenleriyle ulaşılır. Doğanlı Vadisi’ni kontrol eden bir gözetleme yeridir. Kayalığın kuzeybatı eteğinde iki Frig kaya mezarı vardır.

• a) YAPILDAK ASAR KALE • Kümbet Vadisi'nin güneydoğu ucunda yer alan yalçın kayalara oyulmuştur. Yapıldak Köyü’nün 600 m. kadar güney batısında kayalık bir plato üzerindeki kaledir. Doğu kısmında kabartma bezemeli girişi olan iki odalı bir Frig kaya mezarı yer alır. Vadi seviyesine doğru hafif bir eğimle alçalan batı kesimde Roma ve Bizans dönemlerine ait kabartma bezemeli anıtsal cephelere sahip oda mezarlar etkileyicidir.

• b) İNLİ KAYA • Kümbet Vadisi adıyla anılan, Yazılıkaya - Kümbet arasında kalan vadide birçok yerleşim merkezi, tapınma yeri, kaya mezarları ve kaleler vardır. Yapıldak ve Yazılıkaya köyleri arasında, bağlantı yolunun kuzey yönünde yer alan İnli Kaya Gökçegüney (Tonra) köyü yakınlarındaki yaylada İnli olarak adlandırılan bölgede bir Frig yerleşimi vardır. İnli Kaya’daki mezar odaları ve yerleşim ilk bakışta Bizans yerleşimi gibi görülmektedir, ancak üst kısımlarda Frig yerleşiminin izleri görülmektedir.

• c) DÜBECİK KALE • Yapıldak Köyü’nün güneyinde, ormanlık tepelerle çevrili bir kaya platosu üzerindedir. Kayalığın kuzey, batı ve güney yüzlerinde Frig ve Roma dönemlerine ait kaya mezarları vardır. Kayalığın üst kısmı düzleştirilerek bir gözetleme kalesi olarak düzenlenmiştir.

• d) AYTEREK KALE • Çukurca Köyü’nün hemen güneydoğusunda yükselen kayalık platonun güneydoğu kesiminde yer alır. Bir Frig kalesidir. Doğu yönde yer alan anıtsal girişine bu yöndeki kaya basamaklarıyla ulaşılır. Kale içinde ana kayaya oyulmuş mekanlar ve silo çukurları bulunur. Eteklerinde Roma ve Bizans dönemlerine ait kaya mezarları vardır.

• e) YAPILDAK KARANLIK DERE • Yapıldak Köyü’nün 1. 3 km. güneydoğusundan başlayarak Karatepe’ye doğru devam eden bir antik yoldan ulaşım sağlanır. Yapıldak’ın yaklaşık 1. 5 km güneydoğusunda antik yolun güney bitişiğinde yaklaşık kare planlı bir yapıya ait kalıntılar ve bu yapının 500 m doğusunda antik yolun yaklaşık 140 m kuzeyinde bulunan volkanik kaya bloğunun doğu cephesine oyulmuş Roma dönemine ait kaya mezarı, aynı kaya bloğunun batı cephesine kazıma olarak yapılmış haçlar ve yedi kollu şamdanlar bulunuyor. • Yapıldak Köyü’nden yaklaşık 1. 5 km doğu yönde başlayan ve Karatepe’nin güney eteklerinde yer alan antik ve modern maden ocağına giden antik yol boyunca yoğun taş birikintileri antik yol etrafında yoğun bir Roma yerleşimi ve tespit edilen farklı mezar tipleri ile bir nekropol alanı olduğunu göstermektedir.

• g) MEROS (KÜMBET) • Kümbet Vadisi’nin uç kısmında yer alan antik adı Meros olan Kümbet yerleşimi oldukça geniş bir alana yayılmıştır. Bu bölgede bulunan kaleler, yerleşim merkezleri, nekropoller, anıtlar ilk çağdan günümüze dek, çağlar boyunca birbirinin üstüne gelen uygarlıklar tarafından kullanılmıştır. • Kümbet Asar Kale hem çevredeki diğer kalelere, hem de çevreden geçen yollara hakim bir noktada bulunmaktadır. • Kümbet’deki önemli yapıtlardan biri de “Solon Mezarı” veya “Arslanlı Mabet” olarak adlandırılan Frig kaya anıt mezarıdır. Köylüler bu mezarı ön yüzeyinde bulunan hayvan kabartmaları dolayısıyla “Arslan Kaplan Mezarı” olarak adlandırır. Mezarın ilk yapılışı Frig dönemine tarihlenmesine karşın, üzerindeki arslan kabartmaları tekrar kullanıldığı Roma döneminde yapıldığı düşünülmektedir. Anıtın üst kısmında üçgen bir alınlık, bu alınlığın alt kısmında bulunan frizde karşılıklı iki arslan kabartması ve aralarında bir krater (vazo) bulunur. Birbirine bağlı iki mezar odası daha sonraki dönemlerde de kullanılmıştır. • Solon Mezarı'nın hemen yanında 1299 yılında yapılmış olan Kümbet Baba veya Himmet Baba Türbesi adıyla anılan sekizgen planda bir Selçuklu Kümbet'i bulunmaktadır. • Yine bu bölgede Körestan adıyla anılan bir Bizans nekropolü ve Berber İni adıyla bilinen Kümbet Asar Kale'nin arkasında bulunan bir kaya kilisesi vardır. Ayrıca Kümbet Vadisi'nde bulunan Delikli Kaya’da Roma dönemi nekropolünün bir parçasıdır.

• i) Büyükyayla (Seyrecek) Nekropolü • Kümbet çevresinde, Kırka – Afyon karayolu üzerinde, Büyükyayla Köyü’nün üst kısımlarında orman arazisi içinde Roma ve Bizans dönemlerine tarihlenen büyük bir nekropoldür. Seyrecek adıyla bilinen, orman içinde kalan bu bölgede yer alan nekropolde oldukça ilginç, büyük kapaklı, kayalara oyulmuş, bazen bir basamak gibi yükselen ve her basamakta bir mezarın yer aldığı mezarlar ve mezar odaları vardır. Yakınlarında, günümüze çok az izleri kalmış bir yerleşim de bulunuyordu. Bu tipik mezarların çoğunun kapakları defineciler tarafından kırılarak tahrip edilmiştir. Bir kısmı ise yol yapımı sırasında yıkılmıştır.

• 3 - GÖYNÜŞ (KÖHNÜŞ) VADİSİ • Yeri: Afyonkarahisar'ın 34 km kadar kuzeyinde, İhsaniye İlçesi, Kayıhan Beldesi sınırları içinde, Ayazin'in 6 km kadar kuzeybatısında, Eskişehir-Afyonkarahisar karayolunun batısında, yola 1. 5 km mesafede yer almaktadır. • Konumu ve Çevresel Özellikleri: Türkmen Dağı'nın güney eteklerinde, yüksek volkanik tüf kayalarla çevrili engebeli bir arazidedir. Güneyden Aslankayalar, batıdan Akkuş Yuvası Kayaları ile sınırlandırılmış uzun geniş bir vadidir. Kuzeyinde Yokhalil Kayaları vardır. Vadinin ortasında, Köhnüş Kale'nin kurulduğu kaya kütlesi yer almaktadır. • Tarihleme: Köhnüş Vadisi'ndeki Frig kaya anıtları, MÖ 8 -6. yy'lar arasına tarihlenmektedir.

• Köhnüş Vadisi veya Göynüş Vadisi olarak adlandırılan bölgede dört önemli Frig yapıtı bulunmaktadır. Bunlar sırasıyla Arslantaş, Yılantaş, Mal Taş ve Kumcaboğaz Kapıkaya’dır. Her üç anıt da Hayranveli Köyü yakınlarındadır. • Mezar: Aslankayalar, Akkuş Yuvası Kayaları ve Yokhalil Kayaları'nın yerden ulaşılması güç noktalarına oyulmuş 40 kadar kaya mezarı vardır. Burası, bugün için bilinen en büyük Frig nekropolüdür. Aslantaş ve Yılantaş mezarları bu mezarların en anıtsal örnekleridir

• 4. AFYON/İHSANİYE - DÖĞER ÇEVRESİ • Friglere ait tarihi eserlerin yoğun olarak bulunduğu bölgelerden biri de Afyon ili İhsaniye çevresidir. Bu eserler İhsaniye yakınlarında yer alan Üçler, Demirli, Döğer ve civarında bulunur. • Bunlardan en bilinenleri, İhsaniye'ye 13 kilometrelik bir yolla bağlanan Döğer yakınlarındaki Arslan Kaya, Büyük Kapı Kaya ve Küçük Kapı Kaya'dır.

• d) MEMİÇ KALE • Bizans döneminde de kullanılan Memiç Kale, doğal yapıdaki kale biçimli bir platodur. Burada iki tane Bizans kilisesi ve kaya odaları vardır. Değişik dönemlerde kullanılan odaların özgün yapıları bozulmuştur.

• e) ÜÇLER KAYASI • Döğer - İhsaniye arasında Üçler Köyündedir. Frig döneminden başlayarak değişik yerleşimlere sahne olmuştur. Hemen köyün girişinde bulunan Frig ve Roma döneminden kalan mağaralar bugün köylülerce saman deposu olarak kullanılmaktadır. Köyün üst kısmında bulunan platonun üzerinde ise toprağa kazılmış depo odaları vardır, bunların Frig döneminde kullanıldığı düşünülmektedir. Bu platonun üzerinde Frig mezar odaları bulunur.

• f) DEMİRLİ KALE • Döğer’deki Demirli Köyü’nün yakınlarındadır. Kalenin çevresinde kayalara oyulmuş çok sayıda mezar vardır. İlk bakışta doğal bir kaya oluşumu gibi görünen Demirli Kale'nin üst kısmı ve içinde bulunan odalar ve depolar kaleyi Frig dönemine tarihler. Kalenin içinde Bizans döneminde açılmış koridorlar ve düzensiz olarak yapılmış odalar vardır. Kalenin köye bakan tarafında düzgün kesilmiş merdiven benzeri sıraları bazı bilim insanları, Frig altarı olarak açıklar. • Demirli Kale'nin hemen yakınında bir Roma dönemi nekropolü vardır. Çok geniş bir alana yayılan bu nekropolde çok sayıda mezar odası ve mezar bulunur. Ayrıca çevredeki kayalarda idoller de vardır.

• g) BURMEÇ ANITI • Döğer civarında, Burmeç adıyla bilinen bitmemiş bir anıttır. Arslan Kaya'dan esinlenildiği izlenimini veren bu anıtın üst kısmında üçgen bir alınlık, iki tane karşılıklı sfenks bulunur. Oldukça yıpranmış olan bu anıt, yakınında bulunan Arslan Kaya'dan küçüktür. Üçgen tepe yapıldıktan sonra çalışma bırakılmıştır. Bu anıt da aynı Yazılıkaya'da bulunan Bitmemiş Anıt gibi bizlere Frigler’in kaya anıtlarını nasıl yaptıkları konusunda bir bilgi verir.

• h) METROPOLİS (AYAZİN) • Antik Metropolis kentinin yeri olduğu düşünülen Ayazin, Frig döneminden başlayarak Bizans'a değin bir çok uygarlığa yataklık yapmıştır. Ayazin Köyü’nde bu çağlardan kalma kaya mezarları, kilise, manastır gibi yapılar bulunmaktadır. • Kayalara oyulu biçimde çok sayıda Roma ve Bizans kilise mezar odası vardır. Frig yerleşimi ise arka kısmındaki kayalıklarda yoğunlaşmıştır. Kayalarda Frig mezarları da bulunmuştur. Varolan diğer Frig eserleri de Roma ve Bizans zamanında tekrar kullanılarak değişikliğe uğramıştır. Ayrıca Dinar İlçesi, Haydarlı Bucağı yakınlarında Tatarlı Köyü civarında da Metropolis adıyla anılan bir antik kent daha vardır. Bu ikisini birbirine karıştırmamak gerekir.

• 5. KÜTAHYA VE ÇEVRESİ • a) DELİKLİ TAŞ • Kütahya İli’nin batısında, Tavşanlı İlçesi yakınlarında Tavşanlı - Balıkesir karayolunun 10. Km. ’sinde yolun hemen sağ tarafına kayalara oyulmuş bir Frig anıtıdır. 1836 yılında W. J. Hamilton tarafından bulunmuştur.

• b) SOFÇA KÖYÜ KAYA MEZARLARI • Kütahya yakınlarında Kütahya - Eskişehir karayolunun hemen yanında yer alan Porsuk Barajı göletinin kıyılarında Frigler döneminden kalma çok sayıda kaya mezarı bulunmaktadır.

• c) FINDIK KALE • Kütahya İli sınırları içinde yer alan Fındık Kale, bölgede ve Türkmen Dağı civarında yer alan tek kaledir ve büyük önem taşır. Frigler zamanında kale duvarlarla desteklenmişti. Kalenin yer aldığı platoya çıkan merdivenler, küçük nişler ve sunak yerleri bulunur. Fındık Kalenin karşısındaki kayalık arazideyse, Frig mezar odalarını görmek olanaklıdır.

• 6. GÖKÇEKISIK ÇEVRESİ • a) GÖKÇEKISIK • Eskişehir yakınlarında yer alan Gökçekısık'a doğru gidilirken Kızılinler köyü civarında mağaralar başlar. Gökçekısık ve civarı Frigler zamanında yerleşime sahne olmuştur. Gökçekısık Köyü’nün hemen üst kısmında yer alan platoda bulunan mağaralarda bu açık yerleşimin izleri görülmektedir. Ayrıca mezar odaları da vardır. • Gökçekısık'ın kuzeydoğusunda yer alan Eyemir Çiftliği yakınlarında Ballıkkaya adıyla anılan mağaralarda Frig dönemine ait çömlek parçaları bulunmuştur.

• b) HASIRCI KÖPRÜ KİLİSE • Gökçekısık'ın güneybatısında yer alan Hasırcı Köprü’de kayalara oyulmuş Frig kaya anıtları bulunmuştur. Ayrıca burada Kilise adıyla bilinen kayaya oyulmuş odaların eski Frig mezar odasından Bizans döneminde bozularak kullanıldığı düşünülmektedir.

• c) KES KAYA • Gökçekısık yakınındaki Karaca Alan Köyü yakınlarında yer alan Kes Kaya veya Çatal Kaya olarak adlandırılan yerleşimdir. Kes Kaya da, Gökçekısık gibi açık yerleşimdir, bir başka deyişle çevresinde kale duvarları yoktur. Kes Kaya yerleşiminin uç kısmında bulunan Uzun Kaya veya Sivri Kaya adıyla anılan kaya üzerinde bir idol ve niş bulunur, hava koşulları dolayısıyla kaya üzerindeki bu kabartmalar yok olmaya yüz tutmuştur. Ana platonun üst kısmında Kes Kaya olarak adlandırılan insan eliyle yapılmış çatal biçiminde bir kaya vardır. Frig dönemine tarihlendirilmektedir. Kuzeydoğu yönünde ise Frig mezar odaları vardır. Yine plato üzerinde idoller bulunur, ayrıca oda biçiminde kalıntılara da rastlanmıştır.

• 7. ZAHREN DERESİ • Kaya Mezarları • Zahren Deresi’nde Frig, Roma ve Bizans dönemlerine ait yerleşimler bulunmaktadır. Vadi içinde kaya mezarları bulunur. Köylüler burayı Yazılıkaya olarak adlandırır. Zahren Deresi’nde bulunan mezar anıtı gerek bulunduğu konum gerekse iç süslemeleri bakımından bölgede tektir. Kayalar üzerine kazılan bu mezar odasının dış kısmı Frig anıtlarına benzer, iç kısmı ise tipik Frig mezar odasıdır. İç kısmın bazı yerleri kırmızıya boyanmıştır. Bu mezarın Roma döneminde tekrar kullanıldığı düşünülmektedir. Mezar odasının karşısındaki kayalık arazide ise Karanlık İnler adıyla bilinen kaya yerleşimleri bulunmaktadır.

l) DEVEBOYNU KALESİ • Çukurca Köyü’nün 1. 5 km. kuzeybatısında, vadi tabanından oldukça yüksek, kayalık plato üzerindedir. Kuzeydoğu yönünden dar kaya merdivenleriyle ulaşılır. Doğanlı Vadisi’ni kontrol eden bir gözetleme yeridir. Kayalığın kuzeybatı eteğinde iki Frig kaya mezarı vardır.

• g) DOĞANLI KALE • • Yazılıkaya - Seyitgazi yolunun batı kısmında yer alan Doğanlı Kale, bu adı uzaktan bakıldığı zaman bir doğan başına benzeyen üst tarafı dolayısıyla almıştır. Doğanlı Kale'de Frigler zamanında yapılan ve daha sonraki dönemlerde de kullanılan mezar odaları, geçitler bulunmaktadır. Kale, tümüyle mezar odalarıyla dolu toplam yedi kattan oluşmaktadır. Katlar arasında geçiş kaya merdivenleriyle sağlanır. Bizans döneminde içinde küçük bir kilise ( şapel) bulunmaktaydı. Mezar şapelleri ve depo olarak kullanılan mekanları dikkat çeker. Doğanlı Kale’nin yaklaşık elli metre güney - batısında Deveboynu Kale bulunur. Kalenin çeşitli yerlerinde önce Frigler, daha sonra ise Roma ve Bizans çağında kullanılan kaya mezarları vardır. Deveboynu Kale ve Doğanlı Kale arasında antik dönemde bir geçit olduğu düşünülmektedir.

e) GERDEK KAYA MEZARI Gerdek Kaya, Yazılıkaya -Seyitgazi yolunun yaklaşık 3. km. ’sinin, batı tarafında, Çukurca Köyüne yaklaşık 500 m. kadar güneybatısında bulunan büyük bir kaya kütlesinin doğu yüzüne oyulmuş anıt mezardır. Hellenistik Çağ’a (MÖ 3 -1 y. y. ) tarihlendirilir. Anıtın doğuya bakan ön yüzünde üçgen bir alınlık vardır. Bu alınlığı iki tane Dor başlıklı sütun taşır. Dor düzeninde, üçgen alınlığı ve saçaklığı iki sütun tarafından taşınan bir tapınak cephesi biçimindedir. Alınlığın üst kısmında başsız bir arslan kabartması görülür. Geçtiğimiz yıllara dek kırık olan bu sütunlar restore edilmiştir. Kaya içine oyulmuş anıtsal giriş holünün arkasında, iki ayrı kapıdan girilen yana iki mezar odası bulunur. Odaların yan ve arka duvarlarında kemerli mezar tekneleri yer alır. Gerdek Kaya, Roma ve Bizans döneminde de genişletilerek, ilavelerle kullanılmıştır. Gerdek Kaya’nın çevresinde de kayalara oyulmuş mezar odaları bulunur. Bu bölgenin Roma döneminde nekropol olarak kullanıldığı düşünülmektedir.

• f) HAMAMKAYA MEZARI • Yazılıkaya - Seyitgazi çizgisinde, yolun batısında yer alır. Çukurca Köyü’nün yakınlarındaki Hamam Kaya Gerdek Kaya Mezarı’nın yaklaşık 500 metre kuzeyindedir. Hamam Kaya'nın girişinde iki tane mezar odası vardır. Volkanik kaya kütlesinin kuzey yüzüne oyulmuştur. Arka arkaya iki odadan oluşur. İkinci oda daha sonraki bir ilavedir. Cephede girişin altında iki kısma bölünmüş panel içinde çok aşınmış figüratif kabartma bezeme önemlidir. Frig dönemine tarihlenen ve Bizans döneminde de kullanılan Hamam Kaya'nın mezar girişlerinin üzerinde ve doğu yüzünde hava koşulları dolayısıyla oldukça silinmiş kabartmalar bulunur. W. M. Ramsay, bu kabartmaların iki at arasındaki kavgayı betimlediğini söyler.

• a) ARSLANTAŞ • Aslankayalar'ın batı ucunda, çevrede yaşayanlarca Arslankayalar, Tekkekaya, Viran Kaya adlarıyla da anılan Arslan Taş bir anıt mezardır. Bir kaya bloğunun ön yüzünde ortadaki mezar girişinin her iki yanında, Kybele kabartmasının iki yanında, şaha kalkmış, kükrer pozisyonda karşılıklı iki kolosal aslan kabartması işlenmiştir. Her iki aslanın ayakları dibinde başları cepheden işlenmiş, oturan iki aslan kabartması daha vardır. Kareye yakın dikdörtgen şeklindeki alçak girişten mezar odasına girilir. Mezar odası, kabaca işlenmiş düz tavanlı, dikdörtgen planlıdır. Kayaya oyulmuş mezarlar arasında, sadece Arslan Taş'ın kabartma stili tartışılır. Bu stilin gerçek bir Frig olduğu konusunda hiç şüphe yoktur, büyüklük olarak benzeri ise ne Dağlık Frigyada ne de Frigyanın geri kalan kısmında Kale bulunur. Anıt, küp şeklinde kaya kütlesinin kuzey yüzüne oyulmuştur. kuzeye bakar. Yüksekliği yaklaşık 11 m. ’dir.

• b) YILAN TAŞ MEZARI • “Kırık Arslan Taş” veya “Yılan Taş” Aslan. Kayalar'ın güneybatı köşesindedir. Parçalanmış biçimde yerde durmaktadır. Yılantaş adı köylülerin kırık arslan pençesini yılana benzetmeleri dolayısıyla verilmiştir. Yerdeki parçalardan anlaşıldığı kadarıyla aynı Arslantaş'ta olduğu gibi kükreyen iki arslan işlenmiştir. • Mezar odasının sol ve arka cephesi anakayanın içine doğru işlenmiştir. Kabartmalarla süslü ön cephesi ve sağ yanı açıktadır. Mezar, doğa koşulları ve olasılıkla deprem sonucunda temelinden çatlayıp parçalara ayrılınca, serbest duran girişi ve sağ tarafı birbirinden ayrılmıştır. Üzerinde kabartma aslan başı ve pençeleri bulunan sağ yan yuvarlanmış, günümüzde kayalık tepenin önünde parçalar halinde durmaktadır. Bu haliyle planını anlamak çok güçtür. Çeşitli rekonstrüksiyon denemeleri yapılmıştır.

• d) KUMCABOĞAZ KAPIKAYA • Mal Taş'tan Kayhan Kasabası'na doğru giden yolun batı kısmındadır. Bu anıtın büyük bir kısmı erozyon dolayısıyla toprak altında kalmıştır. Nişte bir tanrıça rölyefi bulunmaktaydı ancak hava koşulları dolayısıyla oldukça tahrip olmuş durumdadır. Bu anıtın karşı taraflarında, yolun doğusunda işlenmiş bazı kaya yüzeyleri ve eski bir yerleşimin izleri görülmektedir.

• Kapı kenarları ya başlıklı sütun taklitleri ya da geometrik motiflerle bezemelidir. Bu kapılar, büyük bir kapı taşıyla kapatılmaktadır. Bu mezar ve kline ölçüleri çok değişiktir. Gömme biçiminde de belli bir yön anlayışı yok. Bazı mezarlar ile sunakların üst kısımlarındaki derin kuyuların içine yiyecek, kurban ve diğer armağanların atıldığı sanılmaktadır. Kaya mezarları geleneği daha sonraki kavimler tarafından, özellikle Romalı ve Bizanslılar tarafından çok kullanılmıştır. • B) Tümülüs mezarlar • Toprak, çakıl, kum ve taş gibi çeşitli yerel maddelerden, suni olarak yapılan yığma tepe, tümsek gibi mezarlara tümülüs adı verilir. Bunlar da anıtsal mezarlardır. Bunlarda Anadolu’nun Piramitleri’dir. Ölünün sürekli anımsanması ve mezarının soyulup rahatsız edilmemesi için yapılmışlardır. Çoğu zaman dağlar, tepeler, tümsekler, yamaçlar ve yol boylarına yapılır. Gelen ve geçenler tarafından uzaktan görülebilsin, unutulmasın diye böyle yapılırlar. Tümülüsler Arnavutluk ve Makedonya’da Orta Tunç Çağı’ndan itibaren kullanılmaktadır. Tümülüsler daha çok Gordion’da, Sakarya’ya bakan sırtlar üzerinde çok sayıda inşa edilmiştir. 2 m. ’den 60 m. yüksekliğe varan çeşitli tümülüsler vardır. • C) Düz Mezarlar